Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 28 stycznia 2010 r., I CSK 249/09
Prawomocny wyrok oddalający powództwo remitenta wobec jednego z
współwystawców gwarancyjnego weksla własnego może stanowić podstawę
powództwa przeciwegzekucyjnego współwystawcy (art. 840 § 1 pkt 2 k.p.c.),
jeżeli uwzględnia zarzuty wspólne wszystkim współwystawcom (art. 375 § 2
k.c. i art. 47 ustawy z dnia 28 kwietnia 1936 r. – Prawo wekslowe, Dz.U. Nr 37,
poz. 282 ze zm.).
Sędzia SN Dariusz Zawistowski (przewodniczący)
Sędzia SN Mirosław Bączyk (sprawozdawca)
Sędzia SN Irena Gromska-Szuster
Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Bartosza T. i Krystiana L. przeciwko
Michałowi T. i Jarosławowi D. o pozbawienie tytułu wykonawczego wykonalności,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 28 stycznia 2010 r. skargi
kasacyjnej powodów od wyroku Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 6 listopada
2008 r.
uchylił zaskarżony wyrok i przekazał sprawę Sądowi Apelacyjnemu w
Warszawie do ponownego rozpoznania oraz rozstrzygnięcia o kosztach
postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
Sąd Okręgowy oddalił powództwo Bartosza T. i Krystiana L. skierowane
wobec Michała T. i Jarosława D. o pozbawienie wykonalności prawomocnego
nakazu zapłaty z dnia 23 lutego 2006 r. Nakaz ten wydano w postępowaniu
nakazowym i zasądzono nim od powodów (dłużników wekslowych) na rzecz
pozwanych (wierzycieli wekslowych) na podstawie gwarancyjnego weksla własnego
kwotę 140 000 zł z odsetkami.
Pozwani Michał T. i Jarosław D. uzyskali jako wierzyciele wekslowi nakaz
zapłaty przeciwko trojgu pozwanym – współwystawcom weksla własnego
Bartoszowi T., Krystianowi L. i Ewelinie S. Zarzuty od nakazu zapłaty dwóch
pierwszych dłużników zostały odrzucone, uwzględniono natomiast zarzuty
dłużniczki Eweliny S. Uchylając nakaz zapłaty i oddalając powództwo w stosunku
do niej, Sąd Okręgowy stwierdził, że leżąca u podstaw wystawienia weksla umowa
pożyczki była pozorna (art. 83 § 1 zdanie pierwsze k.c.). Twierdzenia powodów, że
umowa ta w istocie ukrywała inną umowę (umowę sprzedaży przedsiębiorstwa)
uznane zostały za spóźnione i dlatego ich nie uwzględniono.
Wierzyciele wekslowi złożyli wniosek o wszczęcie egzekucji wobec powodów
na podstawie prawomocnego nakazu zapłaty z dnia 23 lutego 2006 r. Uzasadniali
powództwo przeciwegzekucyjne wystąpieniem zdarzenia przewidzianego w art. 840
§ 1 pkt 2 k.p.c., tj. oddaleniem powództwa wobec dłużniczki wekslowej Eweliny S. w
wyniku podniesienia przez nią zarzutu pozorności umowy pożyczki. Zdaniem
powodów, zarzut taki należy do grupy zarzutów wspólnych, na które mogli powołać
się wszyscy dłużnicy solidarni, w tym pozostali współposiadacze weksla (art. 372 §
2 k.c.).
W ocenie Sądu Okręgowego, nakaz zapłaty został wydany na podstawie
weksla i w z związku z tym mają zastosowanie przepisy ustawy z dnia 28 kwietnia
1936 r. – Prawo wekslowe (Dz.U. Nr 37, poz. 282 ze zm. – dalej: "Pr.weksl."), które
stanowią leges speciales w relacji do przepisów kodeksu cywilnego. Powołując się
na abstrakcyjny i formalny charakter zobowiązania wekslowego oraz na art. 7 i 47
Pr.weksl., Sąd stwierdził, że art. 375 § 2 k.c. nie ma w ogóle zastosowania w
zakresie solidarnych zobowiązań wekslowych.
Apelacja powodów została oddalona. Sąd Apelacyjny nie podzielił stanowiska
skarżących, że przepisy Prawa wekslowego oraz charakter prawny zobowiązania
wekslowego nie wykluczają możliwości zastosowania art. 375 § 2 k.c. w odniesieniu
do sytuacji prawnej solidarnych dłużników wekslowych. Według Sądu, solidarność
dłużników wekslowych przewidziana w art. 47 Pr.weksl. znacząco różni się od
solidarności biernej uregulowanej w przepisach kodeksu cywilnego. Pogląd ten
został umotywowany w wywodzie, w którym wyeksponowano istotne, zdaniem
Sądu, różnice między solidarnością dłużników wekslowych i solidarnością bierną
przewidzianą w art. 366 i nast. k.c. Sąd Apelacyjny dostrzegł ponadto możliwość
wzmocnienia prezentowanego poglądu także argumentami natury procesowej,
postępowanie nakazowe bowiem z udziałem dłużników wekslowych rządzi się
szczególnymi regułami postępowania dowodowego (art. 495 § 2 i 3 k.c.). Ponadto
Sąd uznał, że zasada niezależności podpisów na wekslu wyklucza przyjęcie, iż
zarzuty subiektywne mogą mieć w ogóle charakter zarzutów wspólnych wszystkim
dłużnikom wekslowym w rozumieniu art. 375 § 2 k.c., skoro bowiem treść
zobowiązania wekslowego ustala się na podstawie treści weksla, zarzutami
wspólnymi wszystkim dłużnikom wekslowym nie mogą być zarzuty dotyczące
stosunku podstawowego.
W skardze kasacyjnej powodów podniesiono zarzuty naruszenia prawa
materialnego, tj. art. 375 § 2 k.c. oraz art. 7 i 47 Pr.weksl. Skarżący wnieśli o
uchylenie zaskarżonego wyroku w całości i przekazanie sprawy do ponownego
rozpoznania, ewentualnie o jego uchylenie i orzeczenie zgodnie z żądaniem pozwu.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zgodnie z art. 375 § 2 k.c., wyrok wydany na korzyść jednego z dłużników
solidarnych zwalnia współdłużników, jeżeli uwzględnia zarzuty, które są im
wszystkim wspólne. Niewątpliwie takim wyrokiem korzystnym jest wyrok oddalający
powództwo wobec jednego z dłużników solidarnych, wydany przed lub po
uzyskaniu przez wierzyciela wyroku zasądzającego wobec pozostałych dłużników
solidarnych (zob. np. uzasadnienie uchwały Sądu Najwyższego z dnia 26 sierpnia
1965 r., III CO 9/65, OSNCP 1967, nr 3, poz. 42). Pozostaje wówczas do ustalenia,
czy takie merytoryczne rozstrzygnięcie sądu zapadło w wyniku uwzględnienia
zarzutów wspólnych wszystkim dłużnikom solidarnym ze względu na sposób
powstania lub treść zobowiązania współzobowiązanych (art. 375 § 1 k.c.). Takimi
zarzutami każdy dłużnik solidarny mógłby bronić się przed roszczeniem wierzyciela,
co stanowi wyraz więzi wspólnej łączącej wszystkich dłużników solidarnych i
wyrażającej się w zasadzie tzw. reprezentacji działania na korzyść pozostałych
dłużników (art. 371 k.c.).
Sposób podjęcia obrony przy wykorzystaniu kategorii zarzutów wspólnych
zależy już od sytuacji prawnej dłużnika solidarnego po zapadnięciu korzystnego
wyroku na rzecz innego dłużnika solidarnego. Jeżeli wyrok oddalający powództwo
przeciwko jednemu z dłużników solidarnych uwzględniał zarzuty wspólne wszystkim
dłużnikom solidarnym w rozumieniu art. 375 § 2 k.c. i zapadł po rozstrzygnięciu
zasądzającym należność od innego dłużnika solidarnego, może on stanowić
podstawę wniesienia powództwa przeciwegzekucyjnego (art. 840 § 1 pkt 2 k.p.c.;
por. np. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 26 sierpnia 1965 r., III CO 9/65, oraz
wyroki Sądu Najwyższego z dnia 31 sierpnia 1966 r., III CR 226/64, OSNCP 1967,
nr 4, poz. 72, i z dnia 18 lipca 1974 r., III CR 133/74 nie publ.).
W rozpoznanej sprawie powstało zagadnienie, czy art. 375 § 2 k.c. może mieć
zastosowanie w odniesieniu do solidarnych dłużników wekslowych w sytuacji, w
której jeden z nich uzyskał korzystny dla siebie wyrok oddalający powództwo,
wytoczone przez wierzycieli wekslowych przeciwko wszystkim dłużnikom
wekslowym, a wobec pozostałych dłużników wekslowych wszczęta została
egzekucja na podstawie prawomocnego nakazu zapłaty. Innymi słowy, czy
wspomniani współdłużnicy solidarni mogą skorzystać z obrony prawnej przed
egzekucją wierzycieli wekslowych rzewidzianej w art. 840 § 1 pkt 2 k.p.c.
Nie można akceptować stanowiska Sądów meriti o istnieniu zasadniczych
różnic konstrukcyjnych pomiędzy solidarnością bierną, przewidzianą w art. 366 i
nast. k.c., i solidarnością dłużników wekslowych, uregulowaną w art. 47 Pr.weksl.
W literaturze prezentowane jest niekiedy skrajne stanowisko, że solidarność w
prawie wekslowym i w kodeksie cywilnym to „dwie odrębne instytucje”,
nieuzasadnione jest jednak zdecydowane odróżnianie ogólnej solidarności
dłużników wynikającej z przepisów kodeksu cywilnego i solidarności podmiotów
zobowiązanych z weksla. Trafne jest stwierdzenie, że solidarność bierna w prawie
wekslowym zawiera podstawowe elementy konstrukcyjne solidarności statuowanej
w przepisach kodeksu cywilnego dla całego systemu prawa cywilnego. Można
natomiast bronić poglądu, że w ramach ogólnej konstrukcji solidarności biernej
pojawiają się jej różne warianty prawne, zdeterminowane przede wszystkim
właściwościami określonej instytucji poprawa cywilnego, z którą solidarność bierna
pozostaje funkcjonalnie związana, a więc m.in. z instytucją weksla, regułami
powstania zobowiązania wekslowego i dochodzenia należności od osób
zobowiązanych wekslowo. Oznacza to, że do solidarności dłużników wekslowych
można co do zasady stosować art. 366 i nast. k.c. wprost lub z ewentualnymi,
niezbędnymi modyfikacjami.
W literaturze występują rozbieżne poglądy co do możliwości stosowania art.
375 § 2 k.c. do dłużników wekslowych. Dominuje stanowisko wywodzące się
jeszcze z okresu międzywojennego, negujące taką możliwość. Decydujące
znaczenie ma tu przede wszystkim zasada samodzielności prawnej
poszczególnych zobowiązań wekslowych osób zobowiązanych na podstawie
weksla (art. 7 Pr.weksl.) i ustawowe, restrykcyjne ograniczenie sfery zarzutów
dłużników wekslowych wobec uprawnionego z weksla (art. 17 Pr.weksl.). Niekiedy
stwierdza się ogólnie, że z racji samodzielności zobowiązania każdego z dłużników
wekslowych każde z tych zobowiązań należy oceniać odrębnie pod względem
prawnym. Nietrudno zauważyć, że prezentowane stanowisko prowadzi w rezultacie
do eliminacji w ogóle możliwości powstania kategorii zarzutów wspólnych – w
rozumieniu art. 375 § 2 k.c. – dłużników zobowiązanych wekslowo, zobowiązani
bowiem dłużnicy wekslowi nie mogą w zasadzie samodzielnie powoływać się
wobec wierzyciela wekslowego na zarzuty ze stosunków osobistych z wystawcą lub
poprzednikiem posiadacza weksla.
W literaturze i orzecznictwie Sądu Najwyższego rozważa się możliwość
stosowania poszczególnych przepisów o solidarności biernej do sytuacji prawnej
podmiotów, które nie są dłużnikami solidarnymi, np. do dłużników zobowiązanych
do świadczenie niepodzielnego (art. 381 k.c.) lub poręczyciela (art. 881 k.c.), którzy
odpowiadają tylko „jak dłużnicy solidarni”. De lege lata nie można bronić stanowiska
o istnieniu solidarności biernej „ogólnej” i „wekslowej", skoro w art. 47 ust. 1
Pr.weksl. wspomina się tylko o solidarnej odpowiedzialności dłużników wekslowych.
Nie ustanowiono zatem odrębnej instytucji prawnej od konstrukcji solidarności
dłużników przyjętej w przepisach kodeksu zobowiązań i kodeksu cywilnego.
Oznacza to możliwość stosowania do sytuacji prawnej dłużników wekslowych
przepisów kodeksu cywilnego o solidarności biernej, oczywiście przy uwzględnieniu
jurydycznych cech charakteryzujących i wyróżniających tę sytuację, przy założeniu,
że dłużnicy wekslowi są dłużnikami solidarnymi w rozumieniu art. 366 i nast. k.c.
Powstaje pytanie, jak należy rozumieć kategorię „zarzutów wspólnych" (...) W
art. 375 § 2 k.c. nie przesądzono konstrukcji prawnej stosunku obligacyjnego, w
ramach którego ma dojść do powstania solidarności dłużników. Problem jest
oczywisty w zakresie zobowiązań pozawekslowych ponieważ chodzi w nich o
zamknięty i znany w zasadzie od początku krąg dłużników solidarnych wskazanych
przez ustawę lub umowę stron (art. 369, 370 lub 441 k.c.). Krąg podmiotów
odpowiadających solidarnie da się tu określić już w chwili powstania zobowiązania;
co więcej, da się od razu ustalić podmiotowa konfiguracja takiej odpowiedzialności.
Nie można zatem mówić o kategorii zarzutów wspólnych, jeżeli przysługują one
tylko niektórym dłużnikom solidarnym, pojawiającym się w tym samym stosunku
obligacyjnym (por. np. uzasadnienie wyroku Sądu Najwyższego z dnia 31 sierpnia
1966 r., III CR 226/64). Zasada uwzględniania zarzutów wspólnych ma zatem także
swój aspekt „genetyczny”, gdyż zarzuty wspólne wszystkim dłużnikom mają pojawić
się w ramach tego samego stosunku obligacyjnego.
Przy takim założeniu nie można w ogóle poszukiwać zarzutów wspólnych w
rozumieniu art. 375 § 2 k.c. w odniesieniu do wszystkich dłużników solidarnych
ujawnionych na wekslu w różnych rolach (poza np. zarzutem nieważności samego
weksla z przyczyn formalnych). Jeżeli jednak w wyniku zobowiązania się na wekslu
różnych dłużników wekslowych (tzw. głównego i pozostałych) dochodzi do
powstania nie jednego, ogólnego stosunku wekslowego, ale serii samodzielnych
stosunków wekslowych w różnych relacjach podmiotowych (por. np. wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 16 września 2004 r., IV CK 712/03, OSNC 2005, nr 7-8, poz.
143), to pojawia się sugestia, że kategorię „wszystkich dłużników” można rozumieć
także w sposób relatywny, tj. jedynie w ramach konkretnego, zindywidualizowanego
stosunku wekslowego łączącego określone podmioty; chodzi o dłużników
wekslowych zajmujących tę samą pozycję w takim stosunku wobec tego samego
wierzyciela. Taka sama pozycja dłużnika wekslowego na wystawionym wekslu z
reguły determinuje tożsamość lub przynajmniej podobieństwo także
pozawekslowego stosunku prawnego łączącego tych dłużników z wierzycielem
wekslowym, co jednocześnie rozszerza zakres możliwych zarzutów wekslowych
służących obronie dłużnika. W każdym razie art. 47 Pr.weksl. nie wyklucza
wspomnianego, relatywnego ujęcia pojęcia „wszystkich dłużników” wekslowych.
Z ustaleń wynika to, że powodowie byli współwystawcami weksla własnego
łącznie z innym dłużnikiem wekslowym, wobec którego zapadł wyrok oddalający
powództwo pozwanych. Weksel został wystawiony na zlecenie remitentów w celu
zabezpieczenia wierzytelności wynikającej z umowy pożyczki (art. 720 k.c.). Treść
dołączonej do weksla deklaracji wekslowej wskazuje, że wszyscy współwystawcy
byli zarazem pożyczkobiorcami, a remitenci pożyczkodawcami. W toku
postępowania ustalono nieważność umowy pożyczki z powodu jej pozorności i w
związku z tym oddalono powództwo wierzycieli wekslowych wobec jednego z
pozwanych współwystawców. Prekluzja dowodowa uniemożliwiła wierzycielom
wekslowym wykazanie, że umowa nazwana przez strony "pożyczką" była w istocie
umową sprzedaży przedsiębiorstwa (art. 83 § 1 zdanie drugie k.c.). W tej sytuacji
należy przyjąć, że podniesiony w toku postępowania nakazowego przez jednego z
współwystawców weksla zarzut nieważności umowy pożyczki (art. 83 § 1 zdanie
pierwsze k.c.) z pewnością należał do kategorii zarzutów wspólnych wszystkim
współwystawcom weksla w rozumieniu art. 375 § 2 k.c.. Na zarzut taki mogli zatem
powołać się wobec remitentów wszyscy współwystawcy weksla gwarancyjnego, a
wyrok korzystny – zapadły na rzecz jednego ze współwystawców – mógł stanowić
właściwą postawę powództwa opozycyjnego (art. 840 § 1 pkt 2 k.p.c.), nie istnieją
bowiem żadne racjonalne powody, aby odmawiać ochrony prawnej dłużnikom
wekslowym, jeżeli znajdowali się w takiej samej sytuacji prawnej wobec wierzycieli
wekslowych.
W konsekwencji należy przyjąć, że współwystawcy gwarancyjnego weksla
własnego mogą na podstawie art. 840 § 1 pkt 2 k.p.c. domagać się pozbawienia
wykonalności wydanego przeciwko nim na rzecz remitentów prawomocnego
nakazu zapłaty, jeżeli powołują się na zarzut wspólny wszystkim współwystawcom
w postaci nieważności umowy podstawowej (pożyczki), leżącej u podstaw
wystawienia weksla (art. 375 § 2 k.c.). Innymi słowy, prawomocny wyrok oddalający
powództwo remitenta wobec jednego z pozwanych współwystawców
gwarancyjnego weksla własnego zwalnia pozostałych współwystawców, gdy
uwzględnia zarzuty wspólne wszystkim współwystawcom (art. 47 Pr.weksl. i art.
375 § 2 k.c.). Wyrok taki stanowić może zatem podstawę wniesienia powództwa
opozycyjnego (art. 840 § 1 pkt 2 k.p.c.).
Z tych względów uchylono zaskarżony wyrok i przekazano sprawę do
ponownego rozpoznania (art. 39815
k.p.c.).