Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CSK 377/15
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 17 marca 2016 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Wojciech Katner (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Iwona Koper
SSN Krzysztof Pietrzykowski
Protokolant Ewa Zawisza
w sprawie z powództwa Skarbu Państwa - Naczelnika Urzędu Skarbowego
w S.
przeciwko P. K.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 17 marca 2016 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 9 marca 2015 r.,
1) oddala skargę kasacyjną
2) zasądza od strony powodowej na rzecz pozwanego kwotę
3600,- (trzy tysiące sześćset) złotych z tytułu kosztów w
postępowaniu kasacyjnym.
2
UZASADNIENIE
Wyrokiem z dnia 9 marca 2015 r. Sąd Apelacyjny, po rozpoznaniu apelacji
pozwanego P. K. od wyroku Sądu Okręgowego w K. z dnia 7 sierpnia 2014 r.
zmienił ten wyrok i oddalił powództwo Skarbu Państwa - Naczelnika Urzędu
Skarbowego w S. o zapłatę 1 200 213 złotych z tytułu zadłużenia podatkowego
obciążającego hipotekami przymusowymi nieruchomość gruntową pozwanego.
Sąd ustalił, że L. K. nabył od Fabryki [..] (dalej jako „Fabryka”) na podstawie
umowy sprzedaży zawartej dnia 22 stycznia 1999 r., prawo użytkowania
wieczystego gruntów oraz własność budynków stanowiących odrębną
nieruchomość. Prawa te sprzedał P. K. umową z dnia 21 września 2011 r. W
umowie tej zostały wymienione obciążenia hipoteczne nieruchomości, których wpis
z tytułu obciążeń podatkowych nastąpił na wniosek powoda w dniach 3 marca i 7
maja 1999 r. Postanowieniem z dnia 31 października 2005 r. Sąd Rejonowy w K.
stwierdził zakończenie postępowania upadłościowego dłużnika - „Fabryki” i firmę
tę wykreślono z rejestru przedsiębiorców w KRS z dniem 18 stycznia 2006 r.
W postępowaniu upadłościowym zostały uznane w całości wierzytelności powoda
w kwocie żądanej pozwem. Postanowieniem z dnia 10 lutego 2012 r.
powód odmówił wszczęcia postępowania w sprawie ustalenia odpowiedzialności
nabywcy majątku od Fabryki, z powołaniem się na przedawnienie wynikające z art.
118 § 1 ustawy z dnia 29 lipca 1997 r. - Ordynacja podatkowa (Dz.U. Nr 137,
poz. 926 ze zm., dalej jako ordynacja podatkowa lub OP), które nastąpiło z
końcem 2003 r., tj. w pięć lat od końca roku kalendarzowego, w którym wykreślono
Fabrykę z rejestru w KRS. Ze względu na bezskuteczność egzekucji wobec upadłej
„Fabryki” do zapłaty na rzecz powoda został wezwany pozwany jako dłużnik
hipoteczny. Odmówił zapłaty i wyjaśnił, że nabyta została jedynie nieruchomość
a nie przedsiębiorstwo lub jego część, nie jest więc następcą prawnym
upadłej firmy.
Sąd Okręgowy w K. wyrokiem z dnia 7 sierpnia 2014 r. uwzględnił
powództwo i zasądził żądaną kwotę od pozwanego na rzecz powoda, zastrzegając
pozwanemu prawo do powoływania się w toku postępowania egzekucyjnego na
3
ograniczenie jego odpowiedzialności do nieruchomości objętej księgą wieczystą
prowadzoną w Sądzie Rejonowym w S. nr […]. Przyczynami uwzględnienia
powództwa było nie obalenie przez pozwanego domniemania istnienia hipoteki i
domniemania istnienia wierzytelności zabezpieczonej hipoteką oraz ze względu na
art. 77 u.k.w.h. oraz nie uznanie niekonstytucyjności art. 70 § 6 ordynacji
podatkowej. W wyniku apelacji pozwanego Sąd Apelacyjny oddalił powództwo,
uznając w szczególności, że źródłem ewentualnej odpowiedzialności pozwanego
jest ograniczone prawo rzeczowe w postaci hipoteki a nie odpowiedzialność
podatkowa, jednak ze względu na brzmienie istotnego dla rozstrzygnięcia sprawy
art. 70 § 8 ordynacji podatkowej, tożsame z art. 70 § 6 tej ordynacji, który to przepis
został uznany za niezgodny z Konstytucją przez Trybunał Konstytucyjny wyrokiem
z dnia 8 października 2013 r. w sprawie SK 40/12, nie może on zostać
zastosowany w niniejszej sprawie. Skoro tak, to dla zobowiązań podatkowych, w
ich rozumieniu przez prawo podatkowe (czyli roszczeń w rozumieniu prawa
cywilnego) zabezpieczonych hipoteką biegł termin przedawnienia i jeśli upłynął,
zobowiązania te wygasły (art. 59 § 1 pkt 9 w związku z art. 70 § 1 ordynacji
podatkowej). Wygasła zatem również na podstawie art. 94 u.k.w.h. hipoteka
zabezpieczająca wierzytelności podatkowe, a więc pozwany nie odpowiada już
rzeczowo i powód nie może domagać się zasądzenia należności w celu uzyskania
tytułu wykonawczego dla prowadzenia egzekucji z nieruchomości obciążonej taką
hipoteką, a to z kolei uzasadniało zmianę zaskarżonego wyroku i oddalenie
powództwa.
W skardze kasacyjnej Skarb Państwa - Prokuratoria Generalna Skarbu
Państwa zarzuciła Sądowi Apelacyjnemu naruszenie art. 70 § 8 ordynacji
podatkowej przez błędną wykładnię i niezastosowanie, polegające na przyjęciu,
że przepis ten ma analogiczną treść do art. 70 § 6 ordynacji podatkowej, uznanego
za niezgodny z Konstytucją wskazanym wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego
oraz pominięciu tego, iż Trybunał zakwestionował brak przedawnienia należności
podatkowych przy ich zabezpieczeniu w toku postępowania kontrolnego a przed
wydaniem decyzji podatkowej, jak również przyjęciu, że skutkiem powołanego
wyroku Trybunału uznającego art. 70 § 6 ordynacji podatkowej w brzmieniu do
końca 2002 r. za niezgodny z Konstytucją jest przedawnienie należności
4
podatkowych z chwilą jego ogłoszenia; niezastosowanie art. 190 ust. 3 Konstytucji,
polegające na pominięciu skutków wyroku Trybunału Konstytucyjnego oznaczonych
wprost w tym wyroku; niewłaściwe zastosowanie art. 59 § 1 ordynacji podatkowej
w związku z art. 94 u.k.w.h. przez uznanie, że nieprzedawniona wierzytelność
podatkowa zabezpieczona hipotecznie wygasła i tym samym wygasła
zabezpieczająca ją hipoteka; niezastosowanie art. 3 u.k.w.h. przez odmowę
spełnienia roszczenia wynikającego z hipoteki wskutek bezpodstawnego przyjęcia,
że prawo to nie istnieje. Skarżący wniósł o uchylenie zaskarżonego w całości
i orzeczenia co do istoty sprawy, ewentualnie o uchylenie tego wyroku
i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania z zasądzeniem kosztów
postępowania.
W odpowiedzi na skargę kasacyjną pozwany wniósł o oddalenie skargi
w całości i zasądzenie kosztów postępowania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W pierwszej kolejności rozważenia wymaga zasadność stosowania
w sprawie art. 70 § 8 ordynacji podatkowej (OP). Przepis ten brzmi: „Nie ulegają
przedawnieniu zobowiązania podatkowe zabezpieczone hipoteką lub zastawem
skarbowym, jednakże po upływie terminu przedawnienia zobowiązania te mogą być
egzekwowane tylko z przedmiotu hipoteki lub zastawu”. Przepis ten ma
analogiczną treść (poza nie mającym w sprawie znaczenia uzupełnieniem
w postaci słów „lub zastawem skarbowym”), jaką miał art. 70 ust. 6 OP w brzmieniu
obowiązującym do końca 2002 r. Jak zostało wskazane w części wstępnej
uzasadnienia, wyrokiem z dnia 8 października 2013 r. w sprawie SK 40/12
Trybunał Konstytucyjny uznał ten przepis za niezgodny z Konstytucją.
Wprawdzie rozstrzygnięcie Trybunału zapadło w związku z określoną sytuacją
faktyczną, która znajdowała się w tle rozpatrywanego zagadnienia prawnego,
ale skarżący nie ma racji odnosząc w uzasadnieniu skargi kasacyjnej cały
wyrok Trybunału wyłącznie do tej sytuacji, twierdząc, że Trybunał zakwestionował
art. 70 § 6 OP tylko ze względu na brak przedawnienia należności podatkowych
przy ich zabezpieczeniu w toku postępowania kontrolnego a przed wydaniem
decyzji podatkowej. W pkt 2 wyroku Trybunału stwierdza się jednoznacznie i bez
5
żadnych dodatkowych zastrzeżeń: „Art. 70 § 6 ustawy powołanej w pkt 1” [czyli OP]
„w brzmieniu obowiązującym od 1 stycznia 1998 r. do 31 grudnia 2012 r., jest
niezgodny z art. 64 ust. 2 Konstytucji”. Wynika z tego, że powołany przepis jako taki
jest niekonstytucyjny, a zatem przestał wywierać skutki prawne i powinien być
traktowany, jako odtąd nieistniejący w porządku prawnym. W tym stanie rzeczy nie
można podzielić tego argumentu skargi kasacyjnej, w którym wskazano
na zasadniczą odmienność pomiędzy wyrokiem Trybunału w sprawie SK 40/12
i okolicznościami obecnie rozpoznawanej sprawy. Tryb postępowania przed
organem podatkowym, w którym dochodzi do stwierdzenia należności podatkowej
i dochodzenia jej od właściciela nieruchomości obciążonej hipoteką nie mógł
wpłynąć w istotny sposób na ocenę konstytucyjności rozwiązania zawartego w art.
70 § 6 OP. Zostało ono zakwestionowane jako sprzeczne z konstytucyjnym
standardem ochrony własności (art. 64 § 2 Konstytucji), dla którego podstawowym
argumentem stała się konieczność jednakowego traktowania wierzycieli niezależnie
od tego, czy ich wierzytelności mogą uzyskać zabezpieczenie w postaci hipoteki
obciążającej nieruchomość dłużnika, czy też nie mogą z braku takiej nieruchomości.
Pozostaje to bez związku z trybem, w jakim dochodzi do stwierdzenia zobowiązania
podatkowego (które w zakresie zabezpieczeń rzeczowych miałoby charakter
„nieprzedawnialny”).
Powstaje problem prawny, czy mając powyższe rozstrzygnięcie Trybunału
można uznać, że nie powinien wiązać także art. 70 § 8 OP, skoro ma tożsame
brzmienie, jak niekonstytucyjny art. 70 § 6 OP, a inna numeracja w ustawie wynika
tylko z rozszerzenia treści art. 70 OP i przesunięcia się przepisu o dwie jednostki
redakcyjne w ramach tego samego artykułu i będąc, co do istoty tej samej treści.
Przypomnieć należy, że zgodnie z utrwalonym stanowiskiem orzecznictwa
i doktryny stwierdzenie niezgodności przepisu z Konstytucją dotyczy tylko
tego przepisu. Formalnie zatem traktując sprawę musiałoby się powiedzieć,
że uznanie za niekonstytucyjny art. 70 § 6 OP nie oznacza niezgodności
z Konstytucją art. 70 § 8 OP. Po pierwsze, dopóki przepis nie został podważony
konstytucyjnie - obowiązuje, a po drugie, do orzekania o niekonstytucyjności ustaw
i ich poszczególnych przepisów jest powołany wyłącznie Trybunał Konstytucyjny
(por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 18 września 2002 r. III CKN 326/01; z dnia
6
30 października 2002 r. V CKN 1456/00; z dnia 7 listopada 2002 r. V CKN 1493/00;
z dnia 24 października 2003 r. III CK 36/02; z dnia 16 kwietnia 2004 r. I CK 291/03,
OSNC 2005, nr 4, poz. 71; z dnia 24 czerwca 2004 r. III CK 536/02; z dnia
3 grudnia 2008 r. V CSK 310/08; z dnia 27 stycznia 2010 r., II CSK 370/09 i z dnia
24 listopada 2015 r., II CSK 517/14).
Zasadę tę skład orzekający w niniejszej sprawie zdecydowanie potwierdza.
Jednakże nie można kwestii sprowadzać do czystego formalizmu i przedkładać
go ponad racjonalne rozumienie prawa w całości jego systemu. Z niego zaś wynika,
że orzekając o niezgodności konkretnego przepisu z Konstytucją chodzi
o wyeliminowanie go z porządku prawnego, które powstało w rozpatrywanym
wypadku dotyczącym wprost art. 70 § 6 OP. Nie można zatem twierdzić,
że kontynuator tego przepisu, nadal tkwiący w ustawie pod zmienionym numerem
(art. 70 § 8 OP) obowiązuje tak, jakby go wyrok o niekonstytucyjności poprzednika
w ogóle nie dotyczył. Niezgodność z Konstytucją dotyczy określonej normy prawnej,
którą przepis wyraża a nie jednostek redakcyjnych, pełniących wyłącznie rolę
porządkującą wewnątrz aktu prawnego, w którym się znajduje. Powinnością
ustawodawcy jest przepis ten z ustawy usunąć wraz z ogłoszeniem wyroku
Trybunału, gdyż w przeciwnym wypadku doszłoby się do karkołomnego wniosku
o możliwości dowolnego zmieniania numeracji przepisów w ustawach, np. w razie
tworzenia tekstu jednolitego i omijania w ten sposób (nie wykonywania) wyroków
Trybunału Konstytucyjnego. Za zbędną powinno się uznać potrzebę powtórnego
rozpatrywania przez Trybunał zgodności, tym razem art. 70 § 8 OP z Konstytucją,
skoro przepis ten, co do kwestii z powodu której orzeczona została jego
niekonstytucyjność, się nie zmienił. W zaskarżonym wyroku zwraca się trafnie
uwagę, że w orzecznictwie administracyjnym i doktrynie prawa administracyjnego
jest przyjęte, że oczywista niezgodność przepisu z Konstytucją, wynikająca
z uprzedniego orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego stanowi sobą wystarczające
uzasadnienie do odmowy przez sąd zastosowania przepisów ustawy, gdyż, jak się
podkreśla w tak oczywistych sytuacjach trudno oczekiwać, aby sądy uruchamiały
procedurę pytań prawnych (por. wyrok NSA z dnia 14 lutego 2002 r., I PA/Po
461/01 (OSP 2003, nr 2; uchwała NSA z dnia 16 października 2006 r., I FPS 2/06,
ONSAiWSA z 2007 r., nr 1, poz. 3). Należy jednak zaznaczyć dla porządku, że do
7
Trybunału Konstytucyjnego wpłynęła skarga także o stwierdzenie niezgodności
z Konstytucją art. 70 § 8 OP, której Trybunał odmówił jednak nadania biegu
z powołaniem się na braki formalne skargi (postanowienie z dnia 9 kwietnia 2015 r.,
Ts 33/15).
Podnosząc powtórnie, że konstytucyjną zasadą jest wyłączna kompetencja
Trybunału Konstytucyjnego do badania zgodności ustaw z Konstytucją (art. 188
i art. 193 Konstytucji), w konkretnie rozpoznawanej sprawie ma się do czynienia
z sytuacją wyjątkową, gdy Sąd Najwyższy w związku z wydanym już
wcześniej wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego o niezgodności przepisu ustawy
z Konstytucją może uznać za oczywistą taką niezgodność, tożsamo brzmiącego
przepisu nadal zawartego w ustawie i stwierdzić jego nieobowiązywanie w związku
z rozpoznawaną przez siebie sprawą. W wypadku, o który chodzi musi się mieć
świadomość, że gdyby doszło do zbadania zgodności art. 70 § 8 OP przez
Trybunał Konstytucyjny, to rozstrzygnięcie musiałoby być tożsame z tym, jakie
znalazło się w wyroku Trybunału w sprawie SK 40/12. Nie jest też bez znaczenia,
że w końcowej części uzasadnienia wyroku w sprawie SK 40/12 Trybunał
Konstytucyjny stwierdził, że uznanie za niekonstytucyjny art. 70 § 6 OP odnosi się
również do brzmienia obowiązującego w chwili orzekania art. 70 § 8 OP.
Rozstrzygnięcie co do tego nie mogło być zawarte w sentencji wyroku
w tamtej sprawie tylko ze względu na związanie Trybunału granicami zaskarżenia
w skardze konstytucyjnej. Niemniej, wskazanie w uzasadnieniu wyroku Trybunału
Konstytucyjnego w sprawie SK 40/12 na tożsamość normatywną art. 70 § 6 OP,
obowiązującego do końca 2002 r. z art. 70 § 8 OP, który zastąpił tamten przepis od
początku 2003 r., było pożądane i jest użyteczne dla stanowiska wyrażonego przez
Sąd Najwyższy przy rozpoznawaniu obecnej sprawy. Z przeprowadzonego wywodu
wynika jednoznacznie, że do orzekania o niezgodności ustaw i ich poszczególnych
przepisów z Konstytucją jest powołany wyłącznie Trybunał Konstytucyjny (art. 188
pkt 1, art. 193 Konstytucji). Jednakże, jeżeli - traktując to jako wyjątek od reguły,
wynikający ze szczególnych okoliczności - niezgodność przepisu z Konstytucją jest
w związku z rozpoznawaną sprawą oczywista i ocena taka ma dodatkowe poparcie
w wyroku Trybunału Konstytucyjnego, który stwierdził uprzednio niezgodność
z Konstytucją przepisu o takim samym brzmieniu, jak zawarty w obowiązującej
8
ustawie, to sąd może nie zastosować tego przepisu w rozpoznawanej sprawie
ze względu na jego niezgodność z Konstytucją (art. 178 ust. 1 Konstytucji).
Należy zatem uznać, że odnosząc się do zarzutów skargi kasacyjnej
niezasadna jest argumentacja odwołująca się do obowiązywania art. 70 § 8 OP
i potrzeby zastosowania tego przepisu, mającego kluczowe znaczenie dla
zasadności zgłoszonego roszczenia. Podobny punkt widzenia został także
zaprezentowany w orzecznictwie administracyjnym (por. wyrok Wojewódzkiego
Sądu Administracyjnego w Poznaniu z dnia 23 lipca 2014 r., I SA/Po 925/13).
Z tego wynika, że art. 70 § 8 OP nie stoi już na przeszkodzie przyjęciu
przedawnienia zobowiązania podatkowego, które zgodnie z art. 70 § 1 OP
przedawnia się z upływem 5 lat, licząc od końca roku kalendarzowego,
w którym upłynął termin płatności podatku. W ustalonych okolicznościach
rozpoznawanej sprawy przedawnienie zobowiązania podatkowego pozwanego
nastąpiło z dniem 31 grudnia 2003 r. Przy przyjęciu zastosowania w sprawie art. 70
§ 3 OP, według którego (w brzmieniu obowiązującym od 1 stycznia 2003 r.)
bieg terminu przedawnienia przerywa ogłoszenie upadłości dłużnika i biegnie on
na nowo od dnia następującego po dniu uprawomocnienia się postanowienia
o ukończeniu postępowania upadłościowego, przedawnienie nastąpiło najpóźniej
dnia 19 stycznia 2011 r.
Odwołując się w kolejności do zarzutu zamieszczonego w skardze
kasacyjnej odnośnie do niewłaściwego zastosowania w zaskarżonym wyroku art.
59 § 1 pkt 9 OP należy zaznaczyć, że zgodnie z tym przepisem przedawnienie
zobowiązania podatkowego powoduje jego wygaśnięcie. Jak trafnie wskazał Sąd
Apelacyjny, w rozpoznawanej sprawie odmiennie traktuje się skutki przedawnienia
w prawie podatkowym oraz w prawie cywilnym, w tym przez kodeks cywilny,
przewidujący skutek przedawnienia jako możliwość nie spełnienia roszczenia
wynikającego z zobowiązania po terminie przedawnienia, jeśli dłużnik skorzysta
z zarzutu przedawnienia (art. 117 § 2 k.c.). Według prawa podatkowego
przedawnienie zobowiązania (a więc nie roszczenia) powoduje wygaśnięcie tego
zobowiązania, a więc jego unicestwienie. Pomimo zabezpieczenia zobowiązań
podatkowych hipoteką, jak to miało miejsce w niniejszej sprawie, biegło
przedawnienie zobowiązania podatkowego na podstawie przepisów prawa
9
podatkowego. To sprawiło, że po upływie wskazanego terminu przedawnienia,
zgodnie z tym prawem - zobowiązanie podatkowe wygasło. Mając z kolei na
uwadze akcesoryjność hipoteki jako ograniczonego prawa rzeczowego
i uzależnienie dalszego istnienia zabezpieczenia hipotecznego od istnienia
wierzytelności, którą zabezpiecza, to wygaśnięcie zobowiązania podatkowego
zabezpieczonego hipoteką spowodowało wygaśnięcie hipoteki (art. 94 u.k.w.h.),
a zatem zwolnienie pozwanego z odpowiedzialności przedmiotem obciążonym
hipoteką. Nie ma znaczenia w tej sprawie ani podnoszona przez skarżącego
rękojmia wiary publicznej ksiąg wieczystych, gdyż sprawa nie dotyczy sytuacji,
w której rękojmia ma zastosowanie, ani wskazywanie w skardze, że obowiązuje
domniemanie zgodności wpisu w księdze wieczystej z rzeczywistym stanem
prawnym, ponieważ skarżący w niniejszej sprawie w ogóle nie potrzebował
korzystać z tego domniemania.
Ma rację skarżący w uzasadnieniu skargi w tym sensie, że zabezpieczenie
wierzytelności hipoteką na nieruchomości powoduje, iż w razie niespełnienia
świadczenia na rzecz wierzyciela przez dłużnika osobistego, wierzyciel może
uzyskać zaspokojenie od dłużnika rzeczowego. Jednakże, aby to nastąpiło
wymagane jest istnienie nadal zobowiązania. Jeżeli z jakiejś przyczyny
zobowiązanie wygasło, jak w spornej sprawie na skutek wynikającego z prawa
podatkowego jego przedawnienia, to hipoteka przestała zabezpieczać
wierzytelność odpowiadającą temu zobowiązaniu. Dotychczasowy wierzyciel
podatkowy nie może więc powoływać się na domniemanie skuteczności hipoteki
ze względu na rangę prawa rzeczowego ograniczonego. Myli się więc skarżący,
wielokrotnie podnosząc w uzasadnieniu skargi, że przywoływany wyrok Trybunału
Konstytucyjnego z 2013 r. nie może prowadzić do wniosku, „iż wszystkie należności
podatkowe zabezpieczone hipoteką się przedawniły.” To z wyroku Trybunału
w ogóle nie wynika, a tylko to, że jeżeli nastąpiło przedawnienie zobowiązania
podatkowego i to spowodowało wygaśnięcie zobowiązania zabezpieczonego
hipoteką, to hipoteka ta nie ma już co zabezpieczać. Jak wskazuje się
w komentarzach do Ordynacji podatkowej wygaśnięcie zobowiązania podatkowego
na skutek przedawnienia powoduje odpadnięcie podstawy prawnej wykonania
zobowiązania podatkowego w całości, a postępowanie podatkowe w sprawie
10
takiego zobowiązania podlega umorzeniu jako już bezprzedmiotowe.
Przedawnienie jest uwzględniane w razie podniesienia takiego zarzutu przez
dłużnika i gdy są spełnione przesłanki ustawowe. Jeżeli przesłanki te, zwłaszcza
odpowiedni upływ czasu by nie nastąpił, to przedawnienia by nie było
i zabezpieczenie rzeczowe w postaci hipoteki obciążającej nieruchomość byłoby
skuteczne. Taka sytuacja w rozpoznawanej sprawie jednak nie wystąpiła.
Mając to na uwadze na podstawie art. 39814
k.p.c. należało skargę kasacyjną
oddalić, rozstrzygając o kosztach postępowania na podstawie art. 98 w związku
z art. 391 § 1 i art. 39821
k.p.c.
kc