Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 3 kwietnia 2014 r.

Sąd Apelacyjny w Szczecinie, II Wydział Karny w składzie:

przy udziale Prokuratora Prokuratury Apelacyjnej Jerzego Masierowskiego

po rozpoznaniu w dniu 3 kwietnia 2014 r. sprawy

D. C.

oskarżonego z art. 148 § 1 k.k., art. 13 § 1 k.k. w zw. z art. 148 § 1 k.k. i inne

z powodu apelacji wniesionej przez obrońcę oskarżonego

od wyroku Sądu Okręgowego w Koszalinie

z dnia 2 grudnia 2013 r., sygn. akt II K 79/13

I.  zmienia zaskarżony wyrok w ten sposób, że uchyla zawarte w punkcie VI jego części dyspozytywnej rozstrzygnięcie o odsetkach od zadośćuczynienia zasądzonego na rzecz pokrzywdzonych,

II.  w pozostałym zakresie zaskarżony wyrok utrzymuje w mocy,

III.  zasądza od oskarżonego na rzecz oskarżycieli posiłkowych M. L. (1), K. K. oraz A. S. kwoty po 600 (sześćset) złotych tytułem zwrotu kosztów zastępstwa procesowego w postępowaniu odwoławczym,

IV.  zwalnia oskarżonego od ponoszenia kosztów sądowych związanych
z postępowaniem odwoławczym.

Sygn. akt II AKa 40/14

UZASADNIENIE

D. C. został oskarżony o to, że:

I.  w dniu 29 lipca 2012 roku w K., używając preparatów konopi indyjskich wprawił się w stan znacznego odurzenia substancją psychoaktywną (...) skutkujący u niego wystąpieniem egzogennej psychozy wywołanej marihuaną - tj. zakłóceniem czynności psychicznych, z powodu wystąpienia których nie mógł on w czasie czynu rozpoznać jego znaczenia ani pokierować swoim postępowaniem, a które to zakłócenia czynności psychicznych powodujące wyłączenie poczytalności co najmniej mógł przewidzieć, a następnie znajdując się pod wpływem tego środka odurzającego, prowadził w ruchu lądowym samochód osobowy marki V. (...) o nr rej. (...),

tj. o czyn z art. 178a § 1 kk w zw. z art. 31 § 1 i 3 kk,

II.  w dniu 29 lipca 2012 roku w K., używając preparatów konopi indyjskich wprawił się w stan znacznego odurzenia substancją psychoaktywną(...)skutkujący u niego wystąpieniem egzogennej psychozy wywołanej marihuaną - tj. zakłóceniem czynności psychicznych, z powodu wystąpienia których nie mógł on w czasie czynu rozpoznać jego znaczenia ani pokierować swoim postępowaniem, a które to zakłócenia czynności psychicznych powodujące wyłączenie poczytalności co najmniej mógł przewidzieć, a następnie działając z zamiarem pozbawienia życia M. L. (2), A. S. oraz K. K., wjechał kierowanym przez siebie samochodem marki V. (...) nr rej. (...) w stojące na przystanku autobusowym wyżej wymienione pokrzywdzone powodując tym:

- u M. L. (2) obrażenia ciała w postaci złamania szyjki kości ramiennej lewej, rany małżowiny usznej lewej oraz urazu czaszkowo - mózgowego, w wyniku których to obrażeń M. L. (2) zmarła w dniu 12 sierpnia 2012 roku,

- u A. S. obrażenia ciała w postaci urazu zmiażdżeniowego podudzia prawego, urazu nerwu strzałkowego głębokiego na poziomie stawu skokowego
i stopy oraz złamania trzonu piszczeli ze złamaniem strzałki, naruszających czynności wymienionych narządów ciała pokrzywdzonej na okres powyżej
7 dni oraz wstrząsu hipowolemicznego, to jest ciężkiego uszczerbku na zdrowiu w postaci choroby realnie zagrażającej życiu, jednakże w odniesieniu do tej pokrzywdzonej zamierzonego celu nie osiągnął z uwagi na niezwłocznie udzieloną pomoc medyczną,

- u K. K. obrażenia ciała w postaci wielofragmentowego złamania kości udowej prawej obwodowej części trzonu oraz złamania obwodowej
części trzonu kości udowej lewej naruszających czynności wymienionych narządów ciała pokrzywdzonej na okres powyżej 7 dni, jednakże w odniesieniu do tej pokrzywdzonej zamierzonego celu nie osiągnął z uwagi na charakter doznanych przez nią obrażeń,

tj. o czyn z art. 148 § 1 kk i art. 13 § 1 kk w zw. z art. 148 § 1 kk w zw. z art. 156 § 1 pkt 2 kk i art. 157 § 1 kk w zw. z art. 148 § 3 kk w zw. z art. 11 § 2 kk w zw. z art. 31 § 1 i 3 kk,

III.  w dniu 29 lipca 2012 roku w K., używając preparatów konopi indyjskich wprawił się w stan znacznego odurzenia substancją psychoaktywną (...) skutkujący u niego wystąpieniem egzogennej psychozy wywołanej marihuaną - tj. zakłóceniem czynności psychicznych, z powodu wystąpienia których nie mógł on w czasie czynu rozpoznać jego znaczenia ani pokierować swoim postępowaniem, a które to zakłócenia czynności psychicznych powodujące wyłączenie poczytalności co najmniej mógł przewidzieć, a następnie poprzez wyszarpywanie się, usiłowanie zadania uderzeń głową oraz kopanie, użył wobec funkcjonariuszy Policji R. K., K. P., B. Ł.oraz P. T. przemocy w celu zmuszenia ich do zaniechania prawnej czynności służbowej, tj. zatrzymania na miejscu przestępstwa oraz pobrania krwi do badań
procesowych, naruszając w ten sposób nietykalność cielesną funkcjonariusza Policji - mł. asp. K. P. w związku z pełnieniem przez niego obowiązków służbowych,

tj. o czyn z art. 224 § 2 kk i art. 222 § 1 kk przy zast. art. 11 § 2 kk i w zw.
z art. 31 § 1 i 3 kk

Sąd Okręgowy w Koszalinie wyrokiem z dnia 2 grudnia 2013 r., wydanym w sprawie II K 79/13 D. C. uznał za winnego tego, że w dniu 29 lipca 2012 roku w K., znajdując się pod silnym wpływem środka odurzającego (...)z grupy tetrahydrokanabinole, prowadził w ruchu lądowym samochód osobowy marki V. (...) o nr rej. (...), to jest popełnienia przestępstwa z art. 178a § 1 kk i za przestępstwo to, na podstawie art. 178a § 1 kk, wymierzył mu karę roku i 10 miesięcy pozbawienia wolności.

Na podstawie art. 42 § 2 kk w zw. z art. 43 § 1 kk, Sąd Okręgowy orzekł wobec oskarżonego zakaz prowadzenia wszelkich pojazdów mechanicznych na okres 10 lat, a w oparciu o art. 63 § 2 kk, na poczet tego zakazu, zaliczył okres zatrzymania prawa jazdy oskarżonego od dnia 29 lipca 2012 r.

Sąd Okręgowy uznał D. C. za winnego tego, że w dniu 29 lipca 2012 roku w K., działając umyślnie z zamiarem bezpośrednim pozbawienia życia M. L. (2), A. S. oraz K. K., wjechał kierowanym przez siebie samochodem marki V. (...) nr rej. (...) w stojące na przystanku autobusowym wyżej wymienione pokrzywdzone, czym spowodował:

- u M. L. (2) obrażenia ciała w postaci: złamania szyjki kości ramiennej lewej, rany małżowiny usznej lewej oraz rozlanego uszkodzenia mózgowia z masywnym krwawieniem dokomorowym z nafaszerowaniem krwotocznym przylegającej tkanki mózgowej, w wyniku którego M. L. (2) zmarła w dniu 12 sierpnia 2012 roku,

- u A. S. obrażenia ciała w postaci: urazu zmiażdżeniowego ze złamaniem kości podudzia prawego, urazu nerwu strzałkowego głębokiego na poziomie stawu skokowego i stopy, złamania trzonu piszczeli ze złamaniem strzałki oraz wstrząsu hipowolemicznego, który stanowił chorobę realnie zagrażającą jej życiu, jednakże w odniesieniu do tej pokrzywdzonej zamierzonego celu nie osiągnął z uwagi na niezwłocznie udzieloną jej pomoc medyczną,

- u K. K. obrażenia ciała w postaci: wielofragmentowego złamania obwodowej części trzonu kości udowej prawej oraz złamania obwodowej części trzonu kości udowej lewej, naruszających czynności narządów jej ciała na okres powyżej 7 dni, jednakże w odniesieniu do tej pokrzywdzonej zamierzonego celu nie osiągnął z uwagi na charakter doznanych przez nią obrażeń, to jest popełnienia przestępstwa z art. 148 § 1 kk w zw. z art. 13 § 1 kk w zw. z art. 148 § 3 kk w zw. z art. 156 § 1 pkt 2 kk w zw. z art. 157 § 1 kk w zw. z art. 11 § 2 kk i za przestępstwo to, na podstawie art. 14 § 1 kk w zw. z art. 148 § 2 w zw. z §3 kk w zw. z art. 11 § 3 kk, wymierzył mu karę 15 lat pozbawienia wolności,

Na podstawie art. 44 § 2 kk, Sąd Okręgowy orzekł wobec oskarżonego przepadek na rzecz Skarbu Państwa samochodu osobowego marki V. (...) o nr rej. (...).

Na podstawie art. 46 § 1 kk, Sąd Okręgowy orzekł wobec oskarżonego obowiązek zadośćuczynienia za wyrządzoną krzywdę przez zapłatę :

- kwoty 100.000 złotych na rzecz M. i J. (po sprostowaniu tego imienia, jako oczywistej omyłki pisarskiej przez Sąd Apelacyjny) małżonków L., w związku ze śmiercią ich córki M. L. (2),

- kwoty 80.000 złotych na rzecz A. S.,

- kwoty 80.000 złotych na rzecz K. K.,

wraz z ustawowymi odsetkami od dnia ogłoszenia wyroku.

Sąd Okręgowy uznał D. C. za winnego tego, że w dniu 29 lipca 2012 roku w K. poprzez wyszarpywanie się oraz gwałtowne wymachiwanie nogami użył wobec funkcjonariuszy Policji R. K., K. P., B. Ł. oraz P. T. przemocy w celu zmuszenia ich do zaniechania prawnej czynności służbowej, tj. zatrzymania na miejscu przestępstwa oraz pobrania krwi do badań procesowych, naruszając przy tym nietykalność cielesną funkcjonariusza Policji K. P. poprzez kopnięcie go w szyję podczas i w związku z pełnieniem przez niego obowiązków służbowych, to jest popełnienia przestępstwa z art. 224 § 2 kk w zw. z art. 222 § 1 kk w zw. z art. 11 § 2 kk i za przestępstwo to, na podstawie art. 224 § 1 w zw. z § 2 kk w zw. z art. 11 § 3 kk, wymierzył mu karę 10 miesięcy pozbawienia wolności.

Na podstawie art. 85 kk w zw. z art. 86 § 1 kk, Sąd Okręgowy połączył wymierzone oskarżonemu jednostkowe kary pozbawienia wolności i orzekł wobec niego karę łączną 15 lat pozbawienia wolności.

Na podstawie art. 63 § 1 kk, na poczet wymierzonej oskarżonemu kary łącznej pozbawienia wolności, Sąd Okręgowy zaliczył okres jego tymczasowego aresztowania w sprawie od dnia 29 lipca 2012 r.

Nadto, Sąd Okręgowy zasądził od oskarżonego na rzecz oskarżycieli posiłkowych M. L. (1), K. K. oraz A. S. kwoty po 1.697,40 złotych tytułem zwrotu kosztów zastępstwa procesowego, a także zwolnił D. C. od obowiązku ponoszenia kosztów sądowych.

Apelację od wyroku wywiódł obrońca D. C. i zarzucił mu:

1. naruszenie prawa procesowego, to jest art. 203 § 3 kpk poprzez zastosowanie w przedmiotowej sprawie obserwacji w zakładzie leczniczym powyżej okresu 8 tygodni, to jest przez okres 12 tygodni, co miało wpływ na treść wyroku, bowiem warunkiem sporządzenia opinii przez biegłych ze S. było właśnie zarządzenie obserwacji powyżej okresu wskazanego przez ustawodawcę i opinia ta została przytoczona przez Sąd Okręgowy w pisemnym uzasadnieniu, co wprost wskazuje na fakt, iż przedmiotowa opinia miała bezpośredni wpływ na treść wyroku;

2. naruszenie prawa procesowego, to jest art. 410 kpk poprzez pominięcie w pisemnym uzasadnieniu do wyroku i w związku z tym przy samym wyrokowaniu dowodów w postaci dodatkowego przesłuchania zespołu biegłych ze S., znajdującego się na kartach 546 i 547 oraz przesłuchania tychże biegłych podczas posiedzenia sądowego w dniu 21 listopada 2013 r., które doprowadziło Sąd do chybionego w ocenie skarżącego poglądu, że wniosek biegłych dotyczący braku możliwości przewidywania przez oskarżonego wystąpienia psychozy jest wnioskiem dowolnym, gdy tymczasem szeroka analiza wypowiedzi biegłych prowadzi do wniosku, że pogląd biegłych jest poglądem uzasadnionym.

Z ostrożności procesowej, obrońca D. C. zarzucił wyrokowi rażącą niewspółmierność orzeczonej kary 15 lat pozbawienia wolności, w sytuacji gdy zamiar nie był wynikiem wcześniejszego planowania, a jednocześnie samo zdarzenie omówione w punkcie 2 zarzutu było wynikiem wystąpienia egzogennej psychozy wywołanej marihuaną.

Formułując te zarzuty apelujący wniósł o zmianę zaskarżonego wyroku poprzez uniewinnienie oskarżonego od wszystkich zarzutów.

Sąd Apelacyjny zważył, co następuje.

Apelacja okazała się o tyle skuteczna, że doprowadziła do modyfikacji rozstrzygnięcia dotyczącego środka karnego w postaci zadośćuczynienia. Natomiast w swym zasadniczym nurcie jawi się ona jako oczywiście bezzasadna.

Dokonując takiej oceny skargi i odnosząc się do pierwszego ze sformułowanych w niej zarzutów, to jest zarzutu obrazy art. 203 § 3 kpk, już w tym miejscu wypada zauważyć, że w rozpoznawanej sprawie, łączny czas trwania obserwacji psychiatrycznej D. C., w istocie, przekroczył ośmiotygodniowy okres wskazany w cytowanym przepisie. Wymieniony był bowiem poddawany owej obserwacji, najpierw w okresie od 13 listopada 2013 r. do 7 stycznia 2014 r. (k.472 i k.532), a następnie w okresie od 30 kwietnia 2014 r. do 28 maja 2014 r. (k.621 i k.640). A zatem, w tym zaistniałym stanie rzeczy niewątpliwie doszło do naruszenia art. 203 § 3 kpk w zakresie w jakim stanowi on, że łączny czas trwania obserwacji w danej sprawie nie może przekroczyć 8 tygodni. Na kanwie tego spostrzeżenia rodzi się jednak, wywołane przez apelującego pytanie, a mianowicie, czy przekroczenie owego terminu spowodowane poddaniem oskarżonego obserwacji psychiatrycznej w okresie od 30 kwietnia 2014 r. do 28 maja 2014 r. miało wpływ na treść wydanej na jej podstawie opinii (opinia biegłych lekarzy psychiatrów i psychologa Szpitala dla (...) w S.) i w konsekwencji na treść zaskarżonego wyroku?

Udzielając odpowiedzi na tak sformułowane pytanie trzeba zdać sobie sprawę z tego, że badanie stanu zdrowia psychicznego oskarżonego połączone z obserwacją w zakładzie leczniczym jest niczym innym jak formą rzeczywistego pozbawienia wolności, często, co najmniej tak dolegliwą dla oskarżonego jak tymczasowe aresztowanie. Z tego właśnie powodu obserwacja sądowo - psychiatryczna należy do tych metod badawczych, które posiadają wyjątkowy charakter, a to z kolei oznacza, że jej zastosowanie może być, a właściwie musi być warunkowane istnieniem równie wyjątkowych okoliczności. Czyniąc te uwagi wypada jednocześnie podkreślić, że na gruncie analizowanej sprawy zmaterializowały sie tego rodzaju okoliczności i tym samym zaszła potrzeba umieszczenia oskarżonego na obserwacji psychiatrycznej również w okresie wykraczającym poza ośmiotygodniowy termin określony w art. 203 § 3 kpk. Specyfika tych uwarunkowań faktyczno - procesowych, zdaniem Sądu odwoławczego, sprawia, że należy je postrzegać w dwóch, niezależnych od siebie aspektach. Pierwszy, związany jest z fundamentalnym i konstytucyjnie gwarantowanym prawem do wolności osobistej. W przypadku D. C. prawo to niewątpliwie zostało naruszone, aczkolwiek od razu należy zaakcentować, że stopień tego naruszenia nie był znaczny, jako że oskarżony i tak był pozbawiony wolności w związku ze stosowaniem wobec niego tymczasowego aresztowania. Natomiast oceniając analizowaną sytuację w drugim jej aspekcie, trzeba wyrazić pogląd, że owo naruszenie dotyka wyłącznie wspomnianej wcześniej sfery wolności osobistej i jako takie nie dyskwalifikuje wartości dowodowej opinii, o której mowa powyżej. Co więcej, można nawet rzec, że obserwacja szpitalna oskarżonego i wszelkie badania, którym w jej ramach został poddany, jedynie pogłębiły wiedzę na temat stanu jego zdrowia psychicznego. Konkludując, stwierdzić zatem należy, że naruszenie wolności osobistej D. C. spowodowane przekroczeniem ośmiotygodniowego terminu obserwacji sądowo - psychiatrycznej nie pozbawia wartości poznawczej opinii wydanej po jej przeprowadzeniu, a to w konsekwencji oznacza, że owo naruszenie nie miało wpływu na treść zaskarżonego wyroku.

Odnosząc się do drugiego zarzutu apelacyjnego, w pierwszej kolejności wypada zauważyć, że w pisemnych motywach zaskarżonego wyroku Sąd Okręgowy zaprezentował bardzo obszerną, szczegółową i wyczerpującą analizę problematyki, którą w ramach omawianego zarzutu obrońca oskarżonego jedynie poruszył. W tej sytuacji zbędnym jest więc ponowne przytaczanie, niewątpliwie trafnych argumentów przedstawionych przez Sąd meriti, tym bardziej, że równie trafne są wynikające z nich wnioski i spostrzeżenia. Odwołując się do nich, należy zaś przypomnieć, że Sąd pierwszej instancji nie podzielił stanowiska biegłych lekarzy psychiatrów z Oddziału Psychiatrii Sądowej Szpitala Aresztu Śledczego w S. co do tego, że D. C., wprowadzając się w stan odurzenia narkotycznego, nie mógł przewidzieć, iż owo odurzenie naruszy jego dyspozycje psychiczne. W związku z tym całkowicie chybiony jest zarzut, że Sąd orzekający nie uwzględnił zapatrywań wspomnianych biegłych stanowiących podstawę ich wnioskowania. Co więcej, tego rodzaju postąpienie jest jak najbardziej zrozumiałe, jeśli się zważy na to, że Sąd Okręgowy trafnie, aczkolwiek krytycznie ocenił przesłanki wspomnianego wnioskowania. Natomiast autor apelacji, chcąc przekonać o rzekomej wadliwości tej oceny, ogranicza się jedynie do powtórzenia owych przesłanek, a ponadto sugeruje, że psychoza egzogenna wywołana odurzeniem narkotycznym jest czymś zupełnie wyjątkowym, a więc jest stanem, którego nie da się przewidzieć.

Nawiązując do tych uwag skarżącego trzeba zaś powtórzyć za Sądem pierwszej instancji, że możliwość przewidywania, o której mowa powyżej, w istocie rzeczy jest kategorią o charakterze obiektywnym. O słuszności tej tezy świadczy zresztą postawa procesowa biegłych lekarzy psychiatrów z Oddziału Psychiatrii Sądowej Szpitala Aresztu Śledczego w S., którzy to na rozprawie w dniu 21 listopada 2013 r., do oceny Sądu pozostawili analizowaną kwestię (k.969). Ocena ta, jak już wspomniano wcześniej, jest zaś bezbłędna. Trudno jednak o inną w tym zakresie konkluzję, skoro psychozę egzogenną, wbrew temu co sugeruje skarżący, zalicza się do normalnych następstw zażywania, na przykład, marihuany, zawierającej w swym składzie środek odurzający, pod silnym wpływem którego znajdował się w chwili czynów D. C.. O tym, że tak jest w istocie przekonują natomiast nie tylko opinie biegłych lekarzy toksykologów oraz psychiatrów ze Szpitala dla (...) w S., ale również, a z punktu widzenia świadomości oskarżonego, właściwie przede wszystkim, ogólnie dostępne informacje zamieszczone chociażby w publikacjach internetowych (k.940-957a), do których to D. C. bez wątpienia miał dostęp. Co prawda rację ma skarżący stwierdzając na podstawie opinii biegłego lekarza toksykologa K. B. (k.963), że w porównaniu z innymi objawami odurzenia narkotycznego psychozy egzogenne występują stosunkowo rzadko, niemniej jednak, tego rodzaju spostrzeżenie biegłego nie zmienia faktu, że owa psychoza jest, czy też może być następstwem wspomnianego odurzenia, a oskarżony możliwość zaistnienia tego następstwa mógł co najmniej przewidzieć.

Reasumując, stwierdzić więc należy, że Sąd Okręgowy procedujący w niniejszej sprawie zgromadził wszystkie dostępne mu dowody, bezbłędnie je ocenił, a w oparciu o tę ocenę poczynił jak najbardziej prawidłowe ustalenia faktyczne. Kontrowersji nie wywołuje również kwalifikacja prawna czynów dokonanych przez D. C., a także wymiar kary pozbawienia wolności związanej z czynem przypisanym oskarżonemu w punkcie IV części dyspozytywnej zaskarżonego wyroku. Co prawda trafnie zauważa apelujący, że zamiar popełnienia tego przestępstwa zrodził się u oskarżonego nagle, niemniej jednak okoliczność ta, sama w sobie, nie może prowadzić do postulowanego przez autora apelacji obniżenia wspomnianej kary. Wyrażając ten pogląd trzeba mieć bowiem w polu widzenia również pozostałe, prawidłowo scharakteryzowane i wyczerpująco zestawione przez Sąd Okręgowy elementy omawianego przestępstwa. Ich wymowa jest zaś negatywna i to do tego stopnia, że okoliczność przytoczona przez skarżącego nie może być dla nich wystarczającą przeciwwagą. Innymi więc słowy, kara, o której mowa powyżej, a także pozostałe kary wymierzone D. C. i to zarówno te jednostkowe, jak i łączna, nie rażą niewspółmierną surowością, a co za tym idzie nie są one dotknięte uchybieniem określonym w art. 438 pkt 4 kpk.

Inicjatywa odwoławcza obrońcy oskarżonego, mimo wszystko, doprowadziła jednak do zmiany zaskarżonego wyroku. Konieczność jej dokonania była zaś konsekwencją mankamentu, dostrzeżonego zresztą przez sam Sąd Okręgowy a polegającego na zasądzeniu od oskarżonego również odsetek za zwłokę w płatności zadośćuczynienia opartego o przepis art. 46 § 1 kk. Tego rodzaju rozstrzygnięcie jest oczywiście błędne a to dlatego, że wspomniane zadośćuczynienie, jakkolwiek ma rekompensować doznane krzywdy, to jednak w swej istocie jest środkiem karnym. Mając to na uwadze Sąd odwoławczy zmienił więc zaskarżone orzeczenie jedynie w tym, przedstawionym zakresie.

O kosztach zastępstwa procesowego oskarżycieli posiłkowych w postępowaniu odwoławczym, Sąd Apelacyjny orzekł na podstawie § 14 ust. 1 pkt 5 oraz § 14 ust. 7 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności adwokackie oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu (Dz.U. Nr 163, poz. 1348 z późn. zm.).

Z uwagi na długoterminowy charakter kary pozbawienia wolności orzeczonej wobec oskarżonego, Sąd Apelacyjny zwolnił go od obowiązku ponoszenia kosztów sądowych związanych z postępowaniem odwoławczym. Rozstrzygnięcie w tej materii zapadło na podstawie art. 624 § 1 kpk oraz art. 17 ust. 1 ustawy z dnia 23 czerwca 1973 r. o opłatach w sprawach karnych (Dz. U. z 1983 r. Nr 49, poz. 223 z późn. zm.).