P 24/13
-
Data orzeczenia:
-
Organ orzekający:
-
Skład sędziowski:
Powołane przepisy:
Dodatkowe informacje:
Pełny tekst orzeczenia
129/8/A/2013
POSTANOWIENIE
z dnia 6 listopada 2013 r.
Sygn. akt P 24/13
Trybunał Konstytucyjny w składzie:
Maria Gintowt-Jankowicz – przewodniczący
Mirosław Granat – sprawozdawca
Marek Kotlinowski,
po rozpoznaniu, na posiedzeniu niejawnym w dniu 6 listopada 2013 r., pytania prawnego Sądu Okręgowego Warszawa-Praga w Warszawie:
czy § 24 ust. 2 Regulaminu Trybunału Konstytucyjnego, stanowiącego załącznik do uchwały Zgromadzenia Ogólnego Sędziów Trybunału Konstytucyjnego z dnia 3 października 2006 r. w sprawie Regulaminu Trybunału Konstytucyjnego (M. P. Nr 72, poz. 720) jest zgodny z art. 40 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.),
p o s t a n a w i a:
na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, z 2000 r. Nr 48, poz. 552 i Nr 53, poz. 638, z 2001 r. Nr 98, poz. 1070, z 2005 r. Nr 169, poz. 1417, z 2009 r. Nr 56, poz. 459 i Nr 178, poz. 1375, z 2010 r. Nr 182, poz. 1228 i Nr 197, poz. 1307 oraz z 2011 r. Nr 112, poz. 654) umorzyć postępowanie.
UZASADNIENIE
I
1. Na podstawie postanowienia z 15 maja 2013 r. Sąd Okręgowy Warszawa-Praga w Warszawie, II Wydział Cywilny (dalej: sąd pytający), wystąpił do Trybunału Konstytucyjnego z pytaniem prawnym, czy § 24 ust. 2 Regulaminu Trybunału Konstytucyjnego, stanowiącego załącznik do uchwały Zgromadzenia Ogólnego Sędziów Trybunału Konstytucyjnego z dnia 3 października 2006 r. w sprawie Regulaminu Trybunału Konstytucyjnego (M. P. Nr 72, poz. 720; dalej: Regulamin TK) jest zgodny z art. 40 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK).
1.1. Pytanie zostało zadane w związku z następującym stanem faktycznym: Powódka wytoczyła przeciwko powodowi powództwo o rozwód. W wyroku sąd orzekł rozwód małżonków, uwzględniając zgodne wnioski stron o orzeczenie rozwodu z winy pozwanego. Na podstawie postanowienia z 8 marca 2013 r. sąd skierował do Trybunału Konstytucyjnego pytanie prawne dotyczące zgodności art. 79 ust. 1 pkt 3 lit. b ustawy z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (Dz. U. z 2010 r. Nr 90, poz. 594, ze zm.: dalej: ustawa o kosztach sądowych) z art. 45 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji. Prezes Trybunału Konstytucyjnego zarządzeniem z 29 kwietnia 2013 r. wezwał sąd do usunięcia braków formalnych pytania prawnego, przez wskazanie, w jakim zakresie odpowiedź na pytanie może mieć wpływ na rozstrzygnięcie sprawy toczącej się przed sądem, w związku z którą pytanie zostało postawione.
1.2. Sąd pytający wskazał, po przeanalizowaniu przepisów ustawy o TK, że ustawodawca nie przewidział trybu uzupełnienia braków formalnych pytania prawnego. Nie jest zatem możliwe nałożenie na sąd obowiązków w tym zakresie pod rygorem zwrotu pytania prawnego. Postępowanie dotyczące uzupełnienia braków formalnych pisma inicjującego postępowanie przed Trybunałem Konstytucyjnym zostało ograniczone do wniosków i skarg, co wynika wprost z art. 36 ust. 2 i art. 49 ustawy o TK. W odniesieniu do wniosków i skarg dopuszczalne jest wyłącznie wydanie postanowienia o odmowie nadania wnioskowi (skardze) dalszego biegu i niemożliwie jest wydanie zarządzenia o zwrocie tych pism.
1.3. W ocenie sądu pytającego zarządzenie Prezesa TK z 29 kwietnia 2013 r. jest wadliwe. Zostało oparte na § 24 ust. 2 Regulaminu TK. Przepis ten zaś jest niezgodny z art. 40 ustawy o TK, który stanowi, że wewnętrzny tok postępowania z wnioskami, skargami konstytucyjnymi i pytaniami prawnymi określa Regulamin TK.
Sąd pytający stwierdził, że Regulamin TK ma określać wyłącznie wewnętrzny tok postępowania. Nie może on nakładać na strony postępowania żadnych obowiązków lub w inny sposób modyfikować postępowania określonego w ustawie, ze skutkiem dla jego uczestników. Norma wynikająca z § 24 ust. 2 Regulaminu TK wykracza poza udzielone przez ustawodawcę upoważnienie, gdyż przewiduje konieczność wydania przez Prezesa TK zarządzenia zmierzającego do uzupełnienia braków formalnych pisma.
1.4. Sąd pytający wskazał, że niezgodność tego rodzaju została omówiona w wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 4 grudnia 2012 r. (sygn. U 3/11.). Argumentacja przyjęta w uzasadnieniu tamtego orzeczenia znajduje bezpośrednie odniesienie do zadanego pytania prawnego.
W przywołanej sprawie Trybunał Konstytucyjny wyjaśnił, że Regulamin Sądu Najwyższego nie może samoistnie nakładać materialnych lub procesowych obowiązków na strony postępowania ani określać obowiązków nałożonych przez ustawę na te podmioty, nie może też pozbawiać ich uprawnień. Akty prawa wewnętrznego nie mogą stanowić podstawy decyzji wobec jednostki oraz nakładać obowiązków na organy władzy publicznej, które nie pozostają w stosunku podległości względem wydającego akt. Ustawodawca, respektując to założenie, ograniczył rolę Zgromadzenia Ogólnego Sędziów SN do unormowania w regulaminie SN wyłącznie postępowania wewnętrznego.
1.5. Sąd pytający stwierdził, że wydanie postanowienia zmierzającego do ewentualnego uzupełnienia braków formalnych pytania prawnego zawartego w postanowieniu z 8 marca 2013 r. nastąpi, jeżeli zaskarżony przepis został wydany w granicach udzielonej delegacji. Na tym polega znaczenie udzielonej odpowiedzi TK dla rozstrzygnięcia sprawy przed sądem „w incydentalnym zakresie”, a w konsekwencji i zaistnienie przesłanki funkcjonalnej wynikającej z art. 3 ustawy o TK.
Sąd pytający zastrzegł, że nie podziela stanowiska wynikającego z postanowienia Trybunału Konstytucyjnego z 26 lipca 2012 r. (sygn. P 17/12) co do możliwości postawienia pytania prawnego w zasadzie wyłącznie w stosunku do aktów prawnych (przepisów) stanowiących podstawę rozstrzygnięcia sprawy w głównym jej przedmiocie.
1.6. Sąd pytający uznał, że w niniejszej sprawie zachodzą przesłanki wydania orzeczenia merytorycznego w postępowaniu przed Trybunałem Konstytucyjnym. Wydanie wyroku nie oznacza, że postępowanie w sprawie, także przed sądem pierwszej instancji, zostało ostatecznie zakończone i nie zaistnieje potrzeba podjęcia dalszych czynności sądowych. W sprawach o rozwód, sąd obowiązany jest ocenić między innymi, czy zaistniały przesłanki zwrotu połowy opłaty od pozwu na podstawie art. 79 ust. 1 pkt 3 lit. b ustawy o kosztach sądowych. Konieczność zwrotu opłaty niewątpliwie zaistnieje w sytuacji, gdy nastąpi uprawomocnienie się wyroku rozwodowego, a w toku postępowania strony zgodnie wniosły o orzeczenie rozwodu bez orzekania o winie. Funkcjonujące w tym zakresie pominięcie ustawowe, wyłączające możliwość zwrotu opłaty w sprawie, w której strony zgodnie wystąpiły o orzeczenie rozwodu z winy jednej ze stron (także winy obu stron), niewątpliwie narusza Konstytucję. Stanowisko zawarte w wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 7 marca 2013 r. (sygn. SK 30/09) znajdzie swoje odpowiednie zastosowanie także do analizowanej kwestii.
Jeżeli zatem udzielenie odpowiedzi na pytanie prawne zawarte w postanowieniu z 8 marca 2013 r. ma znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy w zakresie kosztów sądowych, to także taka następcza zależność zachodzi w odniesieniu do pytania prawnego zawartego w niniejszym postanowieniu dla dalszych czynności sądowych, a przede wszystkim możliwości (konieczności) wydania postanowienia w celu uzupełnienia braków formalnych wcześniejszego postanowienia, a w końcu także podstaw do zwrotu połowy opłaty od pozwu.
Możliwość skutecznego wniesienia pytania prawnego dotyczącego pominięcia ustawowego nie jest dotychczas w żaden sposób kwestionowana (por. wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 24 czerwca 2008 r., sygn. P 8/07.
2. Prokurator Generalny pismem z 18 lipca 2013 r. zajął stanowisko, że postępowanie w niniejszej sprawie podlega umorzeniu wobec niedopuszczalności wyrokowania.
Prokurator podkreślił, że uzasadniając spełnienie przesłanki funkcjonalnej pytania prawnego, sąd pytający wskazał, że od odpowiedzi udzielonej przez Trybunał Konstytucyjny zależeć będzie „rozstrzygnięcie sprawy przed sądem w tym incydentalnym zakresie”. Rozstrzygnięciem tym będzie wydanie albo niewydanie postanowienia o uzupełnieniu braków formalnych, o których mowa w zarządzeniu Prezesa TK. Postępowanie powinno być umorzone, gdyż pytanie prawne może być skierowane do Trybunału Konstytucyjnego wyłącznie wtedy, gdy sąd rozstrzyga toczącą się przed nim „sprawę”. Pytanie prawne może dotyczyć zarówno głównego przedmiotu sprawy, jak i kwestii incydentalnych.
Pierwsze pytanie prawne Sądu Okręgowego Warszawa-Praga zostało postawione Trybunałowi w zasadniczej sprawie, tj. w sprawie o rozwód. Dotyczyło ono jednak kwestii incydentalnej związanej ze zbadaniem konstytucyjności przepisów o kosztach sądowych w sprawach cywilnych. Wyrok orzekający rozwód został wydany. Zarządzenie Prezesa TK, w którym zwrócił się on o usunięcie braków formalnych pierwszego pytania, odnosiło się do wykazania przez sąd pytający istnienia przesłanki funkcjonalnej w sprawie o rozwód w zakresie wpadkowym, dotyczącym zwrotu części uiszczonej opłaty od pozwu.
2.1. Art. 37 ustawy o TK stanowi, że Prezes TK kieruje pytanie prawne do rozpoznania przez właściwy skład orzekający, jeżeli nie zachodzą ku temu przeszkody formalne. Ustawodawca nie przewiduje możliwości poddania pytania wstępnemu rozpoznaniu, w odróżnieniu od wniosków pochodzących od podmiotów legitymowanych „szczególnie” i skarg konstytucyjnych, które takiemu rozpoznaniu podlegają.
Wstępne rozpoznanie wniosków, o których mowa w art. 36 ustawy o TK, i skarg konstytucyjnych przez odesłanie w art. 49 do art. 36 ustawy o TK polega na poddaniu ich szczególnej procedurze, która może być zakończona wydaniem przez sędziego postanowienia o odmowie nadania dalszego biegu, z jednoczesnym przyznaniem prawa do jego zaskarżenia.
W wypadku pytania prawnego, ustawodawca nie poddał go rygorom (podobnie jak wniosków pochodzących od innych podmiotów niż „szczególnie” legitymowane) wstępnego rozpoznania. Uzależnił jednak skierowanie przez Prezesa TK pytania na rozprawę od braku przeszkód formalnych. Uprawnienie Prezesa TK do wydania zarządzenia wzywającego do uzupełnienia braków formalnych pytania prawnego, o którym mowa w § 24 ust. 2 Regulaminu TK, jest określane mianem procedury „naprawczej”. Procedura ta bowiem nie może zakończyć się odmową nadania dalszego biegu pytaniu prawnemu, w wypadku nieusunięcia jego braków formalnych. Jeśli w procedurze „naprawczej” nie doszło „do usunięcia przeszkód formalnych”, to formą, w jakiej może dojść do zakończenia postępowania, jest postanowienie o jego umorzeniu, pochodzące od składu wyznaczonego do rozpoznania sprawy.
2.2. Prokurator przypomniał, że Prezes TK wydał zarządzenie z 29 kwietnia 2013 r., ponieważ pytanie prawne z 8 marca 2013 r. nie spełniało warunków formalnych, o których mowa w art. 193 Konstytucji. W pytaniu nie wskazano, w jakim zakresie odpowiedź na pytanie może mieć wpływ na rozstrzygnięcie sprawy toczącej się przed sądem, w związku z którą pytanie zostało postawione. Sąd Okręgowy nie uzupełnił braków formalnych pierwszego pytania prawnego, ale skierował drugie pytanie kwestionujące legalność przepisu, na podstawie którego został wezwany zarządzeniem do ich uzupełnienia. Sąd pytający przyjął, że od odpowiedzi na pytanie o legalność § 24 ust. 2 Regulaminu TK będzie zależało merytoryczne rozpatrzenie przez Trybunał pierwszego pytania prawnego.
2.3. W ocenie Prokuratora, sąd pytający nie wykazał, że od odpowiedzi Trybunału Konstytucyjnego na pytanie o legalność § 24 ust. 2 Regulaminu TK będzie zależało merytoryczne rozpatrzenie pytania prawnego dotyczącego kosztów sądowych w sprawie o rozwód. Ostateczne rozstrzygnięcie o tym, czy pytanie prawne zostanie merytorycznie rozpatrzone, czy umorzone z przyczyn formalnych, należało będzie do składu TK rozpoznającego sprawę.
Prokurator podkreślił, że ewentualna utrata mocy obowiązującej § 24 ust. 2 Regulaminu TK nie ma znaczenia dla oceny pierwszego pytania prawnego, zadanego przez sąd pytający.
2.4. Prokurator wyraził wątpliwość, czy pytanie o legalność § 24 ust. 2 Regulaminu TK można uznać za zmierzające do rozstrzygnięcia sprawy ubocznej wobec głównego nurtu procesu, tak jak w wypadku pytania o kwestię zwrotu opłaty w sprawie o rozwód. O ile bowiem odpowiedź Trybunału Konstytucyjnego na pierwsze pytanie prawne może mieć znaczenie dla rozstrzygnięcia w sprawie o rozwód kwestii incydentalnej związanej z jego kosztami, o tyle odpowiedź na drugie pytanie co do uzupełnienia braków formalnych pytania pierwszego ma związek bardzo odległy z przebiegiem postępowania sądowego, na kanwie którego skierowane zostało pytanie prawne, w szczególności w aspekcie realizacji podstawowych praw stron tego postępowania.
2.5. Adresatem normy kompetencyjnej wyrażonej w art. 193 Konstytucji jest sąd występujący z pytaniem prawnym. Obowiązek przeprowadzenia kontroli konstytucyjności norm prawnych przez Trybunał Konstytucyjny powstaje wówczas, gdy pytanie prawne spełnia wymogi formalne, których spełnienie jest wyłączną powinnością sądu.
Decyzja o wystąpieniu z pytaniem prawnym ma charakter autonomiczny, niezależny od woli stron postępowania, których ono dotyczy. Tylko korzystanie z normy kompetencyjnej z zachowaniem konstytucyjnych przesłanek formalnych wynikających z art. 193 Konstytucji może doprowadzić do wydania przez Trybunał merytorycznego orzeczenia. Zdaniem Prokuratora, tylko takie orzeczenia mają bezpośredni wpływ na rozstrzygnięcie toczącej się przed sądem sprawy.
II
Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:
1. Okoliczności związane z wystąpieniem z pytaniem prawnym.
1.1. Analizowane pytanie zostało wniesione do Trybunału Konstytucyjnego w związku z innym pytaniem prawnym skierowanym do TK przez ten sam sąd. Okoliczności wystąpienia z pytaniem prawnym są następujące:
Sąd Okręgowy Warszawa-Praga w Warszawie, II Wydział Cywilny (dalej: sąd pytający), na podstawie postanowienia z 8 marca 2013 r. zwrócił się do Trybunału z pytaniem, czy art. 79 ust. 1 pkt 3 lit. b ustawy z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (Dz. U. z 2010 r. Nr 90, poz. 594, ze zm.; dalej: ustawa o kosztach sądowych) jest zgodny z art. 45 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji. Była to sprawa dotycząca zapadłego wyroku rozwodowego, a ściśle kwestia wpadkowa dotycząca tego wyroku, odnosząca się do zwrotu części kosztów za wpis od pozwu.
1.2. Prezes TK zarządzeniem z 29 kwietnia 2013 r. wezwał sąd pytający do uzupełnienia braków formalnych przez wskazanie zależności między odpowiedzią Trybunału a rozstrzygnięciem sprawy toczącej się przed sądem, w związku z którą pytanie zostało postawione.
1.3. Wobec powyższego sąd pytający wystąpił z pytaniem prawnym do TK i w postanowieniu z 15 maja 2013 r. (sygn. akt II C 388/11) wniósł o zbadanie, czy § 24 ust. 2 Regulaminu Trybunału Konstytucyjnego, stanowiącego załącznik do uchwały Zgromadzenia Ogólnego Sędziów Trybunału Konstytucyjnego z dnia 3 października 2006 r. w sprawie Regulaminu Trybunału Konstytucyjnego (M. P. Nr 72, poz. 720; dalej: Regulamin TK) jest zgodny z art. 40 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK).
Kwestionowany przepis Regulaminu TK stanowi: „Jeżeli wniosek lub pytanie prawne zawiera braki formalne, Prezes Trybunału, w drodze zarządzenia, wzywa do ich uzupełnienia, wyznaczając w tym celu odpowiedni termin”.
W uzasadnieniu sąd pytający wyjaśnił, że przesłanka funkcjonalna polega na tym, że orzeczenie TK w niniejszej sprawie wpłynie na to, czy Trybunał rozstrzygnie sprawę dotyczącą przepisów ustawy o kosztach sądowych merytorycznie, czy też umorzy postępowanie. W ocenie sądu pytającego, oznacza to zatem, że wyrok Trybunału wpłynie na orzekanie przez Trybunał w innej sprawie.
2. Dopuszczalność pytania prawnego.
2.1. Trybunał Konstytucyjny, biorąc pod uwagę argumentację sądu pytającego dotyczącą przesłanek wniesienia pytania prawnego, stwierdził, że wymogi odnoszące się do tej instytucji zostały wyjaśnione zarówno w orzecznictwie TK, jak i w doktrynie prawnej.
Z art. 193 Konstytucji i art. 3 ustawy o TK wynika, że pytanie prawne musi spełniać przesłanki: podmiotową, przedmiotową i funkcjonalną. O ile jednak przesłanki podmiotowa i przedmiotowa nie budzą co do zasady wątpliwości, o tyle przesłanka funkcjonalna jest wymogiem sprawiającym problemy interpretacyjne. Pytanie prawne może zostać wniesione bowiem wtedy, gdy wyrok TK będzie miał wpływ na rozstrzygnięcie toczącej się przed sądem pytającym sprawy, w związku z którą zadano pytanie.
2.2. Zgodnie z art. 193 Konstytucji „Każdy sąd może przedstawić Trybunałowi Konstytucyjnemu pytanie prawne co do zgodności aktu normatywnego z Konstytucją, ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi lub ustawą, jeżeli od odpowiedzi na pytanie prawne zależy rozstrzygnięcie sprawy toczącej się przed sądem”. Przepis ten został powtórzony w art. 3 ustawy o TK. W związku z brzmieniem tych przepisów kontrola konstytucyjności inicjowana pytaniem prawnym ma charakter kontroli konkretnej, czyli ściśle związanej z indywidualną sprawą toczącą się przed sądem pytającym. Konstytucja dopuszcza kwestionowanie w trybie pytań prawnych tych przepisów, których ocena przez Trybunał Konstytucyjny może mieć wpływ na rozstrzygnięcie sprawy toczącej się przed sądem pytającym. Jest to tzw. przesłanka funkcjonalna pytania prawnego.
W konsekwencji, art. 32 ust. 3 ustawy o TK przewiduje, że sąd zwracający się z pytaniem prawnym do Trybunału Konstytucyjnego zobowiązany jest do wskazania, w jakim zakresie odpowiedź na pytanie może mieć wpływ na rozstrzygnięcie sprawy, w związku z którą pytanie zostało postawione, czyli wykazania przesłanki funkcjonalnej pytania prawnego. Na sądzie stawiającym pytanie prawne ciąży obowiązek stosownego do charakteru sprawy odrębnego wskazania, w jaki sposób zmieniłoby się rozstrzygnięcie sądu w toczącej się przed nim sprawie, gdyby określony przepis utracił moc obowiązującą wskutek orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego o jego niezgodności z Konstytucją. W orzecznictwie Trybunału podkreśla się, że wymaganie określone w art. 32 ust. 3 ustawy o TK ma charakter bezwzględnie wiążący (zob. postanowienie TK z 27 marca 2009 r., sygn. P 10/09, OTK ZU nr 3/A/2009, poz. 40 oraz wyrok z 7 listopada 2005 r., sygn. P 20/04, OTK ZU nr 10/A/2005, poz. 111). Zarazem Trybunał Konstytucyjny, jako organ działający na podstawie i w granicach prawa (art. 7 Konstytucji), ma kompetencję w zakresie oceny, czy sąd prawidłowo wykazał spełnienie przesłanki funkcjonalnej pytania prawnego (zob. postanowienie TK z 20 listopada 2008 r., sygn. P 18/08, OTK ZU nr 9/A/2008, poz. 168). W razie niespełnienia tej przesłanki postępowanie ulega umorzeniu na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK ze względu na niedopuszczalność wydania wyroku.
2.3. Trybunał Konstytucyjny potwierdził wyrażony w swoim postanowieniu z 26 lipca 2012 r. (sygn. P 17/12, OTK ZU nr 7/A/2012, poz. 95) pogląd, dotyczący charakteru sprawy w rozumieniu art. 193 Konstytucji oraz art. 3 ustawy o TK. W niniejszym wypadku, sąd pytający utożsamił „sprawę” w rozumieniu art. 193 Konstytucji oraz art. 3 ustawy o TK z każdym zagadnieniem poddanym pod rozstrzygnięcie sądowe. Zgodnie z tym stanowiskiem, w każdym toczącym się przed sądem postępowaniu osobną „sprawę” stanowi zarówno główny przedmiot sporu, jak i wszelkie rozstrzygnięcia w kwestiach incydentalnych.
2.3.1. Trybunał Konstytucyjny stwierdził, że stanowisko sądu pytającego jest błędne. Art. 193 Konstytucji wymaga zaistnienia związku funkcjonalnego między odpowiedzią na pytanie prawne a rozstrzygnięciem „sprawy toczącej się przed sądem”. Interpretacja treści normatywnej pojęcia „sprawy” („toczącej się przed sądem”) w rozumieniu art. 193 Konstytucji powinna uwzględniać przedmiot działalności sądów. Zgodnie z art. 177 Konstytucji, sądy powszechne sprawują wymiar sprawiedliwości we wszystkich sprawach, z wyjątkiem spraw ustawowo zastrzeżonych dla właściwości innych sądów. Przepis ten jednoznacznie wiąże pojęcie „sprawy” z funkcją ustrojową sądu, którą jest sprawowanie wymiaru sprawiedliwości. A zatem również za „sprawę” w rozumieniu art. 193 Konstytucji należy uznać postępowanie, którego przedmiotem jest realizacja konstytucyjnych kompetencji sądu, czyli sprawowanie wymiaru sprawiedliwości. Do takich samych wniosków prowadzi wykładnia „sprawy” dokonywana przez pryzmat art. 45 ust. 1 Konstytucji. Przepis ten przyznaje jednostce prawo do „rozpatrzenia sprawy” przez sąd, czyli rozstrzygnięcia sporu o prawo, którego ochrony sądowej poszukuje jednostka. Sąd pytający orzeka w konkretnej „toczącej się” przed nim sprawie i tylko w ramach tej sprawy może zadać pytanie prawne (por. postanowienie TK z 26 lipca 2012 r., sygn. P 17/12).
2.3.2. Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem Trybunału Konstytucyjnego, dopuszczalne jest kwestionowanie w trybie pytania prawnego przepisów dotyczących zagadnień incydentalnych oraz proceduralnych, jeżeli orzeczenie Trybunału w tym zakresie może mieć wpływ na rozstrzygnięcie sprawy toczącej się przed sądem (zob. postanowienia z: 26 lipca 2012 r., sygn. P 17/12; 20 listopada 2008 r., sygn. P 18/08; 7 grudnia 2011 r., sygn. P 15/11, OTK ZU nr 10/A/2011, poz. 121; 10 czerwca 2009 r., sygn. P 4/09, OTK ZU nr 6/A/2009, poz. 93 oraz wyrok z 24 czerwca 2008 r., sygn. P 8/07, OTK ZU nr 5/A/2008, poz. 84, a także powołane tam orzecznictwo). W wypadku zagadnień proceduralnych przesłanka funkcjonalna jest również spełniona, gdy utrata mocy obowiązującej zaskarżonego przepisu ma istotne znaczenie dla przebiegu postępowania sądowego, a w szczególności dla realizacji podstawowych praw stron w tym postępowaniu, albowiem może zależeć od tego wynik sprawy (zob. wyrok TK z 28 lutego 2006 r., sygn. P 13/05, OTK ZU nr 2/A/2006, poz. 20). Jednakże w każdym wypadku do wykazania związku orzeczenia Trybunału z rozstrzyganą przez sąd sprawą – zgodnie z art. 32 ust. 3 ustawy o TK – zobowiązany jest sąd pytający.
2.3.3. Konstytucja w sposób wyczerpujący określa podmioty uprawnione do inicjowania kontroli przed Trybunałem i wyraźnie różnicuje przesłanki dopuszczalności skorzystania z tego uprawnienia. Art. 193 Konstytucji przyznaje sądom prawo do wystąpienia z pytaniem prawnym, ale przewidziana w tym przepisie przesłanka funkcjonalna wymaga, żeby od odpowiedzi na pytanie prawne zależało rozstrzygnięcie sprawy toczącej się przed sądem. Przesłanka ta stanowi o istocie kontroli inicjowanej w trybie pytania prawnego. Ustrojodawca nadał tej kontroli charakter ograniczony, przesądzając, że w trybie pytania prawnego nie jest dopuszczalne kwestionowanie przepisów niezwiązanych z rozpatrywaną przez sąd sprawą. Konstytucja przewiduje możliwość skarżenia takich przepisów przez podmioty, którym przysługuje legitymacja ogólna do inicjowania postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym. Do podmiotów tych nie należą sądy rozpoznające sprawy indywidualne. Z odpowiednim wnioskiem może się zwrócić do Trybunału m.in. Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego oraz Prezes Naczelnego Sądu Administracyjnego (art. 191 ust. 1 pkt 1 Konstytucji).
2.3.4. Trybunał Konstytucyjny stwierdził, że art. 193 Konstytucji wyklucza możliwość inicjowania przez organy sądowe abstrakcyjnej kontroli konstytucyjności, do czego zmierza rozpatrywane w niniejszej sprawie pytanie prawne. Na gruncie Konstytucji pytanie prawne nie może abstrahować od sprawy, w związku z którą jest postawione, i nie może być traktowane przez sąd jako „okazja” do zainicjowania postępowania przed Trybunałem. Jest tak tym bardziej, że postawienie pytania prawnego wstrzymuje rozpatrzenie sprawy, z którą do sądu zwrócił się określony podmiot. Z uwagi na prawo do rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki (art. 45 ust. 1 Konstytucji), pytanie prawne powinno być zadawane wtedy, gdy od odpowiedzi na nie zależy rozstrzygnięcie sprawy toczącej się przed sądem. Sądy powinny korzystać z tej kompetencji po przeanalizowaniu przesłanek dopuszczalności pytania prawnego oraz problemu konstytucyjnego. Inaczej zadanie pytania prawnego może wypaczać cel, któremu służy dany tryb wszczęcia kontroli norm przed Trybunałem Konstytucyjnym (zob. postanowienie z 26 lipca 2012 r., sygn. P 17/12).
2.3.5. Jeżeli sąd pytający twierdzi, że wyrok TK w niniejszej sprawie zdecyduje o tym, czy Trybunał przyjmie do merytorycznej kontroli sprawę dotyczącą ustawy o kosztach sądowych zainicjowaną postanowieniem Sądu Okręgowego Warszawa-Praga w Warszawie, a wówczas orzeczenie to wpłynie na rozstrzygnięcie sprawy o zwrot kosztów części pozwu rozwodowego toczącej się przed sądem pytającym, to związek ten nie ma charakteru bezpośredniego. Relacja ta nie uzasadnia przesłanki funkcjonalnej pytania prawnego.
Umorzenie postępowania przed TK albo przyjęcie sprawy do merytorycznego rozpoznania jest rozstrzygnięciem autonomicznym danego składu Trybunału Konstytucyjnego, który działa ma podstawie przepisów prawa.
Trybunał Konstytucyjny uznał, że nawet stwierdzenie niekonstytucyjności kwestionowanego przepisu Regulaminu TK nie będzie miało wpływu na rozstrzygnięcie sprawy toczącej się przed sądem pytającym. To znaczy, że przedłożone pytanie prawne nie spełnia przesłanki funkcjonalnej.
Ze względu na wyżej wskazane okoliczności, Trybunał Konstytucyjny postanowił jak w sentencji.
POSTANOWIENIE
z dnia 6 listopada 2013 r.
Sygn. akt P 24/13
Trybunał Konstytucyjny w składzie:
Maria Gintowt-Jankowicz – przewodniczący
Mirosław Granat – sprawozdawca
Marek Kotlinowski,
po rozpoznaniu, na posiedzeniu niejawnym w dniu 6 listopada 2013 r., pytania prawnego Sądu Okręgowego Warszawa-Praga w Warszawie:
czy § 24 ust. 2 Regulaminu Trybunału Konstytucyjnego, stanowiącego załącznik do uchwały Zgromadzenia Ogólnego Sędziów Trybunału Konstytucyjnego z dnia 3 października 2006 r. w sprawie Regulaminu Trybunału Konstytucyjnego (M. P. Nr 72, poz. 720) jest zgodny z art. 40 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.),
p o s t a n a w i a:
na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, z 2000 r. Nr 48, poz. 552 i Nr 53, poz. 638, z 2001 r. Nr 98, poz. 1070, z 2005 r. Nr 169, poz. 1417, z 2009 r. Nr 56, poz. 459 i Nr 178, poz. 1375, z 2010 r. Nr 182, poz. 1228 i Nr 197, poz. 1307 oraz z 2011 r. Nr 112, poz. 654) umorzyć postępowanie.
UZASADNIENIE
I
1. Na podstawie postanowienia z 15 maja 2013 r. Sąd Okręgowy Warszawa-Praga w Warszawie, II Wydział Cywilny (dalej: sąd pytający), wystąpił do Trybunału Konstytucyjnego z pytaniem prawnym, czy § 24 ust. 2 Regulaminu Trybunału Konstytucyjnego, stanowiącego załącznik do uchwały Zgromadzenia Ogólnego Sędziów Trybunału Konstytucyjnego z dnia 3 października 2006 r. w sprawie Regulaminu Trybunału Konstytucyjnego (M. P. Nr 72, poz. 720; dalej: Regulamin TK) jest zgodny z art. 40 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK).
1.1. Pytanie zostało zadane w związku z następującym stanem faktycznym: Powódka wytoczyła przeciwko powodowi powództwo o rozwód. W wyroku sąd orzekł rozwód małżonków, uwzględniając zgodne wnioski stron o orzeczenie rozwodu z winy pozwanego. Na podstawie postanowienia z 8 marca 2013 r. sąd skierował do Trybunału Konstytucyjnego pytanie prawne dotyczące zgodności art. 79 ust. 1 pkt 3 lit. b ustawy z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (Dz. U. z 2010 r. Nr 90, poz. 594, ze zm.: dalej: ustawa o kosztach sądowych) z art. 45 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji. Prezes Trybunału Konstytucyjnego zarządzeniem z 29 kwietnia 2013 r. wezwał sąd do usunięcia braków formalnych pytania prawnego, przez wskazanie, w jakim zakresie odpowiedź na pytanie może mieć wpływ na rozstrzygnięcie sprawy toczącej się przed sądem, w związku z którą pytanie zostało postawione.
1.2. Sąd pytający wskazał, po przeanalizowaniu przepisów ustawy o TK, że ustawodawca nie przewidział trybu uzupełnienia braków formalnych pytania prawnego. Nie jest zatem możliwe nałożenie na sąd obowiązków w tym zakresie pod rygorem zwrotu pytania prawnego. Postępowanie dotyczące uzupełnienia braków formalnych pisma inicjującego postępowanie przed Trybunałem Konstytucyjnym zostało ograniczone do wniosków i skarg, co wynika wprost z art. 36 ust. 2 i art. 49 ustawy o TK. W odniesieniu do wniosków i skarg dopuszczalne jest wyłącznie wydanie postanowienia o odmowie nadania wnioskowi (skardze) dalszego biegu i niemożliwie jest wydanie zarządzenia o zwrocie tych pism.
1.3. W ocenie sądu pytającego zarządzenie Prezesa TK z 29 kwietnia 2013 r. jest wadliwe. Zostało oparte na § 24 ust. 2 Regulaminu TK. Przepis ten zaś jest niezgodny z art. 40 ustawy o TK, który stanowi, że wewnętrzny tok postępowania z wnioskami, skargami konstytucyjnymi i pytaniami prawnymi określa Regulamin TK.
Sąd pytający stwierdził, że Regulamin TK ma określać wyłącznie wewnętrzny tok postępowania. Nie może on nakładać na strony postępowania żadnych obowiązków lub w inny sposób modyfikować postępowania określonego w ustawie, ze skutkiem dla jego uczestników. Norma wynikająca z § 24 ust. 2 Regulaminu TK wykracza poza udzielone przez ustawodawcę upoważnienie, gdyż przewiduje konieczność wydania przez Prezesa TK zarządzenia zmierzającego do uzupełnienia braków formalnych pisma.
1.4. Sąd pytający wskazał, że niezgodność tego rodzaju została omówiona w wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 4 grudnia 2012 r. (sygn. U 3/11.). Argumentacja przyjęta w uzasadnieniu tamtego orzeczenia znajduje bezpośrednie odniesienie do zadanego pytania prawnego.
W przywołanej sprawie Trybunał Konstytucyjny wyjaśnił, że Regulamin Sądu Najwyższego nie może samoistnie nakładać materialnych lub procesowych obowiązków na strony postępowania ani określać obowiązków nałożonych przez ustawę na te podmioty, nie może też pozbawiać ich uprawnień. Akty prawa wewnętrznego nie mogą stanowić podstawy decyzji wobec jednostki oraz nakładać obowiązków na organy władzy publicznej, które nie pozostają w stosunku podległości względem wydającego akt. Ustawodawca, respektując to założenie, ograniczył rolę Zgromadzenia Ogólnego Sędziów SN do unormowania w regulaminie SN wyłącznie postępowania wewnętrznego.
1.5. Sąd pytający stwierdził, że wydanie postanowienia zmierzającego do ewentualnego uzupełnienia braków formalnych pytania prawnego zawartego w postanowieniu z 8 marca 2013 r. nastąpi, jeżeli zaskarżony przepis został wydany w granicach udzielonej delegacji. Na tym polega znaczenie udzielonej odpowiedzi TK dla rozstrzygnięcia sprawy przed sądem „w incydentalnym zakresie”, a w konsekwencji i zaistnienie przesłanki funkcjonalnej wynikającej z art. 3 ustawy o TK.
Sąd pytający zastrzegł, że nie podziela stanowiska wynikającego z postanowienia Trybunału Konstytucyjnego z 26 lipca 2012 r. (sygn. P 17/12) co do możliwości postawienia pytania prawnego w zasadzie wyłącznie w stosunku do aktów prawnych (przepisów) stanowiących podstawę rozstrzygnięcia sprawy w głównym jej przedmiocie.
1.6. Sąd pytający uznał, że w niniejszej sprawie zachodzą przesłanki wydania orzeczenia merytorycznego w postępowaniu przed Trybunałem Konstytucyjnym. Wydanie wyroku nie oznacza, że postępowanie w sprawie, także przed sądem pierwszej instancji, zostało ostatecznie zakończone i nie zaistnieje potrzeba podjęcia dalszych czynności sądowych. W sprawach o rozwód, sąd obowiązany jest ocenić między innymi, czy zaistniały przesłanki zwrotu połowy opłaty od pozwu na podstawie art. 79 ust. 1 pkt 3 lit. b ustawy o kosztach sądowych. Konieczność zwrotu opłaty niewątpliwie zaistnieje w sytuacji, gdy nastąpi uprawomocnienie się wyroku rozwodowego, a w toku postępowania strony zgodnie wniosły o orzeczenie rozwodu bez orzekania o winie. Funkcjonujące w tym zakresie pominięcie ustawowe, wyłączające możliwość zwrotu opłaty w sprawie, w której strony zgodnie wystąpiły o orzeczenie rozwodu z winy jednej ze stron (także winy obu stron), niewątpliwie narusza Konstytucję. Stanowisko zawarte w wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 7 marca 2013 r. (sygn. SK 30/09) znajdzie swoje odpowiednie zastosowanie także do analizowanej kwestii.
Jeżeli zatem udzielenie odpowiedzi na pytanie prawne zawarte w postanowieniu z 8 marca 2013 r. ma znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy w zakresie kosztów sądowych, to także taka następcza zależność zachodzi w odniesieniu do pytania prawnego zawartego w niniejszym postanowieniu dla dalszych czynności sądowych, a przede wszystkim możliwości (konieczności) wydania postanowienia w celu uzupełnienia braków formalnych wcześniejszego postanowienia, a w końcu także podstaw do zwrotu połowy opłaty od pozwu.
Możliwość skutecznego wniesienia pytania prawnego dotyczącego pominięcia ustawowego nie jest dotychczas w żaden sposób kwestionowana (por. wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 24 czerwca 2008 r., sygn. P 8/07.
2. Prokurator Generalny pismem z 18 lipca 2013 r. zajął stanowisko, że postępowanie w niniejszej sprawie podlega umorzeniu wobec niedopuszczalności wyrokowania.
Prokurator podkreślił, że uzasadniając spełnienie przesłanki funkcjonalnej pytania prawnego, sąd pytający wskazał, że od odpowiedzi udzielonej przez Trybunał Konstytucyjny zależeć będzie „rozstrzygnięcie sprawy przed sądem w tym incydentalnym zakresie”. Rozstrzygnięciem tym będzie wydanie albo niewydanie postanowienia o uzupełnieniu braków formalnych, o których mowa w zarządzeniu Prezesa TK. Postępowanie powinno być umorzone, gdyż pytanie prawne może być skierowane do Trybunału Konstytucyjnego wyłącznie wtedy, gdy sąd rozstrzyga toczącą się przed nim „sprawę”. Pytanie prawne może dotyczyć zarówno głównego przedmiotu sprawy, jak i kwestii incydentalnych.
Pierwsze pytanie prawne Sądu Okręgowego Warszawa-Praga zostało postawione Trybunałowi w zasadniczej sprawie, tj. w sprawie o rozwód. Dotyczyło ono jednak kwestii incydentalnej związanej ze zbadaniem konstytucyjności przepisów o kosztach sądowych w sprawach cywilnych. Wyrok orzekający rozwód został wydany. Zarządzenie Prezesa TK, w którym zwrócił się on o usunięcie braków formalnych pierwszego pytania, odnosiło się do wykazania przez sąd pytający istnienia przesłanki funkcjonalnej w sprawie o rozwód w zakresie wpadkowym, dotyczącym zwrotu części uiszczonej opłaty od pozwu.
2.1. Art. 37 ustawy o TK stanowi, że Prezes TK kieruje pytanie prawne do rozpoznania przez właściwy skład orzekający, jeżeli nie zachodzą ku temu przeszkody formalne. Ustawodawca nie przewiduje możliwości poddania pytania wstępnemu rozpoznaniu, w odróżnieniu od wniosków pochodzących od podmiotów legitymowanych „szczególnie” i skarg konstytucyjnych, które takiemu rozpoznaniu podlegają.
Wstępne rozpoznanie wniosków, o których mowa w art. 36 ustawy o TK, i skarg konstytucyjnych przez odesłanie w art. 49 do art. 36 ustawy o TK polega na poddaniu ich szczególnej procedurze, która może być zakończona wydaniem przez sędziego postanowienia o odmowie nadania dalszego biegu, z jednoczesnym przyznaniem prawa do jego zaskarżenia.
W wypadku pytania prawnego, ustawodawca nie poddał go rygorom (podobnie jak wniosków pochodzących od innych podmiotów niż „szczególnie” legitymowane) wstępnego rozpoznania. Uzależnił jednak skierowanie przez Prezesa TK pytania na rozprawę od braku przeszkód formalnych. Uprawnienie Prezesa TK do wydania zarządzenia wzywającego do uzupełnienia braków formalnych pytania prawnego, o którym mowa w § 24 ust. 2 Regulaminu TK, jest określane mianem procedury „naprawczej”. Procedura ta bowiem nie może zakończyć się odmową nadania dalszego biegu pytaniu prawnemu, w wypadku nieusunięcia jego braków formalnych. Jeśli w procedurze „naprawczej” nie doszło „do usunięcia przeszkód formalnych”, to formą, w jakiej może dojść do zakończenia postępowania, jest postanowienie o jego umorzeniu, pochodzące od składu wyznaczonego do rozpoznania sprawy.
2.2. Prokurator przypomniał, że Prezes TK wydał zarządzenie z 29 kwietnia 2013 r., ponieważ pytanie prawne z 8 marca 2013 r. nie spełniało warunków formalnych, o których mowa w art. 193 Konstytucji. W pytaniu nie wskazano, w jakim zakresie odpowiedź na pytanie może mieć wpływ na rozstrzygnięcie sprawy toczącej się przed sądem, w związku z którą pytanie zostało postawione. Sąd Okręgowy nie uzupełnił braków formalnych pierwszego pytania prawnego, ale skierował drugie pytanie kwestionujące legalność przepisu, na podstawie którego został wezwany zarządzeniem do ich uzupełnienia. Sąd pytający przyjął, że od odpowiedzi na pytanie o legalność § 24 ust. 2 Regulaminu TK będzie zależało merytoryczne rozpatrzenie przez Trybunał pierwszego pytania prawnego.
2.3. W ocenie Prokuratora, sąd pytający nie wykazał, że od odpowiedzi Trybunału Konstytucyjnego na pytanie o legalność § 24 ust. 2 Regulaminu TK będzie zależało merytoryczne rozpatrzenie pytania prawnego dotyczącego kosztów sądowych w sprawie o rozwód. Ostateczne rozstrzygnięcie o tym, czy pytanie prawne zostanie merytorycznie rozpatrzone, czy umorzone z przyczyn formalnych, należało będzie do składu TK rozpoznającego sprawę.
Prokurator podkreślił, że ewentualna utrata mocy obowiązującej § 24 ust. 2 Regulaminu TK nie ma znaczenia dla oceny pierwszego pytania prawnego, zadanego przez sąd pytający.
2.4. Prokurator wyraził wątpliwość, czy pytanie o legalność § 24 ust. 2 Regulaminu TK można uznać za zmierzające do rozstrzygnięcia sprawy ubocznej wobec głównego nurtu procesu, tak jak w wypadku pytania o kwestię zwrotu opłaty w sprawie o rozwód. O ile bowiem odpowiedź Trybunału Konstytucyjnego na pierwsze pytanie prawne może mieć znaczenie dla rozstrzygnięcia w sprawie o rozwód kwestii incydentalnej związanej z jego kosztami, o tyle odpowiedź na drugie pytanie co do uzupełnienia braków formalnych pytania pierwszego ma związek bardzo odległy z przebiegiem postępowania sądowego, na kanwie którego skierowane zostało pytanie prawne, w szczególności w aspekcie realizacji podstawowych praw stron tego postępowania.
2.5. Adresatem normy kompetencyjnej wyrażonej w art. 193 Konstytucji jest sąd występujący z pytaniem prawnym. Obowiązek przeprowadzenia kontroli konstytucyjności norm prawnych przez Trybunał Konstytucyjny powstaje wówczas, gdy pytanie prawne spełnia wymogi formalne, których spełnienie jest wyłączną powinnością sądu.
Decyzja o wystąpieniu z pytaniem prawnym ma charakter autonomiczny, niezależny od woli stron postępowania, których ono dotyczy. Tylko korzystanie z normy kompetencyjnej z zachowaniem konstytucyjnych przesłanek formalnych wynikających z art. 193 Konstytucji może doprowadzić do wydania przez Trybunał merytorycznego orzeczenia. Zdaniem Prokuratora, tylko takie orzeczenia mają bezpośredni wpływ na rozstrzygnięcie toczącej się przed sądem sprawy.
II
Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:
1. Okoliczności związane z wystąpieniem z pytaniem prawnym.
1.1. Analizowane pytanie zostało wniesione do Trybunału Konstytucyjnego w związku z innym pytaniem prawnym skierowanym do TK przez ten sam sąd. Okoliczności wystąpienia z pytaniem prawnym są następujące:
Sąd Okręgowy Warszawa-Praga w Warszawie, II Wydział Cywilny (dalej: sąd pytający), na podstawie postanowienia z 8 marca 2013 r. zwrócił się do Trybunału z pytaniem, czy art. 79 ust. 1 pkt 3 lit. b ustawy z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (Dz. U. z 2010 r. Nr 90, poz. 594, ze zm.; dalej: ustawa o kosztach sądowych) jest zgodny z art. 45 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji. Była to sprawa dotycząca zapadłego wyroku rozwodowego, a ściśle kwestia wpadkowa dotycząca tego wyroku, odnosząca się do zwrotu części kosztów za wpis od pozwu.
1.2. Prezes TK zarządzeniem z 29 kwietnia 2013 r. wezwał sąd pytający do uzupełnienia braków formalnych przez wskazanie zależności między odpowiedzią Trybunału a rozstrzygnięciem sprawy toczącej się przed sądem, w związku z którą pytanie zostało postawione.
1.3. Wobec powyższego sąd pytający wystąpił z pytaniem prawnym do TK i w postanowieniu z 15 maja 2013 r. (sygn. akt II C 388/11) wniósł o zbadanie, czy § 24 ust. 2 Regulaminu Trybunału Konstytucyjnego, stanowiącego załącznik do uchwały Zgromadzenia Ogólnego Sędziów Trybunału Konstytucyjnego z dnia 3 października 2006 r. w sprawie Regulaminu Trybunału Konstytucyjnego (M. P. Nr 72, poz. 720; dalej: Regulamin TK) jest zgodny z art. 40 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK).
Kwestionowany przepis Regulaminu TK stanowi: „Jeżeli wniosek lub pytanie prawne zawiera braki formalne, Prezes Trybunału, w drodze zarządzenia, wzywa do ich uzupełnienia, wyznaczając w tym celu odpowiedni termin”.
W uzasadnieniu sąd pytający wyjaśnił, że przesłanka funkcjonalna polega na tym, że orzeczenie TK w niniejszej sprawie wpłynie na to, czy Trybunał rozstrzygnie sprawę dotyczącą przepisów ustawy o kosztach sądowych merytorycznie, czy też umorzy postępowanie. W ocenie sądu pytającego, oznacza to zatem, że wyrok Trybunału wpłynie na orzekanie przez Trybunał w innej sprawie.
2. Dopuszczalność pytania prawnego.
2.1. Trybunał Konstytucyjny, biorąc pod uwagę argumentację sądu pytającego dotyczącą przesłanek wniesienia pytania prawnego, stwierdził, że wymogi odnoszące się do tej instytucji zostały wyjaśnione zarówno w orzecznictwie TK, jak i w doktrynie prawnej.
Z art. 193 Konstytucji i art. 3 ustawy o TK wynika, że pytanie prawne musi spełniać przesłanki: podmiotową, przedmiotową i funkcjonalną. O ile jednak przesłanki podmiotowa i przedmiotowa nie budzą co do zasady wątpliwości, o tyle przesłanka funkcjonalna jest wymogiem sprawiającym problemy interpretacyjne. Pytanie prawne może zostać wniesione bowiem wtedy, gdy wyrok TK będzie miał wpływ na rozstrzygnięcie toczącej się przed sądem pytającym sprawy, w związku z którą zadano pytanie.
2.2. Zgodnie z art. 193 Konstytucji „Każdy sąd może przedstawić Trybunałowi Konstytucyjnemu pytanie prawne co do zgodności aktu normatywnego z Konstytucją, ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi lub ustawą, jeżeli od odpowiedzi na pytanie prawne zależy rozstrzygnięcie sprawy toczącej się przed sądem”. Przepis ten został powtórzony w art. 3 ustawy o TK. W związku z brzmieniem tych przepisów kontrola konstytucyjności inicjowana pytaniem prawnym ma charakter kontroli konkretnej, czyli ściśle związanej z indywidualną sprawą toczącą się przed sądem pytającym. Konstytucja dopuszcza kwestionowanie w trybie pytań prawnych tych przepisów, których ocena przez Trybunał Konstytucyjny może mieć wpływ na rozstrzygnięcie sprawy toczącej się przed sądem pytającym. Jest to tzw. przesłanka funkcjonalna pytania prawnego.
W konsekwencji, art. 32 ust. 3 ustawy o TK przewiduje, że sąd zwracający się z pytaniem prawnym do Trybunału Konstytucyjnego zobowiązany jest do wskazania, w jakim zakresie odpowiedź na pytanie może mieć wpływ na rozstrzygnięcie sprawy, w związku z którą pytanie zostało postawione, czyli wykazania przesłanki funkcjonalnej pytania prawnego. Na sądzie stawiającym pytanie prawne ciąży obowiązek stosownego do charakteru sprawy odrębnego wskazania, w jaki sposób zmieniłoby się rozstrzygnięcie sądu w toczącej się przed nim sprawie, gdyby określony przepis utracił moc obowiązującą wskutek orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego o jego niezgodności z Konstytucją. W orzecznictwie Trybunału podkreśla się, że wymaganie określone w art. 32 ust. 3 ustawy o TK ma charakter bezwzględnie wiążący (zob. postanowienie TK z 27 marca 2009 r., sygn. P 10/09, OTK ZU nr 3/A/2009, poz. 40 oraz wyrok z 7 listopada 2005 r., sygn. P 20/04, OTK ZU nr 10/A/2005, poz. 111). Zarazem Trybunał Konstytucyjny, jako organ działający na podstawie i w granicach prawa (art. 7 Konstytucji), ma kompetencję w zakresie oceny, czy sąd prawidłowo wykazał spełnienie przesłanki funkcjonalnej pytania prawnego (zob. postanowienie TK z 20 listopada 2008 r., sygn. P 18/08, OTK ZU nr 9/A/2008, poz. 168). W razie niespełnienia tej przesłanki postępowanie ulega umorzeniu na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK ze względu na niedopuszczalność wydania wyroku.
2.3. Trybunał Konstytucyjny potwierdził wyrażony w swoim postanowieniu z 26 lipca 2012 r. (sygn. P 17/12, OTK ZU nr 7/A/2012, poz. 95) pogląd, dotyczący charakteru sprawy w rozumieniu art. 193 Konstytucji oraz art. 3 ustawy o TK. W niniejszym wypadku, sąd pytający utożsamił „sprawę” w rozumieniu art. 193 Konstytucji oraz art. 3 ustawy o TK z każdym zagadnieniem poddanym pod rozstrzygnięcie sądowe. Zgodnie z tym stanowiskiem, w każdym toczącym się przed sądem postępowaniu osobną „sprawę” stanowi zarówno główny przedmiot sporu, jak i wszelkie rozstrzygnięcia w kwestiach incydentalnych.
2.3.1. Trybunał Konstytucyjny stwierdził, że stanowisko sądu pytającego jest błędne. Art. 193 Konstytucji wymaga zaistnienia związku funkcjonalnego między odpowiedzią na pytanie prawne a rozstrzygnięciem „sprawy toczącej się przed sądem”. Interpretacja treści normatywnej pojęcia „sprawy” („toczącej się przed sądem”) w rozumieniu art. 193 Konstytucji powinna uwzględniać przedmiot działalności sądów. Zgodnie z art. 177 Konstytucji, sądy powszechne sprawują wymiar sprawiedliwości we wszystkich sprawach, z wyjątkiem spraw ustawowo zastrzeżonych dla właściwości innych sądów. Przepis ten jednoznacznie wiąże pojęcie „sprawy” z funkcją ustrojową sądu, którą jest sprawowanie wymiaru sprawiedliwości. A zatem również za „sprawę” w rozumieniu art. 193 Konstytucji należy uznać postępowanie, którego przedmiotem jest realizacja konstytucyjnych kompetencji sądu, czyli sprawowanie wymiaru sprawiedliwości. Do takich samych wniosków prowadzi wykładnia „sprawy” dokonywana przez pryzmat art. 45 ust. 1 Konstytucji. Przepis ten przyznaje jednostce prawo do „rozpatrzenia sprawy” przez sąd, czyli rozstrzygnięcia sporu o prawo, którego ochrony sądowej poszukuje jednostka. Sąd pytający orzeka w konkretnej „toczącej się” przed nim sprawie i tylko w ramach tej sprawy może zadać pytanie prawne (por. postanowienie TK z 26 lipca 2012 r., sygn. P 17/12).
2.3.2. Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem Trybunału Konstytucyjnego, dopuszczalne jest kwestionowanie w trybie pytania prawnego przepisów dotyczących zagadnień incydentalnych oraz proceduralnych, jeżeli orzeczenie Trybunału w tym zakresie może mieć wpływ na rozstrzygnięcie sprawy toczącej się przed sądem (zob. postanowienia z: 26 lipca 2012 r., sygn. P 17/12; 20 listopada 2008 r., sygn. P 18/08; 7 grudnia 2011 r., sygn. P 15/11, OTK ZU nr 10/A/2011, poz. 121; 10 czerwca 2009 r., sygn. P 4/09, OTK ZU nr 6/A/2009, poz. 93 oraz wyrok z 24 czerwca 2008 r., sygn. P 8/07, OTK ZU nr 5/A/2008, poz. 84, a także powołane tam orzecznictwo). W wypadku zagadnień proceduralnych przesłanka funkcjonalna jest również spełniona, gdy utrata mocy obowiązującej zaskarżonego przepisu ma istotne znaczenie dla przebiegu postępowania sądowego, a w szczególności dla realizacji podstawowych praw stron w tym postępowaniu, albowiem może zależeć od tego wynik sprawy (zob. wyrok TK z 28 lutego 2006 r., sygn. P 13/05, OTK ZU nr 2/A/2006, poz. 20). Jednakże w każdym wypadku do wykazania związku orzeczenia Trybunału z rozstrzyganą przez sąd sprawą – zgodnie z art. 32 ust. 3 ustawy o TK – zobowiązany jest sąd pytający.
2.3.3. Konstytucja w sposób wyczerpujący określa podmioty uprawnione do inicjowania kontroli przed Trybunałem i wyraźnie różnicuje przesłanki dopuszczalności skorzystania z tego uprawnienia. Art. 193 Konstytucji przyznaje sądom prawo do wystąpienia z pytaniem prawnym, ale przewidziana w tym przepisie przesłanka funkcjonalna wymaga, żeby od odpowiedzi na pytanie prawne zależało rozstrzygnięcie sprawy toczącej się przed sądem. Przesłanka ta stanowi o istocie kontroli inicjowanej w trybie pytania prawnego. Ustrojodawca nadał tej kontroli charakter ograniczony, przesądzając, że w trybie pytania prawnego nie jest dopuszczalne kwestionowanie przepisów niezwiązanych z rozpatrywaną przez sąd sprawą. Konstytucja przewiduje możliwość skarżenia takich przepisów przez podmioty, którym przysługuje legitymacja ogólna do inicjowania postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym. Do podmiotów tych nie należą sądy rozpoznające sprawy indywidualne. Z odpowiednim wnioskiem może się zwrócić do Trybunału m.in. Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego oraz Prezes Naczelnego Sądu Administracyjnego (art. 191 ust. 1 pkt 1 Konstytucji).
2.3.4. Trybunał Konstytucyjny stwierdził, że art. 193 Konstytucji wyklucza możliwość inicjowania przez organy sądowe abstrakcyjnej kontroli konstytucyjności, do czego zmierza rozpatrywane w niniejszej sprawie pytanie prawne. Na gruncie Konstytucji pytanie prawne nie może abstrahować od sprawy, w związku z którą jest postawione, i nie może być traktowane przez sąd jako „okazja” do zainicjowania postępowania przed Trybunałem. Jest tak tym bardziej, że postawienie pytania prawnego wstrzymuje rozpatrzenie sprawy, z którą do sądu zwrócił się określony podmiot. Z uwagi na prawo do rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki (art. 45 ust. 1 Konstytucji), pytanie prawne powinno być zadawane wtedy, gdy od odpowiedzi na nie zależy rozstrzygnięcie sprawy toczącej się przed sądem. Sądy powinny korzystać z tej kompetencji po przeanalizowaniu przesłanek dopuszczalności pytania prawnego oraz problemu konstytucyjnego. Inaczej zadanie pytania prawnego może wypaczać cel, któremu służy dany tryb wszczęcia kontroli norm przed Trybunałem Konstytucyjnym (zob. postanowienie z 26 lipca 2012 r., sygn. P 17/12).
2.3.5. Jeżeli sąd pytający twierdzi, że wyrok TK w niniejszej sprawie zdecyduje o tym, czy Trybunał przyjmie do merytorycznej kontroli sprawę dotyczącą ustawy o kosztach sądowych zainicjowaną postanowieniem Sądu Okręgowego Warszawa-Praga w Warszawie, a wówczas orzeczenie to wpłynie na rozstrzygnięcie sprawy o zwrot kosztów części pozwu rozwodowego toczącej się przed sądem pytającym, to związek ten nie ma charakteru bezpośredniego. Relacja ta nie uzasadnia przesłanki funkcjonalnej pytania prawnego.
Umorzenie postępowania przed TK albo przyjęcie sprawy do merytorycznego rozpoznania jest rozstrzygnięciem autonomicznym danego składu Trybunału Konstytucyjnego, który działa ma podstawie przepisów prawa.
Trybunał Konstytucyjny uznał, że nawet stwierdzenie niekonstytucyjności kwestionowanego przepisu Regulaminu TK nie będzie miało wpływu na rozstrzygnięcie sprawy toczącej się przed sądem pytającym. To znaczy, że przedłożone pytanie prawne nie spełnia przesłanki funkcjonalnej.
Ze względu na wyżej wskazane okoliczności, Trybunał Konstytucyjny postanowił jak w sentencji.