Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 204/12
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 13 grudnia 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Irena Gromska-Szuster (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Wojciech Katner
SSN Anna Kozłowska
w sprawie z powództwa W. Z. i X. Z.
przeciwko Syndykowi masy upadłości "I. " Spółki z o.o. w L.
w upadłości likwidacyjnej
z udziałem interwenienta ubocznego po stronie pozwanej "O."
J. K. i A. M. Spółki Jawnej w J.
o ustalenie nieważności umowy,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 13 grudnia 2012 r.,
skargi kasacyjnej interwenienta ubocznego po stronie pozwanej
"O." J. K. i A. M. Spółki Jawnej w J.
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 25 października 2011 r.,
1) uchyla zaskarżony wyrok i zmienia wyrok Sądu pierwszej
instancji w ten sposób, że oddala powództwo;
2) zasądza od powodów solidarnie na rzecz interwenienta
ubocznego zwrot kosztów procesu za obie instancje oraz
kosztów postępowania kasacyjnego, pozostawiając
szczegółowe wyliczenie kosztów referendarzowi
sądowemu.
Uzasadnienie
2
Zaskarżonym wyrokiem z dnia 25 października 2011 r. Sąd Apelacyjny
oddalił apelację interwenienta ubocznego „O.” J. K. i A. M. Spółki Jawnej w J.,
występującego po stronie pozwanej, od wyroku Sądu Okręgowego z dnia 7 lipca
2011 r. uwzględniającego powództwo W. Z. i X. Z. przeciwko Syndykowi Masy
Upadłości „I.” spółki z o.o. w L., pozostającej w upadłości likwidacyjnej, o ustalenie
nieważności umowy z dnia 18 marca 2011 r. zawartej w formie aktu notarialnego
rep. […] pomiędzy „I.” spółką z o.o. w L. oraz W. Z. i X. Z. o ustanowieniu odrębnej
własności lokalu mieszkalnego nr 25 i lokalu użytkowego - garażu nr 8 w L. przy ul.
T. […] oraz sprzedaży tych lokali.
Sądy ustaliły między innymi, że powód W. Z. był prezesem „I.” spółki z o.o.
w L. i wraz z żoną X.Z. zawarł w dniu 16 listopada 2009 r. z tą Spółką umowę
notarialną ustanowienia odrębnej własności i zbycia przez Spółkę na rzecz
małżonków Z. lokalu mieszkalnego nr 25 i lokalu użytkowego- garażu nr 8 w L. przy
ul. T.[…]. Spółkę przy umowie reprezentowała B. F., która była drugim członkiem jej
dwuosobowego zarządu.
W dniu 15 marca 2010 r. Sąd wieczystoksięgowy na wniosek „O.” J. K. i A.
M. Spółki Jawnej w J. dokonał w dziale IV księgi wieczystej prowadzonej dla
nieruchomości, z której wyodrębnione zostały zbyte powodom nieruchomości
lokalowe, wpisu hipoteki przymusowej zwykłej w kwocie 310 000 zł na rzecz
wnioskującej Spółki Jawnej.
W dniu 18 marca 2010 r. powodowie i „I.” spółka z o.o. zawarli drugą umowę
notarialną ustanowienia i zbycia przez Spółkę na rzecz powodów opisanych wyżej
lokali mieszkalnego i użytkowego. Powód nie był już wówczas członkiem zarządu
zbywającej Spółki, którą reprezentował przy zawieraniu umowy prezes zarządu Z.
F. W akcie notarialnym tej umowy stwierdzono, że poprzednia umowa zawarta
przez strony w dniu 16 listopada 2009 r. była nieważna z powodu niezgodnej z
przepisami k.s.h. reprezentacji zbywającej Spółki. W pozostałym zakresie umowa z
dnia 18 marca 2010 r. miała tę sama treść, co umowa z dnia 16 listopada 2009 r.
Lokale zostały zbyte za łączną cenę w kwocie 251 000 zł, która miała być
zapłacona do dnia 30 kwietnia 2010 r. Reprezentujący spółkę „I.” Z. F. oświadczył
3
ponadto do aktu, że działy III i IV księgi wieczystej prowadzonej dla nieruchomości,
z której lokale zostały wyodrębnione, nie zawierają wpisów a nieruchomość nie jest
obciążona ograniczonymi prawami rzeczowymi na rzecz osób trzecich. Powodowie
przed przystąpieniem do powyższego aktu nie sprawdzali wpisów w księgach
wieczystych nieruchomości. Przedmiotowe lokale powodowie zbyli swojej przyszłej
synowej w dniu 16 kwietnia 2010 r., posługując się odpisami z zamkniętych w dniu
15 kwietnia 2010 r. na ich wniosek ksiąg wieczystych, założonych uprzednio dla
obu nabytych przez nich lokali na podstawie ich wniosku zawartego w umowie z
dnia 16 listopada 2009 r.
Postanowieniem z dnia 16 lipca 2010 r. Sąd Okręgowy nadał wyrokowi
zaocznemu z dnia 11 lutego 2010 r. IX GC 18/10, na podstawie którego wpisana
została hipoteka na rzecz interwenienta ubocznego, klauzulę wykonalności
przeciwko powodom, z ograniczeniem ich odpowiedzialności do nieruchomości
lokalowych będących przedmiotem umowy z dnia 18 marca 2010 r. Na podstawie
tego tytułu wykonawczego wszczęta została przeciwko powodom egzekucja
z wniosku interwenienta ubocznego.
Wnosząc pozew w rozpoznawanej sprawie powodowie początkowo żądali
stwierdzenia nieważności umowy z dnia 18 marca 2010 r. powołując się na to,
że w chwili jej podpisywania pozostawali w błędzie wywołanym przez notariusza co
do nieważności umowy tej samej treści z dnia 16 listopada 2009 r. Ostatecznie
w piśmie procesowym z dnia 29 listopada 2010 r. stwierdzili, że błąd dotyczył treści
umowy z dnia 18 marca 2010 r. i polegał na przekonaniu kupujących, iż nabywane
przez nich nieruchomości lokalowe są wolne od obciążeń na rzecz osób trzecich.
W piśmie tym, złożonym przez ich pełnomocnika procesowego, zawarli
oświadczenie o uchyleniu się od skutków prawnych swojego oświadczenia woli
zawartego w umowie z dnia 18 marca 2001 r., jako złożonego pod wpływem błędu.
Sądy obu instancji uznały, że powodowie mają interes prawny, w rozumieniu art.
189 k.p.c., w żądaniu ustalenia nieważności umowy z dnia 18 marca 2010 r.
Sąd drugiej instancji wskazał, że skoro ich kontrahent kwestionował skuteczność
oświadczenia woli powodów o uchyleniu się od skutków prawnych oświadczenia
woli złożonego w tej umowie, to istniała niepewność w sferze prawnej co
4
do ważności przedmiotowej umowy, a tym samym ich interes prawny w żądaniu
ustalenia na podstawie art. 189 k.p.c. nieważności umowy.
Sądy uznały również, że żądanie ustalenia nieważności umowy z dnia
18 marca 2010 r. jest uzasadnione i skuteczne, gdyż zachodzą przesłanki z art. 84
k.c. uzasadniające przyjęcie, iż powodowie zawarli tę umowę pod wpływem
istotnego błędu wywołanego przez ich kontrahenta oraz że złożyli przewidziane
w art. 88 k.c. oświadczenie o uchyleniu się od skutków prawnych oświadczenia woli
złożonego pod wpływem błędu, składając skuteczne oświadczenie w tym
przedmiocie w piśmie procesowym z dnia 29 listopada 2010 r.
Sądy stwierdziły, że powodowie zawierając umowę z dnia 18 marca 2010 r.
chcieli doprowadzić do skutecznego nabycia obu lokali stanowiących przedmiot
poprzedniej umowy, jednakże nie zawarliby umowy z dnia 18 marca 2010 r., gdyby
wiedzieli, że nabywane lokale obciążone są hipoteką na rzecz interwenienta
ubocznego, której wysokość przewyższa wartość lokali. Zdaniem Sądów
powodowie nie mieli obowiązku sprawdzenia bezpośrednio przed aktem
notarialnym treści wpisów w księdze wieczystej, z której wyodrębniono
nieruchomości lokalowe i mogli w tym przedmiocie opierać się na oświadczeniu
zbywcy, z którego wynikało, że nieruchomości te są wolne od obciążeń na rzecz
osób trzecich. Sąd drugiej instancji odnosząc się do apelacyjnego zarzutu
naruszenia art. 2 zd. 2 u.k.w.h. stwierdził, że wprawdzie z przepisu tego wynika,
iż księgi wieczyste są jawne i nikt nie może zasłaniać się nieznajomością zawartych
w nich wpisów, jednak fakt, że powodowie nie sprawdzili księgi wieczystej, z której
wyodrębniono lokale nie pozbawia ich możliwości powołania się na działanie pod
wpływem błędu. Sąd wskazał, że wpisanie hipoteki przymusowej łącznej
w księgach wieczystych założonych dla lokali nabytych przez powodów było
możliwe tylko dlatego, że w wyniku stwierdzenia w umowie z dnia 18 marca 2010 r.,
że umowa z dnia 16 listopada 2009 r., jest nieważna, doszło do zamknięcia ksiąg
wieczystych lokali, założonych po zawarciu umowy z dnia 16 listopada 2009 r.
i uznania, że do wyodrębnienia lokali i podziału nieruchomości, w rozumieniu art. 76
u.k.w.h., doszło w dniu 18 marca 2010 r. W tych okolicznościach, zdaniem Sądu
Apelacyjnego, powodowie, mimo treści art. 2 u.k.w.h. i nie sprawdzenia przed
zawarciem umowy z dnia 18 marca 2010 r. wpisów księgi wieczystej, z której
5
wyodrębniono lokale, mogą skutecznie twierdzić, że pozostawali w błędzie co do
obciążenia nabytych lokali hipoteką przymusową łączną. W ocenie Sądu drugiej
instancji, ze względu na charakter hipoteki przymusowej łącznej oraz to,
że bez stosowanej wiedzy prawniczej nawet posiadanie informacji o wpisie
hipoteki w dziale IV księgi wieczystej, z której wyodrębniono nieruchomości
lokalowe, nie dawałoby powodom bezpośrednio wiedzy o tym, że w następstwie
potwierdzenia nieważności pierwszej umowy z dnia 16 listopada 2009 r. dojdzie do
obciążenia tą hipoteką lokali wyodrębnionych i nabytych przez nich na podstawie
kolejnej, spornej umowy - uzasadniało uznanie, że niedbalstwo powodów
polegające na nie sprawdzeniu księgi wieczystej przed zawarciem umowy nie
wykluczało, w okolicznościach sprawy, możliwości skutecznego powołania się
przez nich na błąd. Nie można bowiem uznać w tych okolicznościach, że oni sami
swoim zaniechaniem błąd ten wywołali.
Sąd Apelacyjny uznał również, że powodowie skutecznie uchylili się od
skutków prawnych oświadczenia woli złożonego pod wpływem błędu w umowie
z dnia 18 marca 2010 r., gdyż ich oświadczenie w tym przedmiocie złożone przez
pełnomocnika procesowego w piśmie procesowym z dnia 26 listopada 2010 r. jest
skuteczne. Stwierdził, że wprawdzie przewidziany w art. 91 k.p.c. zakres
pełnomocnictwa procesowego nie uprawnia pełnomocnika procesowego do
składania w imieniu mocodawcy materialnoprawnego oświadczenia o uchyleniu się
od skutków prawnych oświadczenia woli złożonego pod wpływem błędu, jednakże
oświadczenie mocodawcy o udzieleniu pełnomocnictwa do złożenia takiego
oświadczenia woli może być złożone w sposób dorozumiany. W okolicznościach
faktycznych sprawy należy uznać, zdaniem Sądu, że powodowie udzielili takiego
pełnomocnictwa swojemu pełnomocnikowi procesowemu adw. U. Z., gdyż
akceptowali jej działania polegające na sporządzeniu i podpisaniu w ich imieniu
przedmiotowego oświadczenia złożonego na rozprawie i doręczonego
pełnomocnikowi pozwanego oraz interwenienta ubocznego. Sąd stwierdził również,
że doręczenie odpisu tego pisma pełnomocnikowi kontrahenta ze spornej umowy
uzasadnia przyjęcie, iż, zgodnie z art. 61 § 1 zd. 1 k.c., doszło ono do adresata
w taki sposób, że mógł się zapoznać z jego treścią.
6
W skardze kasacyjnej opartej na obu podstawach, interwenient uboczny
zarzucił naruszenie art. 2 zd. 2 u.k.w.h. przez jego niezastosowanie, art. 84 § 1 i 2
k.c. przez błędną wykładnię i niewłaściwe zastosowanie, art. 84 § 1 i 2 w zw. z art.
88 § 1 i art. 104 k.c. przez niewłaściwe zastosowanie, art. 91 k.p.c. przez błędną
wykładnię, art. 60 w zw. z art. 99 § 1 i art. 88 § 1 k.c. przez niewłaściwe
zastosowanie, art. 61 § 1 zd. 1 k.c. przez niewłaściwe zastosowanie, art. 189 k.p.c.
przez błędną wykładnię i niewłaściwe zastosowanie, art. 293 § 2 k.s.h. przez
niezastosowanie, art. 378 k.p.c. przez niewłaściwe zastosowanie oraz art. 328 § 2
w zw. z art. 391 § 1 k.p.c. przez niewłaściwe zastosowanie.
W oparciu o powyższe zarzuty skarżący wnosił o uchylenie zaskarżonego
wyroku i oddalenie powództwa w całości oraz zasądzenie od powodów na rzecz
interwenienta ubocznego kosztów procesu za obie instancje i postępowanie
kasacyjne, ewentualnie uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy
Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Na wstępie należy odnieść się do zawartego w piśmie procesowym
skarżącego, złożonym w postępowaniu kasacyjnym, zarzutu nieważności
postępowania z powodu nie posiadania licencji syndyka przez K. P.-K., będącą
Syndykiem Masy Upadłości „I.” spółki z o.o. w L. Zgodnie bowiem z art. 39813
§ 1
k.p.c. Sąd Najwyższy bierze pod uwagę z urzędu nieważność postępowania. Zarzut
ten jednak nie znajduje żadnych podstaw w materiale sprawy. Na jego
uzasadnienie skarżący załączył jedynie kserokopie nieoznaczonych dokumentów,
które, jak twierdzi, są prowadzoną przez Ministra Sprawiedliwości listą osób
posiadających licencję syndyka, jednak twierdzenie to jest niemożliwe do
zweryfikowania. Niezależnie od tego, fakt, że osoba pełniąca funkcję syndyka masy
upadłości nie posiada licencji syndyka, nie przesądza o niedopuszczalności
pełnienia przez nią tej funkcji w określonym postępowaniu upadłościowym.
Obowiązek posiadania przez osobę pełniącą funkcję syndyka masy upadłości
licencji syndyka wprowadzony został w wyniku zmiany art. 157 ust. 1 p.u.n. przez
ustawę z dnia 15 czerwca 2007 r. o licencji syndyka (Dz. U. Nr 123, poz. 850 ze
zm.), która weszła w życie z dniem 9 października 2007 r. Zawiera ona przepisy
7
przejściowe, w tym art. 23 i art. 25, z których wynika, że syndyk ustanowiony w
postępowaniu upadłościowym przed wejściem w życie ustawy, sprawuje swoje
funkcje do czasu zakończenia postępowania upadłościowego (art. 23) oraz, że do
czasu uzyskania licencji syndyka, nie dłużej jednak niż 3 lata od dnia wejścia w
życie ustawy, osoby wpisane na listy kandydatów na syndyka, prowadzone do
czasu wejścia w życie ustawy przez prezesów sądów okręgowych, mogą być
powoływane do sprawowania funkcji syndyka w postępowaniu upadłościowym i
naprawczym. W świetle tych regulacji, sam fakt nie posiadania licencji syndyka nie
przesądza o niedopuszczalności pełnienia funkcji syndyka w określonej sprawie
upadłościowej i nie jest wystarczającą podstawą do podważenia ważności
postępowania sądowego prowadzonego z udziałem takiej osoby jako pozwanego
Syndyka Masy Upadłości.
Nie jest także uzasadniony najdalej idący zarzut kasacyjny naruszenia
art. 189 k.p.c. przez przyjęcie istnienia interesu prawnego powodów w żądaniu
ustalenia nieważności opisanej wyżej umowy z dnia 18 marca 2010 r.
Interes prawny, w rozumieniu tego przepisu, dotyczy bowiem szeroko rozumianych
praw i stosunków prawnych i występuje z reguły wówczas, gdy istnieje niepewność
prawa lub stosunku prawnego z przyczyn faktycznych lub prawnych. Niepewność
ta może wynikać zarówno ze spodziewanego kwestionowania prawa lub stosunku
prawnego, jak z ich naruszenia, a interes prawny może być wynikiem zarówno
bezpośredniego zagrożenia praw powoda, jak i zmierzać do zapobieżenia temu
zagrożeniu w przyszłości (porównaj między innymi wyroki Sądu Najwyższego
z dnia 29 października 1999 r. II UKN 176/99, niepubl., z dnia 18 czerwca 2009 r.
II CSK 33/09, OSNC-ZD 2010/B/47 i z dnia 18 marca 2011 r. III CSK 127/10,
OSNC-ZD 2012/A/17). Jak wielokrotnie wskazywał Sąd Najwyższy, pojęcie
interesu prawnego powinno być interpretowane z uwzględnieniem szeroko
pojmowanego dostępu do sądu w celu zapewnienia należnej ochrony prawnej
i dlatego uzależnienie powództwa o ustalenie od interesu prawnego należy
pojmować elastycznie, z uwzględnienie wykładni celowościowej, konkretnych
okoliczności danej sprawy oraz tego, czy w drodze innego powództwa
(o świadczenie) strona może uzyskać pełną ochronę prawną (porównaj między
8
innymi orzeczenia z dnia 27 stycznia 2004 r. II CK 387/02, z dnia 1 kwietnia 2004 r.
II CK 125/03 i z dnia 31 stycznia 2008 r. II CSK 387/07, niepubl.).
Biorąc pod uwagę powyższą wykładnię pojęcia interesu prawnego,
w rozumieniu art. 189 k.p.c. oraz okoliczności rozpoznawanej sprawy należy
uznać, iż Sądy obu instancji słusznie przyjęły istnienie takiego interesu powodów
w zgłoszeniu dochodzonego roszczenia. Niewątpliwie powodowie pozostają
w niepewności co do ważności umowy z dnia 18 marca 2010 r., gdyż strona
pozwana zakwestionowała skuteczność uchylenia się przez nich od skutków
oświadczenia woli o zawarciu tej umowy. W konsekwencji istnieje też niepewność
co do ważności i skuteczności nabycia oraz późniejszego zbycia przez nich prawa
do lokalu mieszkalnego i użytkowego. Wobec powodów toczy się egzekucja
z wniosku interwenienta ubocznego wynikająca z obciążenia hipotecznego
nieruchomości lokalowych, będących przedmiotem zakwestionowanej umowy.
Wszystko to sprawia, że mają oni szeroko rozumiany interes prawny
w dochodzeniu ustalenia nieważności tej umowy i ten ich interes prawny nie może
być w pełni zaspokojony w drodze innego powództwa, w szczególności powództwa
o świadczenie. Podnoszone przez skarżącego kwestie związane ze skutkami
ewentualnej nieważności umowy z dnia 16 listopada 2009 r., nie mogą mieć
wpływu na ocenę interesu prawnego powodów w rozpoznawanej sprawie, gdyż
Sądy nie mogą w niej badać ważności umowy z dnia 16 listopada 2009 r., nawet
jako przesłanki istnienia interesu prawnego powodów w żądaniu ustalenia
nieważności umowy z dnia 18 marca 2010 r.
Nie jest również uzasadniony ani skuteczny zarzut naruszenia art. 328 § 2
w zw. z art. 391 § 1 k.p.c. Po pierwsze, zarzut taki z reguły nie może być skuteczny
jako podstawa skargi kasacyjnej, gdyż uzasadnienie wyroku, sporządzane już po
jego wydaniu nie może mieć, co do zasady, wpływu na wynika sprawy, a takie
wymaganie skuteczności zarzutów procesowych zawiera art. 3983
§ 1 pkt 2 k.p.c.
Po wtóre, wbrew zarzutom skarżącego, Sąd Apelacyjny uzasadnił i to szczegółowo,
dlaczego uważa, że powodowie, mimo regulacji art. 2 zd. 2 u.k.w.h. i nie
sprawdzenia przed zawarciem umowy treści księgi wieczystej, mogą skutecznie
twierdzić, że pozostawali w błędzie co do obciążenia nabytych przez nich lokali
hipoteką przymusową łączną. Natomiast ewentualna niejasność, czy
9
bezpodstawność stanowiska Sądu w tym przedmiocie, o co zdaje się chodzić
skarżącemu, może być kwestionowana jedynie w ramach odpowiednich zarzutów
naruszenia prawa materialnego, a nie zarzutu naruszenia art. 328 § 2 k.p.c.
Nieskuteczny jest też zarzut naruszenia art. 378 k.p.c., bowiem skarżący nie
wskazał, który z dwóch przepisów tego artykułu – regulujących różne obowiązki
sądu drugiej instancji- został naruszony przez Sąd Apelacyjny w sposób określony
w uzasadnieniu zarzutu, co uniemożliwia jego merytoryczną ocenę.
Nieuzasadniony jest także zarzut naruszenia art. 382 k.p.c., bowiem Sąd
drugiej instancji ustalił i wziął pod uwagę wszystkie okoliczności faktyczne i prawne
przytoczone w tym zarzucie jako pominięte a dotyczące sposobu złożenia przez
powodów oświadczenia o uchyleniu się od skutków oświadczenia woli złożonego
pod wpływem błędu i przyjęcia tego oświadczenia przez pełnomocnika
procesowego strony pozwanej, jak również to, że powodowie mieli możliwość
sprawdzenia wpisów w księdze wieczystej w okresie między 15 a 18 marca 2010 r.
oraz że powód jako wieloletni prezes pozwanej spółki miał informacje o jej długach
i stanie majątku. Natomiast fakt, że Sąd Apelacyjny wyprowadził z tych okoliczności
inne wnioski prawne, niż te, które zdaniem skarżącego, powinien z nich
wyprowadzić, nie może być skutecznie zwalczany przy pomocy zarzutu naruszenia
art. 382 k.p.c., a jedynie odpowiednich przepisów prawa materialnego i art. 91
k.p.c., o czym niżej.
Bezzasadny jest również zarzut naruszenia art. 293 § 2 k.s.h., gdyż przepis
ten, dotyczący odpowiedzialności cywilnoprawnej członków zarządu spółki z o.o.
wobec spółki i jej wierzycieli oraz określający miernik staranności członka zarządu
przy wykonywaniu swoich obowiązków, nie miał zastosowania w sprawie.
Przechodząc do pozostałych zarzutów skargi kasacyjnej trzeba na wstępie
stwierdzić, że dotyczą one trzech kwestii, które stanowiły istotę rozpoznawanej
sprawy. Po pierwsze, czy w świetle regulacji zawartej w art. 2 u.k.w.h., powodowie
mogli skutecznie powołać się na złożenie oświadczenia woli o kupnie
przedmiotowych nieruchomości lokalowych pod wpływem błędu (art. 84 k.c.) co do
aktualnego stanu prawnego tych nieruchomości i nieświadomości w zakresie
obciążenia ich hipoteką, w sytuacji, gdy przed zawarciem umowy kupna sprzedaży
10
nieruchomości nie sprawdzili ich stanu prawnego w księdze wieczystej, w której
hipoteka była wpisana a poprzestali na oświadczeniu zbywcy o nieistnieniu
obciążeń na rzecz osób trzecich. Po wtóre, czy pełnomocnictwo procesowe
udzielone w sprawie przez powodów upoważniało pełnomocnika procesowego do
złożenia w ich imieniu oświadczenia o uchyleniu się od skutków prawnych
oświadczenia woli złożonego pod wpływem błędu, po trzecie, czy pełnomocnictwo
procesowe udzielone w sprawie przez stronę pozwaną upoważniało
jej pełnomocnika procesowego do przyjęcia w imieniu mocodawcy oświadczenia
powodów o uchyleniu się od skutków prawnych ich oświadczenia woli
w przedmiocie kupna nieruchomości, jako złożonego pod wpływem błędu,
a w przypadku odpowiedzi negatywnej na dwa poprzednie pytania, czy w obu tych
sytuacjach można przyjąć, że pełnomocnictwo takie zostało udzielone w sposób
dorozumiany.
Odnosząc się kolejno do tych kwestii należy stwierdzić, że przepis art. 2
u.k.w.h. stanowiący, iż księgi wieczyste są jawne i nie można zasłaniać się
nieznajomością wpisów w księdze wieczystej ani wniosków, o których uczyniono
w niej wzmiankę, zawiera jedną z fundamentalnych zasad funkcjonowania ksiąg
wieczystych i ma decydujące znaczenie dla pewności obrotu prawnego.
Księgi wieczyste są jawne zarówno pod względem formalnym, co oznacza
uprawnienie każdego do przeglądania księgi i otrzymania z niej odpisów, jak
i materialnym, o czym stanowi art. 3 u.k.w.h. zawierający domniemanie prawne
zgodności wpisu prawa jawnego wpisanego do księgi wieczystej z rzeczywistym
stanem prawnym. Obecnie, gdy księgi wieczyste prowadzone są w systemie
elektronicznym, dane w nich zawarte są łatwo dostępne dla każdej osoby
zainteresowanej, gdyż elektroniczna księga wieczysta może być wywołana do
wglądu na ekran monitora w każdym sądzie rejonowym prowadzącym księgi
wieczyste w systemie elektronicznym, jeśli jest on już podłączony z centralną bazą
danych, a ponadto na stronach internetowych Ministerstwa Sprawiedliwości
udostępniona jest możliwość ich przeglądania.
Konsekwencją zasady jawności ksiąg wieczystych jest przewidziana
w zdaniu drugim omawianego przepisu nieskuteczność powoływania się
na nieznajomość wpisów i uczynionych wzmianek o złożonych wnioskach o wpis.
11
Nikt nie może zatem skutecznie powoływać się na to, że nie znał stanu prawnego
nieruchomości ujawnionego w księdze wieczystej. Dotyczy to każdej czynności
prawnej, której ważność lub skuteczność zależy od określonych przesłanek
ujawnionych w księdze wieczystej, dlatego strona czynności prawnej dotyczącej
nieruchomości uregulowanej w księdze wieczystej ma we własnym interesie
obowiązek zapoznania się z treścią księgi wieczystej przed dokonaniem
tej czynności prawnej i ustalenia na podstawie wpisów zawartych w tej księdze,
stanu prawnego nieruchomości. Jeżeli nie sprawdziła księgi wieczystej, nie może
powoływać się na nieznajomość zawartych w niej wpisów. Innymi słowy strona
czynności prawnej mającej za przedmiot nieruchomość uregulowaną w księdze
wieczystej nie może poprzestać na oświadczeniu kontrahenta umowy o stanie
prawnym nieruchomości, w szczególności na jego oświadczeniu o nie istnieniu
obciążeń nieruchomości na rzecz osób trzecich, a powinna zapoznać się z treścią
wpisów w księdze wieczystej, a jeżeli tego zaniechała, poprzestając
na oświadczeniu kontrahenta, nie może powoływać się na wprowadzenie jej w błąd,
co do stanu prawnego nieruchomości i nieświadomość istnienia obciążającej
nieruchomość hipoteki, jeżeli była ona wpisana do księgi wieczystej przed
dokonaniem przez strony kwestionowanej czynności prawnej.
Jest to konsekwencja zasad określonych w art. 2 u.k.w.h. Przyjęcie,
że strona może w takiej sytuacji powołać się na wprowadzenie jej w błąd przez
kontrahenta i uchylić się od skutków prawnych oświadczenia woli dotyczącego
nieruchomości, oznaczałoby dopuszczenie do wyprowadzania korzystnych
dla strony skutków prawnych z jej nieznajomości wpisów w księdze wieczystej,
wynikającej z nie zapoznania się przez stronę, na skutek niedbalstwa, z treścią
tej księgi. Jak słusznie zarzuca skarżący, taka wykładnia prowadziłaby do
praktycznego pozbawienia znaczenia regulacji zawartej w art. 2 u.k.w.h., a tym
samym wzruszenia podstawowego filaru, na którym opiera się pewność obrotu
nieruchomościami.
Wykładnia taka byłaby także sprzeczna z wykładnią pojęcia błędu istotnego,
w rozumieniu art. 84 § 2 k.c. Zgodzić się bowiem należy ze stanowiskiem Sądu
Najwyższego zawartym w wyrokach z dnia 30 czerwca 2005 r. IV CK 799/04
(OSNC 2006/5/94) i z dnia 18 marca 2010 r. V CSK 337/09 (niepubl.), że nie jest
12
błędem istotnym, w rozumieniu powyższego przepisu, lecz lekkomyślnością,
nieznajomość przedmiotu spadku pozostająca w związku przyczynowym z nie
dołożeniem przez spadkobiercę należytej staranności w ustaleniu rzeczywistego
stanu majątku spadkowego. Taka lekkomyślność zaś nie stanowi podstawy
uchylenia się od skutków prawnych oświadczenia woli w oparciu o przepisy
o wadach oświadczenia woli.
Tym bardziej więc należy uznać, że skoro zgodnie z art. 2 u.k.w.h. nikt nie
może zasłaniać się nieznajomością wpisów w księdze wieczystej, to nikt nie może
powoływać się na błąd co do przedmiotu umowy sprzedaży nieruchomości,
w zakresie ujawnionym w księdze wieczystej. Nie jest więc błędem, w rozumieniu
art. 84 § 1 zd. 1 i § 2 k.c., nieznajomość stanu prawnego nieruchomości
ujawnionego w księdze wieczystej, pozostająca w związku przyczynowym z nie
zapoznaniem się nabywcy z aktualną treścią księgi wieczystej. W szczególności nie
jest takim błędem nieznajomość faktu obciążenia nieruchomości hipoteką,
pozostającą w związku przyczynowym z nie zapoznaniem się przez nabywcę
z aktualną treścią wpisów w księdze wieczystej a poprzestanie na oświadczeniu
zbywcy o braku obciążeń na rzecz osób trzecich.
Niesporne jest, że powodowie przed zawarciem kwestionowanej umowy
kupna nieruchomości lokalowych nie zapoznali się z księgą wieczystą, z której
lokale wyodrębniono i w której wpisana była hipoteka przymusowa na rzecz
interwenienta ubocznego, poprzestali jedynie na oświadczeniu zbywcy
o nieistnieniu obciążeń na rzecz osób trzecich. W tych okolicznościach nie mogą
skutecznie powoływać się na wprowadzenie ich w błąd przez kontrahenta co do
nieistnienia obciążenia hipotecznego nieruchomości. Nie ma przy tym znaczenia,
wbrew stanowisku Sądu Apelacyjnego, to, że już po zawarciu umowy z dnia
18 marca 2010 r. doszło do wpisania w nowozałożonych księgach wieczystych
lokali hipoteki przymusowej łącznej na podstawie art. 76 u.k.w.h. dlatego,
że w wyniku zawarcia tej umowy nastąpił podział nieruchomości obciążonej
hipoteką. Po pierwsze, ponieważ nastąpiło to już po zawarciu zakwestionowanej
umowy, okoliczności te nie mogą mieć znaczenia dla oceny zachowania powodów
i ich świadomości w chwili jej zawierania. Po wtóre, wpisanie w księgach
wieczystych założonych dla lokali hipoteki przymusowej łącznej było ustawową
13
konsekwencją podziału obciążonej hipoteką zwykłą nieruchomości macierzystej,
w wyniku wyodrębnienia i sprzedaży lokali na rzecz powodów umową z dnia
18 marca 2010 r. Nieznajomość prawa, w tym wypadku art. 76 u.k.w.h., z którego
wynika obciążenie hipoteką łączną nieruchomości powstałych w wyniku podziału
nieruchomości obciążonej hipoteką, nie może być podstawą powołania się na błąd.
Niezależnie od tego jest niewątpliwe, że gdyby powodowie przed zawarciem
umowy z dnia 18 marca 2010 r. zapoznali się z macierzystą księgą wieczystą
i dowiedzieli się o wpisie hipoteki zwykłej, mogliby z łatwością dowiedzieć się,
chociażby od notariusza, o przewidzianej w art. 76 u.k.w.h. konsekwencji takiego
wpisu po wyodrębnieniu lokali, które zamierzali kupić. Ich nieświadomość w tym
przedmiocie, podobnie jak nieświadomość istnienia hipoteki obciążającej
nieruchomość macierzystą, była zatem wynikiem ich niedbalstwa i lekkomyślności,
co w świetle wskazanej wyżej wykładni art. 2 u.k.w.h. oraz art. 84 k.c. nie
uzasadnia zastosowania art. 84 k.c. i uchylenia się od skutków prawnych
oświadczenia woli jako złożonego pod wpływem błędu.
W tym stanie rzeczy w zasadzie nie mają już znaczenia dla rozstrzygnięcia
sprawy pozostałe kwestie objęte zarzutami kasacyjnymi. Jednakże w celu
odniesienia się do tych zarzutów należy stwierdzić, że oświadczenie o uchyleniu się
od skutków prawnych oświadczenia woli złożonego pod wpływem błędu (art. 88
k.c.) ma charakter materialnoprawny i dla swojej skuteczności wymaga dojścia do
drugiej strony umowy, jako adresata tak, że mogła się ona zapoznać z jego treścią
(art. 61 § 1 k.c.). Zarówno złożenie takiego oświadczenia, jak i jego przyjęcie przez
kontrahenta umowy, może nastąpić przez pełnomocnika strony składającej
oświadczenie i przyjmującej je, brak bowiem w tym przedmiocie ograniczeń
ustawowych i zakaz taki nie wynika także z właściwości tej czynności prawnej.
Ponieważ jednak oświadczenie takie kształtuje sytuację materialnoprawną zarówno
strony składającej je jak i przyjmującej, udzielone pełnomocnictwo procesowe nie
obejmuje z mocy prawa (art. 91 k.p.c.), umocowania do jego złożenia ani przyjęcia,
a zatem wymagane jest udzielenie w tym przedmiocie pełnomocnictwa
szczególnego. Jak przyjmuje się w orzecznictwie Sądu Najwyższego, w świetle
zasad art. 99 k.c. w zw. z art. 88 § 1 k.c., pełnomocnictwo do złożenia
oświadczenia o uchyleniu się od skutków prawnych oświadczenia woli nie wymaga
14
formy szczególnej, a zatem może być udzielone także w sposób dorozumiany,
a jego udzielenie w taki sposób możne być wywodzone z okoliczności sprawy,
w tym także z akceptowania przez mocodawcę występowania danej osoby w jego
imieniu (porównaj między innymi wyroki Sądu Najwyższego z dnia 24 kwietnia
2002 r. IV CKN 998/02, z dnia 4 lutego 2004 r. I CK 181/03, niepubl., z dnia
20 października 2004 r. I CK 204/04, OSNC 2005/10/176, z dnia 20 października
2006r. IV CSK 134/05 i z dnia 7 października 2009 r. III CSK 35/09, niepubl.).
Należy zatem uznać, że Sąd Apelacyjny nie naruszył art. 91 k.p.c., art. 60
w zw. z art. 99 § 1 i art. 88 § 1 k.c. ani art. 84 § 1 i 2 w zw. z art. 88 § 1 k.c.
i art. 104 k.c. przez przyjęcie, że pełnomocnictwo do złożenia oświadczenia
o uchyleniu się od skutków prawnych oświadczenia woli złożonego pod wpływem
błędu może być udzielone także w sposób dorozumiany i że powodowie udzielili
swojemu pełnomocnikowi procesowemu w sposób dorozumiany także
pełnomocnictwa do złożenia takiego oświadczenia, co wynika z zaakceptowania
przez nich złożenia przez tego pełnomocnika przedmiotowego oświadczenia
w piśmie procesowym wniesionym w ich obecności na rozprawie.
Zarzuty kasacyjne naruszenia powyższych przepisów są zatem nieuzasadnione.
Inaczej natomiast przedstawia się kwestia możliwości udzielenia w sposób
dorozumiany pełnomocnictwa do przyjęcia oświadczenia drugiej strony o uchyleniu
się od skutków prawnych oświadczenia woli złożonego pod wpływem błędu.
Jak słusznie stwierdził Sąd Najwyższy w wyrokach z dnia 12 października
2007 r. V CSK 171/07, (niepubl.), z dnia 10 sierpnia 2010 r. I PK 56/10
(OSNP 2011/23-24/295), z dnia 21 października 2010 r. IV CSK 120/10 i z dnia
17 listopada 2010 r. I CSK 75/2010 r. I CSK 75/10, (niepubl.), udzielenie
pełnomocnictwa procesowego nie obejmuje umocowania do przyjęcia w imieniu
mocodawcy oświadczenia drugiej strony o uchyleniu się od skutków prawnych
oświadczenia woli, a ponieważ przyjęcie przez stronę takiego oświadczenia drugiej
strony czynności prawnej wywołuje dla przyjmującej niekorzystne skutki w jej sferze
materialnoprawnej, nie można domniemywać, z akceptowania przez stronę
czynności procesowych jej pełnomocnika procesowego, że akceptuje ona też
przyjęcie przez niego w jej imieniu, sprzecznego z jej interesem prawnym,
oświadczenia przeciwnika o uchyleniu się od skutków prawnych wadliwego
15
oświadczenia woli. Nie ma więc podstaw w takiej sytuacji do przyjęcia
domniemanego udzielenia pełnomocnikowi procesowemu pełnomocnictwa także
materialnoprawnego do przyjęcia oświadczenia woli przeciwnika o uchyleniu się
od skutków prawnych oświadczenia woli złożonego pod wpływem błędu.
Takie oświadczenie wymaga zatem dla swej skuteczności doręczenia stronie
osobiście, tak by mogła zapoznać się z jego treścią lub doręczenia go
pełnomocnikowi ustanowionemu przez stronę do tej szczególnej czynności
prawnej.
Trafne są zatem kasacyjne zarzuty naruszenia art. 61 § 1 zd. 1 k.c., art. 91
k.p.c. oraz art. 84 § 1 i 2 k.c. w zw. z art. 88 § 1 k.c. w wyniku stwierdzenia przez
Sąd Apelacyjny skuteczności złożonego przez powodów oświadczenia o uchyleniu
się od skutków prawnych oświadczenia woli złożonego pod wpływem błędu.
Oświadczenie to bowiem doręczone zostało jedynie pełnomocnikowi procesowemu
strony pozwanej, którego pełnomocnictwo procesowe nie upoważniało z mocy
art. 91 k.p.c. do przyjęcia takiego oświadczenia i który nie złożył pełnomocnictwa
szczególnego wymaganego w tym przedmiocie, a udzielenia takiego
pełnomocnictwa nie można domniemywać na podstawie nie kwestionowania przez
pozwanego czynności procesowych pełnomocnika. Ponieważ przedmiotowe
oświadczenie powodów nie zostało doręczone osobiście pozwanemu Syndykowi
Masy Upadłości, nie można uznać, w świetle art. 61 § 1 w zw. z art. 88 k.c.,
że zostało ono skutecznie złożone.
Z tych wszystkich względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 39816
k.p.c.
uchylił zaskarżony wyrok i zmienił wyrok Sądu pierwszej instancji przez oddalenie
powództwa. Na podstawie art. 98 w zw. z art. 108 § 1 w zw. z art. 391 § 1 i art.
39821
k.p.c. orzeczono o kosztach postępowania.