Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 574/10
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 2 czerwca 2011 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Bogumiła Ustjanicz (przewodniczący)
SSN Dariusz Dończyk (sprawozdawca)
SSN Wojciech Katner
w sprawie z powództwa Z. Ł.
przeciwko T. S.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 2 czerwca 2011 r.,
skargi kasacyjnej pozwanego
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 11 lutego 2010 r.,
1) oddala skargę kasacyjną;
2) zasądza od pozwanego T. S. na rzecz powoda Z. Ł. kwotę
2700 (dwa tysiące siedemset) zł tytułem zwrotu kosztów
postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Wyrokiem z dnia 21 kwietnia 2009 r. Sąd Okręgowy oddalił powództwo Z. Ł.
dochodzone na podstawie art. 299 § 1 k.s.h. przeciwko pozwanym P. B. i T. S. o
zasądzenie solidarnie kwoty 123.873,89 zł z ustawowymi odsetkami od dnia
wniesienia pozwu do dnia zapłaty.
Sąd Okręgowy ustalił, że w dniu 14 listopada 2002 r. powód zawarł z I.
spółką z o.o. umowę dostawy urządzeń przeciwpożarowych. Powód dostarczył
i uruchomił pompy zgodnie z postanowieniami umowy. I. spółka z o.o. zapłaciła
jedynie zaliczkę w wysokości 20% przewidzianej w umowie ceny. W dniu 14
sierpnia 2003 r. Sąd Okręgowy wydał nakaz zapłaty w postępowaniu nakazowym i
zasądził od I. spółki z o.o. na rzecz powoda kwotę 121.949,49 zł wraz z kosztami
postępowania w kwocie 1.924,40 zł. Dniu 27 października 2003 r. Sąd Rejonowy
ogłosił upadłość I. spółki z o.o. na wniosek jednego z wierzycieli. W chwili
ogłoszenia upadłości długi tej spółki wynosiły około 20 mln zł. Wierzytelność
powoda, zaliczona do III kategorii, nie została zaspokojona w postępowaniu
upadłościowym. Na dzień 26 października 2006 r. majątek masy upadłości został
zlikwidowany. Postanowieniem Sądu Rejonowego z dnia 29 kwietnia 2008 r.
postępowanie upadłościowe zostało ukończone.
Pozwany T. S. pełnił funkcję Prezesa Zarządu I. spółki z o.o. od dnia 10
czerwca 2002 r., natomiast pozwany P. B. był członkiem zarządu tej spółki w
okresie od 2001 r. do 1 kwietnia 2003 r. Na dzień 31 grudnia 2001 r. I. spółka z
o.o. osiągnęła zysk brutto w kwocie 973.920,34 zł, zysk netto w kwocie
499.137,34 zł, a przychody ze sprzedaży osiągnęły 93.026.872,12 zł. W 2002 r.
sytuacja finansowa I. spółki z o.o. ulegała pogorszeniu na co miała duży wpływ
kondycja finansowa spółek z grupy „P.”, tj. P. P. Budownictwo spółki z o.o. i P. P.
S.A. I. spółka z o.o. zawarła umowy z P. P. Budownictwo spółką z o.o. na realizacje
budynków przy ul. K. i budynku TVP S.A. przy ul. W. w W. Na początku 2002 r.
zaczęły powstawać zaległości w regulowaniu płatności przez P. P. Budownictwo
spółkę z o.o. Odnośnie inwestycji przy ul. K. nie została zapłacona należność za
wykonane prace w wysokości 1.116.290,49 zł, a realizacja obiektu dla TVP S.A.
została przerwana przy zaległościach w wysokości 2.826.729,61 zł. W dniu 10
3
czerwca 2002 r. P. P. S.A. – jedyny wspólnik P. P. Budownictwo spółki z o.o. –
przejął zobowiązania wobec I. spółki z o.o. w zakresie realizacji kontraktu dla TVP
S.A. w kwocie 2.697.701,15 zł. Sytuacja na rynku budowlano-instalacyjnym
pogarszała się do tego stopnia, że obroty spółki I. zmniejszyły się o około 40% w
stosunku do roku 2001 r. Nastąpiło jednoczesne obniżenie marż. Od połowy
czerwca 2002 r. został wdrożony program redukcji kosztów. Zarząd I. spółki z o.o.
pozyskał w drugiej połowie 2002 r. i na przełomie 2002 i 2003 r. kontrahentów do
realizacji nowych umów. Na przełomie września i października 2002 r. I. spółka z
o.o. uzyskała kredyt w Banku BPH PBK S.A. w kwocie około 2 mln zł w celu
zapewnienia płynności realizacji zwartych kontraktów. W dniu 17 lipca 2002 r. I.
spółka z o.o. odstąpiła od umowy z P. P. Budownictwo spółką z o.o. dotyczącej
inwestycji TVP S.A. z powodu opóźnień w płatności faktur i podjęła czynności
zmierzające do zabezpieczenia należności od P. P.S.A. W dniu 20 września 2002 r.
została zawarta umowa przelewu wierzytelności między I. spółką z o.o.
(cesjonariuszem) i P. P. S.A. (cedentem), na podstawie której tytułem zapłaty z
faktury z dnia 16 września 2002 r. P. P. S.A., jako generalny wykonawca, dokonał
przelewu na rzecz cesjonariusza wierzytelności przysługującej mu w stosunku do
TVP S.A. w kwocie brutto 11.517.246,84 zł. W dniu 8 października 2002 r. odbyło
się posiedzenie zarządu I. spółki z o.o., na którym w związku z narastającą liczba
wezwań do zapłaty utworzono dodatkowe stanowisko ds. nadzoru nad realizacją
rozliczeń finansowych. W dniu 19 listopada 2002 r. I. spółka z o.o. zgłosiła do
postępowania układowego wszczętego wobec P. P. S.A. wierzytelność na kwotę
3.936634,34 zł. W dniu 27 listopada 2002 r. TVP S.A. odstąpiła od umowy
z generalnym wykonawcą. Na posiedzeniu zarządu I. spółki z o.o. fakt ten
oceniono jako brak możliwości odzyskania należności od P. P. S.A. i zagrożenie
dla płynności finansowej spółki. Stwierdzono konieczność zwołania rady nadzorczej
spółki. Zwołana na początku grudnia 2002 r. rada nadzorcza spółki podjęła decyzję
o konieczności złożenia wniosku o otwarcie postępowania układowego. Pismem z
dnia 10 grudnia 2002 r. I. spółka z o.o. rozwiązała umowę z dnia 16 października
2002 r. wobec przerwania wykonywania prac na terenie Centrum TVP z przyczyn
leżących po stronie zamawiającego.
4
W ocenie Sądu Okręgowego, powód wykazał bezskuteczność egzekucji jako
przesłanki odpowiedzialności pozwanych z art. 299 k.s.h. Jednakże pozwani
wykazali, że zgłosili wniosek o otwarcie postępowania układowego we właściwym
czasie, co nastąpiło na początku 2003 r. Mimo trudnej sytuacji w 2002 r. I. spółka z
o.o. osiągnęła zysk, realizowała wcześniej podpisane kontrakty, pozyskiwała
nowych kontrahentów i wdrożyła, z uwagi na pogarszającą się sytuację finansową,
program oszczędnościowy. O bardzo dobrej sytuacji finansowej spółki świadczy
także kredyt zaciągnięty przez spółkę I. w banku na początku 2002 r. Spółka
realizowała jedynie z opóźnieniem zobowiązania. Dopiero w dniu 27 listopada 2002
r., kiedy TVP S.A. wypowiedziała umowę spółce P. P. S.A., stało się niemalże
pewne, że I. spółka z o.o. nie odzyska wierzytelności w kwocie 3,5 mln zł, a tym
samym nie wywiąże się ze wszystkich zobowiązań.
Na skutek apelacji powoda Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 11 lutego 2010
r. zmienił wyrok Sądu Okręgowego z dnia 21 kwietnia 2009 r. w ten sposób, że
zasądził od pozwanych solidarnie na rzecz powoda kwotę 123.873,89 zł wraz z
ustawowymi odsetkami od dnia 10 marca 2004 r. do dnia zapłaty.
W ocenie Sądu Apelacyjnego, Sąd pierwszej instancji dokonał błędnych
ustaleń faktycznych dotyczących sytuacji finansowej I. spółki z o.o.,
w szczególności nie uwzględnił, że w zestawieniu przychodów I.spółki z o.o.
przygotowanym w drugiej połowie 2002 r. znajdowała się m.in. kwota ponad 4 mln
zł należności od P. P. Budownictwo spółki z o.o., który to dłużnik od października
2002 r. znajdował się w upadłości. Poręczyciel tych zobowiązań – P. P. S.A., w
sierpniu 2002 r. złożył wniosek o otwarcie postępowania układowego zakładającą
redukcję zadłużenia o 80%. Stanowisko Sądu Okręgowego o dobrej sytuacji
finansowej spółki w październiku 2002 r. pomija również analizę umowy kredytowej
i warunków udzielenia kredytu. Ponadto na złą sytuację finansową I. spółki z o.o.
wpłynęła także niewypłacalność dwóch kontrahentów: B. spółki z o.o., wobec której
postanowieniem komornika z dnia 16 czerwca 2002 r. umorzono postępowanie
egzekucyjne (kwota zadłużenia wynosiła 502.796,27 zł), oraz T. spółki z o.o. (kwota
zadłużenia wynosiła 175.000 zł). Wobec powyższego, zdaniem Sądu Apelacyjnego,
przesłanki do zgłoszenia wniosku o wszczęcie postępowania upadłościowego (i tym
bardziej postępowania układowego) wobec I. spółki z o.o. nastąpiły na początku
5
drugiej połowy 2002 r. (najpóźniej w trzecim kwartale 2002 r.), kiedy to spółka ta
zaprzestała trwale regulowania swoich zobowiązań a jej dłużnicy, w szczególności
podmioty z grupy P. P., okazali się niewypłacalni.
Z tych względów Sąd Okręgowy błędnie także przyjął, że wniosek o otwarcie
postępowania układowego z dnia 3 stycznia 2003 r. został złożony przez
pozwanych we właściwym czasie w rozumieniu art. 299 § 2 k.s.h. Ponadto Sąd
Okręgowy nie uwzględnił, że wniosek ten nie został złożony skutecznie wskutek
nieuzupełniania braków formalnych. Ponowny wniosek o otwarcie postępowania
układowego pozwani wnieśli dopiero w drugim kwartale 2003 r., a więc przeszło
6 miesięcy po zaistnieniu ku temu przesłanek. Ponadto wniosek ten został cofnięty
wobec ogłoszenia upadłości spółki na wniosek jednego z wierzycieli spółki.
Od wyroku Sąd Apelacyjnego skargę kasacyjną wniósł pozwany T. S., który
zaskarżył go w całości. Skargę oparł na podstawie naruszenia przepisów prawa
materialnego:
- art. 5 § 1 rozporządzenia Prezydenta RP z dnia 24 października 1934 r. –
Prawo upadłościowe przez jego niewłaściwe zastosowanie i błędne
przyjęcie, że pozwany nie złożył we właściwym terminie wniosku
o ogłoszenie upadłości;
- art. 299 § 1 k.s.h. przez błędną wykładnię i niewłaściwe zastosowanie, tj.
przyjęcie, iż pozwany ponosi odpowiedzialność za zobowiązania I. spółki z
o.o.;
- art. 299 § 2 k.s.h. przez odmowę zastosowania i przyjęcie, że w stosunku
do pozwanego nie zachodzą przesłanki uwalniające go od odpowiedzialności
za zobowiązania I. spółki z o.o.;
- art. 299 § 2 k.s.h. przez błędną wykładnię i niewłaściwe zastosowanie
przez przyjęcie, iż oddalenie wniosku o otwarcie postępowania układowego
oznacza, że złożenie takiego wniosku nie stanowi przesłanki uwalniającej
pozwanego od odpowiedzialności.
Pozwany wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy
Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania.
6
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zgodnie z art. 299 § 2 k.s.h., okolicznością wyłączającą odpowiedzialność
członka zarządu spółki z o.o. przewidzianą w art. 299 § 1 k.s.h. jest złożenie we
właściwym czasie wniosku o ogłoszenie upadłości lub wszczęcie postępowania
układowego. W orzecznictwie Sądu Najwyższego za utrwalone należy uznać
stanowisko, że wykładnia pojęcia „we właściwym czasie” użytego w tym przepisie,
kiedy członek zarządu powinien złożyć wniosek o ogłoszenie upadłości spółki, musi
uwzględniać funkcję ochronną tego przepisu wobec praw wierzycieli spółki
z ograniczoną odpowiedzialnością. Jest to więc czas, gdy wiadomo, że spółka nie
będzie w stanie zaspokoić wszystkich swoich wierzycieli (por. wyroki Sądu
Najwyższego z 7 maja 1997 r., II CKN 117/97, Lex Polonica nr 395782, z dnia 6
czerwca 1997 r., III CKN 65/97, OSNC 1997, nr 11, poz. 181, z dnia
16 października 1998 r., III CKN 650/97, OSNC 1999, nr 3, poz. 64, z dnia
8 czerwca 2005 r., V CK 702/2004, Lex Polonica nr 379636, z dnia 16 marca
2007 r., III CSK 404/2006, Lex Polonica nr 2077161, z dnia 24 września 2008 r.,
II CSK 142/2008, Lex Polonica nr 2134324). Kryteria, według których spółka z o.o.
może być uznana za upadłą - określone w art. 1 § 1 i 2 rozporządzenia Prezydenta
RP z dnia 24 października 1934 r. Prawo upadłościowe (jedn. tekst: Dz.U. 1991 r.
Nr 118, poz. 512 ze zm.), który obowiązywał do końca września 2003 r. – tj.
zaprzestanie płacenia długów oraz gdy majątek spółki nie wystarcza na
zaspokojenie długów, mają charakter obiektywny. W konsekwencji, badając, kiedy
ziściły się przesłanki do złożenia, w terminie określonym w art. 5 § 1 Prawa
upadłościowego, wniosku o wszczęcie postępowania upadłościowego nie należy
kierować się subiektywnym przekonaniem członków zarządu o spodziewanej,
przyszłej sytuacji finansowej spółki, lecz kryteriami obiektywnymi dotyczącymi
rzeczywistej sytuacji finansowej spółki (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia
12 grudnia 2007 r., V CSK 296/2007, Lex Polonica nr 2272896, z dnia 24 września
2008 r., II CSK 142/2008). Zgodnie z art. 5 § 2 Prawa upadłościowego, w terminie
dwóch tygodni od wystąpienia jednej z tych przesłanek, reprezentant
przedsiębiorcy jest zobowiązany zgłosić wniosek o ogłoszenie upadłości.
Uwzględniając powyższe Sąd Apelacyjny trafnie przyjął, że w odniesieniu do
I. spółki z o.o. najpóźniej z końcem trzeciego kwartału 2002 r. ziściła się przesłanka
7
uzasadniająca ogłoszenie upadłości, określona w art. 1 § 1 Prawa upadłościowego.
Według ustaleń Sądu Apelacyjnego, którymi, zgodnie z art. 39813
§ 2 k.p.c., Sąd
Najwyższy jest związany, począwszy od połowy 2002 r. spółka utraciła płynność
finansową i zaprzestała w sposób trwały uiszczać swoje długi. Z ustaleń tych
wynika, że również nie były uiszczane należności powódki przez spółki należące do
grupy P. P., mimo że zobowiązania P. P. B. spółki z o.o. poręczone przez P. P.
S.A. stały się wymagalne z początkiem sierpnia 2002 r. W tym też miesiącu ta
ostatnia spółka złożyła wniosek o otwarcie postępowania układowego, które
wszczęto w październiku 2002 r. W konsekwencji pod koniec trzeciego kwartału
2002 r. zarząd I. spółki z o.o. miał świadomość, że nie będzie w stanie zaspokoić
wierzycieli spółki. W skardze kasacyjnej, w której kwestionuje się taką ocenę Sądu
odwoławczego, eksponuje się jedynie te fakty, które świadczą o pozyskiwaniu
przez I. spółkę z o.o. nowych klientów i środków finansowych w oderwaniu jednak
od innych faktów, tj. zaprzestania już od połowy 2002 r. płacenia długów i utraty
realnej możliwości zaspokojenia wierzycieli spółki ze względu na sytuację
finansową i prawną jej głównych dłużników należących do grupy P. P., wobec
których wszczęto postępowania upadłościowe i układowe.
Bezzasadny jest zarzut naruszenia art. 299 § 2 k.s.h. przez przyjęcie, że
złożony przez zarząd spółki na początku 2003 r. wniosek o otwarcie postępowania
układowego nie zwolnił pozwanego od odpowiedzialności przewidzianej w art. 299
§ 1 k.s.h. Przystępując do oceny tego zarzutu, należy podkreślić, iż zarzut
naruszenia prawa materialnego jest oceniany na podstawie dokonanych przez Sąd
drugiej instancji ustaleń faktycznych, którymi, zgodnie z art. 39813
§ 2 k.p.c., Sąd
Najwyższy jest związany. Ustalenia faktyczne Sądu drugiej instancji mogą być
błędne albo niepełne. Ich zakwestionowanie może nastąpić jedynie pośrednio
poprzez podniesienie w skardze kasacyjnej odpowiednich zarzutów naruszenia
prawa procesowego, które spowodowały ustalenie błędnej podstawy faktycznej
rozstrzygnięcia (por. orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 8 maja 1997 r., II CKN
99/97, nie publ.). Nie jest skuteczne natomiast, tak jak uczyniono to w skardze
kasacyjnej, konstruowanie zarzutu naruszenia prawa materialnego w oparciu
twierdzenia faktyczne skarżącego, które nie znalazły odzwierciedlenia w stanie
faktycznym stanowiącym podstawę zaskarżonego orzeczenia (por. postanowienie
8
Sądu Najwyższego z dnia 23 września 2005 r., III CSK 13/05, OSNC 2006, nr 4,
poz. 76, z dnia 16 lutego 2007 r., II PZ 62/06, OSNP 2008, nr 5-6, poz. 84). Z tych
względów Sąd Najwyższy, oceniając zarzut naruszenia art. 299 § 2 k.s.h., wziął
pod uwagę ustalenia faktyczne dotyczące złożonego wniosku o otwarcie
postępowania układowego dokonane przez Sąd Apelacyjny.
Aktualne pozostaje stanowisko Sądu Najwyższego wyrażone w wyroku
z dnia 20 stycznia 2004 r., II CK 356/2002 (Lex Polonica nr 2119906), że dla
uwolnienia się z odpowiedzialności przewidzianej w art. 298 § 2 k.h. (obecnie art.
299 § 2 k.s.h.) nie wystarczy samo wystąpienie z wnioskiem o ogłoszenie upadłości
(analogicznie również z wnioskiem o otwarcie postępowania układowego), ale
konieczne jest także dokonanie wszelkich czynności procesowych niezbędnych dla
kontynuowania tego postępowania. Taka sytuacja ma miejsce w sprawie.
W uzasadnieniu zaskarżonego wyroku Sąd Apelacyjny w sposób niekonsekwentny
przyjmował, że wniosek ten został oddalony, innym razem natomiast, że został
zwrócony. Jest oczywiste że wniosek o otwarcie postępowania układowego
zwrócony z przyczyn formalnych na skutek niewykonania zarządzenia sądu nie
wywołuje żadnych skutków prawnych (art. 130 § 2 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.
i art. 7 rozporządzenia Prezydenta RP z dnia 24 października 1934 r. Prawo
o postępowaniu układowym, Dz.U. Nr 93, poz. 836 ze zm.), a w konsekwencji nie
może zwalniać członków zarządu od odpowiedzialności przewidzianej w art. 299
§ 1 k.s.h. Należy mieć jednak na uwadze szczegółowe ustalenia faktyczne
dotyczące losów wniosku o otwarcie postępowania układowego złożonego
3 stycznia 2003 r. przez zarząd I. spółki z o.o. zawarte w uzasadnieniu wyroku
Sądu Apelacyjnego z dnia 4 listopada 2008 r. (uchylającego poprzedni wyrok Sądu
Okręgowego i przekazujący sprawę temu Sądowi do ponownego rozpoznania), do
których nawiązał Sąd Apelacyjny w uzasadnieniu wyroku z dnia 11 lutego 2010 r.,
powołując się na aktualność stanowiska zajętego w swoim poprzednim wyroku.
Według tych ustaleń, przyczyną oddalenia wniosku o otwarcie postępowania
układowego było nienależyte wykonanie zarządzenia Sądu z dnia 8 stycznia 2003
r. wzywającego wnioskodawcę do uzupełnienia braków formalnego wniosku przez
przedstawienie propozycji układowych, zgodnie z wymogami zawartymi art. 20
Prawa o postępowaniu układowym. W skardze kasacyjnej podnosi się, że
9
orzeczenie to było błędne. Zakładając nawet hipotetycznie zasadność tego
stanowiska, to w takim przypadku na zarządzie spółki spoczywał obowiązek
podjęcia właściwych czynności procesowych zmierzających do podważenia błędnej
merytorycznie decyzji sądu. Tymczasem orzeczenie Sądu gospodarczego nie
zostało zaskarżone, wskutek czego uprawomocniło się. Za czynność równoważną
zaskarżeniu tego orzeczenia sądu nie może być uznane złożenie przez zarząd I.
spółki z o.o. nowego wniosku o otwarcie postępowania układowego, skoro wniosek
ten ostatecznie został cofnięty. Stało się tak dlatego, że wcześniej uwzględniono
wniosek o ogłoszenie upadłości I. spółki z o.o. złożony przez jednego z wierzycieli
spółki. Bez znaczenia jest także okoliczność, podnoszona w uzasadnieniu skargi
kasacyjnej, że zarząd I. spółki z o.o. zlecił opracowanie wniosku o otwarcie
postępowania układowego innemu profesjonalnymi podmiotowi. Z tych względów
Sąd Apelacyjny zasadnie przyjął, że zarząd I. spółki z o.o. nie podjął odpowiednich
czynności procesowych warunkujących uwzględnienie złożonego wniosku o
otwarcie postępowania układowego, a w konsekwencji złożenie tego wniosku nie
mogło prowadzić do uchylenia odpowiedzialności wynikającej z art. 299 § 1 k.s.h.
W wyroku z dnia 15 czerwca 2010 r., II CSK 648/2009 (OSNCD 2010, poz.
117) Sąd Najwyższy przyjął, że złożenie bezpodstawnego wniosku o wszczęcie
postępowania układowego nie zwalnia członków zarządu spółki z o.o. od
odpowiedzialności przewidzianej w art. 298 § 1 k.h. (odpowiednio art. 299 § 1
k.s.h.) w razie stwierdzenia, że występowały przesłanki do zgłoszenia żądania
ogłoszenia upadłości spółki. Z dokonanych w sprawie ustaleń faktycznych, wbrew
stanowisku wyrażonemu w uzasadnieniu skargi kasacyjnej, nie wynika, aby w chwili
wniesienia przez zarząd I. spółki z o.o. podania o otwarcie postępowania
układowego zachodziły okoliczności uzasadniające wszczęcie tego postępowania,
a nie postępowania upadłościowego. Skoro spółka ta trwałe zaprzestała płacenia
długów ziściły się przesłanki ogłoszenia upadłości, co potwierdza późniejsze
orzeczenie Sądu, który orzekł upadłości I. spółki z o.o. Również więc z tej
przyczyny złożenie wniosku o otwarcie postępowania układowego nie mogło
skutecznie zwalniać pozwanego, jako członka zarządu I. spółki z o.o., od
odpowiedzialności przewidzianej w art. 299 § 1 k.s.h.
10
Z tych względów skarga kasacyjna jako bezzasadna została oddalona na
podstawie art. 39814
k.p.c. O kosztach postępowania kasacyjnego orzeczono na
podstawie art. 98 § 1 i 3 k.p.c. w zw. z art. 391 i art. 39821
k.p.c.