Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 300/06
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 13 grudnia 2006 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Iwona Koper (przewodniczący)
SSN Gerard Bieniek
SSN Barbara Myszka (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa Skarbu Państwa - Nadleśnictwa Ł.
przeciwko M. R., L. B. i R. D.
o zapłatę
oraz z powództwa Skarbu Państwa - Nadleśnictwa G.
przeciwko M. R., L.B. i R. D.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym
w Izbie Cywilnej w dniu 13 grudnia 2006 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej
od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 22 września 2005 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania, pozostawiając temu
Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Wyrokiem z dnia 2 marca 2005 r. Sąd Okręgowy w K. oddalił powództwo
Skarbu Państwa – Nadleśnictwa Ł. skierowane przeciwko pozwanym M. R., L. B. i
R. D. o zapłatę kwoty 300 291,12 zł oraz powództwo Skarbu Państwa –
Nadleśnictwa G. skierowane przeciwko tymże pozwanym o zapłatę kwoty 126
745,77 zł.
Istotne elementy stanu faktycznego przyjętego za podstawę orzeczenia
przedstawiały się następująco.
Od 1994 r. pozwani byli członkami zarządu spółki z o. o. pod firmą
Przedsiębiorstwo Produkcyjno – Usługowe „M.” w M. W 1998 r. sytuacja finansowa
spółki „M.” uległa pogorszeniu tak dalece, że spółka przestała regulować swoje
zobowiązania. Odtąd zły stan finansowy pogłębiał się, a w 2000 r. wartość majątku
spółki nie wystarczała już na zaspokojenie jej zobowiązań. W okresie od dnia 28
lutego do dnia 7 marca 2000 r. Nadleśnictwo G. sprzedało spółce „M.” drewno
wartości 89 222, 84 zł. Z kolei w okresie od dnia 25 kwietnia do dnia 28 lipca 2000
r. Nadleśnictwo Ł. sprzedało spółce drewno wartości 529 226,84 zł. W obu
wypadkach spółka „M.” nie zapłaciła ceny sprzedaży.
W dniu 31 lipca 2000 r. pozwana M. R. złożyła wniosek o ogłoszenie
upadłości spółki, a – ze względu na konieczność złożenia podpisu przez dwóch
członków zarządu – w dniu 29 sierpnia 2000 r. jej wniosek poparł również pozwany
R. D. Postanowieniem z dnia 29 sierpnia 2000 r. Sąd Rejonowy w K. ogłosił
upadłość spółki „M”. Powód zgłosił należności z tytułu dokonanej sprzedaży drewna
syndykowi, który zaliczył je do VI kategorii i w tej kolejności zostały one
umieszczone na liście wierzytelności.
Sąd Okręgowy podkreślił, że jedną z przesłanek odpowiedzialności
przewidzianej w art. 299 k.s.h., a poprzednio w art. 298 k.h., jest bezskuteczność
egzekucji przeciwko spółce. Wierzyciel, powołujący się na tę przesłankę, nie może
zatem skutecznie pozwać członka zarządu na podstawie art. 299 k.s.h. bez
uprzedniego uzyskania tytułu egzekucyjnego przeciwko spółce. W niniejszej
sprawie Nadleśnictwo Ł. uzyskało nakaz zapłaty przeciwko spółce „M.” dopiero w
dniu 6 września 2000 r., a więc po ogłoszeniu jej upadłości, a Nadleśnictwo G. w
3
ogóle nie dysponowało tytułem egzekucyjnym. Z tej już tylko przyczyny – stwierdził
Sąd Okręgowy – powództwo ulegało oddaleniu.
Apelacja Skarbu Państwa, który domagał się zmiany zaskarżonego wyroku
i uwzględniania obu powództw, została przez Sąd Apelacyjny oddalona wyrokiem z
dnia 22 września 2005 r. Sąd Apelacyjny zaaprobował stanowisko Sądu pierwszej
instancji, że powód nie wykazał, by dysponował tytułem egzekucyjnym przeciwko
spółce „M”. Tytułem takim nie jest, zdaniem Sądu Apelacyjnego, nakaz zapłaty z
dnia 6 września 2000 r. Sądu Okręgowego w K., ponieważ powód nie udowodnił,
by nakaz ten uprawomocnił się. Nie jest również tytułem egzekucyjnym
postanowienie Sądu Rejonowego z dnia 28 maja 2001 r. o zatwierdzeniu listy
wierzytelności. Upadłość spółki „M.” została ogłoszona w dniu 29 sierpnia 2000 r.,
wobec czego – zgodnie z art. 536 ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. – Prawo
upadłościowe i naprawcze (Dz.U. Nr 60, poz. 535 ze zm.) – do postępowania w tej
sprawie miały zastosowanie przepisy rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej
z dnia 24 października 1934 r. – Prawo upadłościowe (jedn. tekst: Dz.U. z 1991 r.
Nr 118, poz. 512 ze zm. – dalej: „Pr. upadł.”). W myśl zaś art. 170 § 1 Pr. upadł.,
tytułem egzekucyjnym przeciwko upadłemu – po ukończeniu lub umorzeniu
postępowania upadłościowego – jest wyciąg z ustalonej listy wierzytelności,
zawierający oznaczenie wierzytelności oraz sumy otrzymanej na jej poczet przez
wierzyciela. Sąd Rejonowy postanowieniem z dnia 22 października 2002 r.
zatwierdził ostateczny plan podziału funduszów masy upadłości spółki „M.”,
a postanowieniem z dnia 11 grudnia 2002 r. ukończył postępowanie upadłościowe
tej spółki. Wierzytelności powoda zaliczone do VI kategorii nie zostały zaspokojone,
co nie zmienia faktu – stwierdził Sąd Apelacyjny – że powód powinien przedstawić
wyciąg z ustalonej listy wierzytelności, a nie powoływać się na postanowienie
o zatwierdzeniu listy wierzytelności, które nie jest tytułem egzekucyjnym. Skoro zaś
powód, reprezentowany przez profesjonalnego pełnomocnika, nie przedłożył
wyciągu z listy wierzytelności, jego apelacja ulegała oddaleniu jako bezzasadna.
W skargach kasacyjnych od wyroku Sądu Apelacyjnego powód, powołując
się w każdej z połączonych spraw na obie podstawy określone w art. 3983
§ 1
k.p.c., wnosił o jego uchylenie i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania.
W ramach pierwszej podstawy kasacyjnej wskazał na naruszenie art. 299 § 1
4
k.s.h. (art. 298 k.h.) przez błędną wykładnię, polegającą na przyjęciu, że konieczną
przesłanką odpowiedzialności członków zarządu jest w każdym wypadku
posiadanie przez wierzyciela tytułu egzekucyjnego przeciwko spółce. W ramach
drugiej podniósł natomiast zarzut obrazy art. 316 § 1 k.p.c. przez nieuwzględnienie
stanu rzeczy istniejącego w chwili zamknięcia rozprawy, a w konsekwencji –
zaniechanie rozważenia odpowiedzialności pozwanych na podstawie art. 171
§ 1
Pr. upadł.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W pierwszej kolejności trzeba odnieść się do zarzutu naruszenia przepisu
art. 316 § 1 k.p.c. przez zaniechanie rozważenia odpowiedzialności pozwanych
przez pryzmat art. 171
§ 1 Pr. upadł. W powołanym przez skarżącego art. 316 § 1
k.p.c. – jak wyjaśnił Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 5 września 2001 r., I CKN
179/99 (OSNC 2002, nr 4, poz. 54) – chodzi o zasady dotyczące czasu orzekania,
które mają za zadanie określenie momentu właściwego dla oceny stanu sprawy
przez sąd przy wydaniu wyroku, stan sprawy może bowiem w toku procesu ulegać
zmianom. „Stanem rzeczy” w rozumieniu tego przepisu są przy tym zarówno
okoliczności faktyczne sprawy, jak i przepisy prawa, na podstawie których ma być
wydane rozstrzygnięcie. Artykuł 316 § 1 k.p.c. ma odpowiednie zastosowanie
w postępowaniu apelacyjnym (art. 391 § 1 k.p.c.), co oznacza że sąd drugiej
instancji obowiązany jest – przy uwzględnieniu unormowań zawartych w art. 381
i 382 k.p.c. – brać pod uwagę zmiany w stanie faktycznym i prawnym sprawy,
wpływające na treść orzeczenia (zob. postanowienia Sądu Najwyższego z dnia
10 listopada 1998 r., III CKN 259/98, OSNC 1999, nr 4, poz. 82, i z dnia 29 lipca
1998 r., II CKN 748/97, niepubl., a także wyroki Sądu Najwyższego z dnia
10 października 2000 r., V CKN 108/00, niepubl. oraz z dnia 30 lipca 2003 r.,
II CKN 414/01, niepubl.). O naruszeniu art. 316 § 1 w związku z art. 391 § 1 k.p.c.
można by zatem mówić wówczas, gdyby sąd drugiej instancji wydając orzeczenie
nie uwzględnił np. zmiany stanu prawnego zaistniałej w toku postępowania
apelacyjnego. Przepis art. 316 § 1 k.p.c. nie może natomiast – na co zwrócił uwagę
Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 5 września 2001 r., I CKN 179/99 – stanowić
podstawy kasacyjnej do wysuwania zarzutów w kwestii określenia konsekwencji
wynikających z obowiązywania normy prawnej, jak również zarzutów dotyczących
5
subsumcji ustaleń faktycznych uznanych za udowodnione do wskazanej normy
prawnej. Przytoczone przez skarżącego argumenty, za pomocą których zmierza do
wykazania obowiązku oceny dochodzonych żądań także w świetle art. 171
§ 1 Pr.
upadł., nie są zatem adekwatne do postawionego Sądowi Apelacyjnemu zarzutu
naruszenia art. 316 § 1 k.p.c.
U podstaw zaskarżonego wyroku legła wykładnia przepisu art. 299 § 1 k.s.h.,
będącego odpowiednikiem art. 298 § 1 k.h., zgodnie z którą wierzyciel powołujący
się na bezskuteczność egzekucji przeciwko spółce i kierujący swoje roszczenie
przeciwko członkom jej zarządu powinien w każdym wypadku legitymować się
tytułem egzekucyjnym przeciwko spółce. Zasadnicza treść obu wymienionych
przepisów jest tożsama, skarżący podniósł jednak, że – ze względu na regulację
zawartą w art. 620 k.s.h. – roszczenia strony powodowej powinny podlegać ocenie
na podstawie art. 298 § 1 k.h. Trzeba w związku z tym przypomnieć, że
podniesiona kwestia intertemporalna została uregulowana w art. 622 k.s.h., zgodnie
z którym do spraw wszczętych przed sądami powszechnymi lub sądami
polubownymi w zakresie spółek handlowych przed dniem wejścia w życie ustawy
stosuje się przepisy dotychczasowe. Oznacza to, że w sprawie, w której pozew
został wniesiony po dniu 1 stycznia 2001 r., podstawę roszczenia stanowi art. 299
k.s.h., a nie art. 298 k.h. (zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 15 grudnia 2004 r.,
IV CK 376/04, niepubl.). Konstrukcja obu wymienionych przepisów jest jednak
identyczna, dzięki czemu dotychczasowe orzecznictwo, ukształtowane pod rządem
art. 298 k.h. nie utraciło aktualności. Przyjęta przez Sąd Apelacyjny wykładnia tego
przepisu jest zgodna ze stanowiskiem Sądu Najwyższego wyrażonym w uchwale
z dnia 15 czerwca 1999 r., III CZP 10/99 (OSNC 1999, nr 12, poz. 203),
a następnie także w wyroku z dnia 21 października 2003 r., I CK 160/02
(M. Prawn. 1003, nr 23, s. 1059). W uchwale tej Sąd Najwyższy stwierdził, że
wierzyciel powołujący się na bezskuteczność egzekucji przeciwko spółce z o. o. nie
może pozwać członka zarządu tej spółki na podstawie art. 298 § 1 k.h. bez
uprzedniego uzyskania tytułu egzekucyjnego przeciwko spółce. W uzasadnieniu
Sąd Najwyższy podkreślił, że skoro wymieniony przepis uzależnia możliwość
wystąpienia z przewidzianym w nim roszczeniem od „okazania się”
bezskuteczności egzekucji, to jego hipoteza niewątpliwie obejmuje uprzednie
6
wszczęcie egzekucji, a tym samym jeszcze wcześniejsze uzyskanie tytułu
wykonawczego. Wyraźne nawiązanie w treści art. 298 § 1 k.h. do egzekucji
w ujęciu przepisów o postępowaniu cywilnym nie pozostawia wątpliwości, że
regulacja ta zakłada uprzednie prawomocne osądzenie zobowiązania spółki wobec
wierzyciela, tylko bowiem w takim wypadku może wchodzić w grę późniejsze
„okazanie się” bezskuteczności egzekucji przeciwko spółce. Jedynie wyjątkowo,
gdy dla wykazania przesłanki bezskuteczności egzekucji nie jest wymagane
wszczęcie przez wierzyciela postępowania egzekucyjnego, można uznać, że
istnienie zobowiązania spółki wobec wierzyciela nie musi być wykazane tytułem
wykonawczym. W takim wypadku wystarczy tytuł egzekucyjny, z tym że musi to być
orzeczenie wydane w innej, wcześniejszej sprawie, toczącej się wyłącznie
przeciwko spółce, a nie przeciwko członkom jej zarządu. Wprawdzie stwierdzenie
istnienia zobowiązania nie należy do kwestii prejudycjalnych, których
rozstrzygnięcie nie może nastąpić w postępowaniu mającym rozstrzygnąć
o odpowiedzialności z tego wynikającej, jednakże reguła ta znajduje zastosowanie
w sytuacjach, w których rozstrzyganiem o żądaniu pozwu, a wcześniej –
o przesłankach tego żądania objęte są strony tego samego toczącego się
postępowania. Jednoczesne rozstrzyganie o odpowiedzialności członków zarządu
spółki na podstawie art. 298 § 1 k.h. oraz o odpowiedzialności spółki wobec jej
wierzyciela stanowiłoby nie tylko odwrócenie przyjętego w tym przepisie porządku
rzeczy, zgodnie z którym za zobowiązania odpowiada, przede wszystkim, podmiot,
który je zaciągnął, ale byłoby też orzekaniem o stosunku prawnym między dwoma
partnerami, tj. wierzycielem i spółką, z których jeden (tj. spółka) jako strona w tym
postępowaniu nie występował. Rozstrzygnięcie tego rodzaju nie miałoby ani waloru
rzeczy osądzonej (art. 366 k.p.c.), ani mocy wiążącej przewidzianej w art. 365 k.p.c.
Względy praktyczne wskazujące na niecelowość wszczynania przeciwko spółce
postępowania zmierzającego do uzyskania tytułu egzekucyjnego nie mogą zatem –
stwierdził Sąd Najwyższy – przesłaniać wskazanej treści normatywnej art. 298 § 1
k.h.
Skład orzekający Sądu Najwyższego zasadniczo podziela stanowisko
wyrażone w powołanej uchwale oraz argumentację przytoczoną dla jego
uzasadnienia. Stanowisko to znalazło również uznanie w doktrynie, podnoszono
7
jedynie, że dowodem istnienia zobowiązania spółki powinien być – bez względu na
sposób wykazania bezskuteczności egzekucji – tytuł wykonawczy a nie tytuł
egzekucyjny przeciwko spółce, ponieważ wierzyciel dochodzący wykonania
zobowiązania spółki od członków jej zarządu musi mieć potencjalną zdolność do
prowadzenia egzekucji.
Podzielając przedstawiony kierunek wykładni nie można jednak odmówić
racji wywodom skarżącego, który – wskazując na ogłoszenie w dniu 29 sierpnia
2000 r. upadłości spółki „M.”, zatwierdzenie dniu 28 maja 2001 r. listy wierzytelności
obejmującej dochodzone wierzytelności, oraz wydanie w dniu 11 grudnia 2002 r.
postanowienia o zakończeniu postępowania upadłościowego, w którym
wierzytelności te nie zostały zaspokojone, a w dniu 9 stycznia 2003 r.
postanowienia o wykreśleniu spółki „M.” z Krajowego Rejestru Sądowego – zmierza
do wykazania, że w stanie faktycznym sprawy posiadanie tytułu egzekucyjnego
przeciwko spółce nie było warunkiem sine qua non odpowiedzialności
przewidzianej w art. 299 § 1 k.s.h. Argumentacja przytoczona w skardze
kasacyjnej powoduje konieczność rozważenia, czy wierzyciel, który nie legitymował
się tytułem egzekucyjnego przeciwko spółce, powinien być a limine pozbawiony
możliwości wykazania bezskuteczności egzekucji przeciwko spółce. Innymi słowy,
czy w szczególnie uzasadnionych wypadkach wierzyciel mógłby – wbrew
stanowisku wyrażonemu w uchwale Sądu Najwyższego z dnia 15 czerwca 1999 r.,
III CZP 10/99 – pozwać członka zarządu spółki bez uprzedniego uzyskania tytułu
egzekucyjnego przeciwko spółce.
Podejmując ten problem trzeba przypomnieć, że przesłankami
odpowiedzialności przewidzianej w art. 299 § 1 k.s.h. (art. 298 § 1 k.h.) są: istnienie
określonego zobowiązania spółki z o.o. w czasie, kiedy dana osoba była członkiem
zarządu spółki, oraz bezskuteczność egzekucji tego zobowiązania przeciwko
spółce czy to w czasie pozostawania przez tę osobę członkiem zarządu, czy to już
po jej odwołaniu z zarządu (zob. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 28 września
1999 r., II CKN 608/98, OSNC 2000, nr 4, poz. 67 i z dnia 16 maja 2002 r., IV CKN
933/00, niepubl.). Ustalenie przesłanki bezskuteczności egzekucji może nastąpić
na podstawie każdego dowodu, z którego wynika, że spółka nie ma majątku
pozwalającego na zaspokojenie wierzyciela pozywającego członków zarządu
8
(zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 26 czerwca 2003 r., V CKN 416/01, OSNC
2004, nr 7-8, poz. 129 i powołane tam orzecznictwo). Co się zaś tyczy sposobu
stwierdzenia istnienia zobowiązania spółki, jako zasadę należy przyjąć uzyskanie
przez wierzyciela tytułu egzekucyjnego. Mogą jednak wystąpić sytuacje, w których
wytoczenie powództwa przeciwko spółce będzie czasowo lub trwale wyłączone, np.
w razie ogłoszenia upadłości spółki lub jej wykreślenia z rejestru na skutek
zakończenia postępowania upadłościowego. W niniejszej sprawie upadłość spółki
„M.” została ogłoszona przed wytoczeniem powództwa, skarżący zgłosił swoje
roszczenia w postępowaniu upadłościowym, będącym szczególnym rodzajem
egzekucji uniwersalnej, i do czasu zakończenia tego postępowania nie miał
możliwości uzyskania tytułu egzekucyjnego przeciwko spółce. Tytułem takim mógł
być dopiero wyciąg z ustalonej listy wierzytelności, art. 170 § 1 Pr. upadł. stanowił
bowiem, że po ukończeniu lub umorzeniu postępowania upadłościowego wyciąg
z ustalonej listy wierzytelności, zawierający oznaczenie wierzytelności oraz sumy
na jej poczet od wierzyciela otrzymanej, jest tytułem egzekucyjnym przeciwko
upadłemu. W ciągu roku jednak od uprawomocnienia się postanowienia
o ukończeniu lub umorzeniu postępowania upadły mógł w drodze powództwa
żądać uchylenia mocy obowiązującej tytułu egzekucyjnego, o ile wierzytelności
w postępowaniu upadłościowym nie uznał i o ile co do niej nie zapadł jeszcze
wyrok prawomocny (§ 2). W niniejszej sprawie postępowanie upadłościowe spółki
„M.” zostało zakończone postanowieniem z dnia 11 grudnia 2002 r.,
a postanowieniem z dnia 9 stycznia 2003 r. spółka ta została wykreślona z rejestru.
W tej sytuacji – wobec utraty przez spółkę bytu prawnego – należało uznać, że
zachodzi szczególnie uzasadniony wypadek, usprawiedliwiający odstępstwo od
zasady wyrażonej w uchwale Sądu Najwyższego z dnia 15 czerwca 1999 r., III CZP
10/99 i pozwalający w drodze wyjątku na wykazanie istnienia wierzytelności wobec
spółki w procesie przeciwko członkom jej zarządu. Było to usprawiedliwione także
z tego względu, że bezskuteczność egzekucji przeciwko spółce nie budziła
wątpliwości, a Sąd Apelacyjny, na podstawie akt postępowania upadłościowego,
ustalił wszystkie dane wymagane treścią art. 170 § 1 Pr. upadł.
Skoro Sąd Apelacyjny wyszedł z odmiennych założeń, konieczne stało się
uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania.
9
Dlatego też Sąd Najwyższy na podstawie art. 39815
§ 1 oraz art. 108 § 2 w związku
z art. 39821
k.p.c. orzekł, jak w sentencji.
db