Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CSK 21/12
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 13 grudnia 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Marian Kocon (przewodniczący)
SSN Dariusz Dończyk (sprawozdawca)
SSN Bogumiła Ustjanicz
w sprawie z powództwa B. F.
przeciwko O. M. i S. W.-M.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 13 grudnia 2012 r.,
skargi kasacyjnej powoda od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 13 lipca 2011 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Sąd Okręgowy, wyrokiem z dnia 24 lutego 2011 r., utrzymał w mocy swój
wyrok zaoczny z dnia 20 listopada 2008 r., którym zasądzono od pozwanych O. M.
i S. W.-M. solidarnie na rzecz powoda B. F. 100.000 zł z ustawowymi odsetkami od
dnia 19 października 2007 r.
Ustalił, że między pozwanymi, pozostającymi w związku małżeńskim, a K. F.
została zawarta w 2007 r. umowa zlecenia, na mocy której K.F. zobowiązał się do
wykonania czynności formalnych pozwalających na uzyskanie przez pozwanych
kredytu na zakup nieruchomości położonej w W. i na modernizację tej
nieruchomości. Strony umówiły się, że należne K. F. wynagrodzenie w wysokości
6% od kwoty udzielonego kredytu zostanie mu wypłacone przez pozwanych po
otrzymaniu kredytu. Pozwani uzyskali kredyt w wysokości 2.100.000 zł, ale kredyt
ten został częściowo przelany na konto sprzedającego nieruchomość, a reszta
miała być wypłacana wraz z przedstawianiem faktur za modernizację
nieruchomości. Pozwani nie uzyskali tym samym gotówki umożliwiającej im
spełnienie zobowiązania wypłaty wynagrodzenia K. F. K. F. zaproponował zatem
pozwanym zakup od niego działki pod P., przy czym na zakup tej nieruchomości
ponownie miał zostać udzielony kredyt, a zawyżenie ceny sprzedaży nieruchomości
sprawić miało, że wynagrodzenie w wysokości 126.000 zł zostanie K. F. wypłacone
wraz z wypłatą przez kredytujący bank ceny sprzedaży nieruchomości. Jako
zabezpieczenie należności przypadającej K. F. pozwani wręczyli mu w dniu 22
września 2007 r. weksel in blanco uzgadniając, że zostanie on zwrócony
pozwanym, gdy bank przeleje pieniądze na rzecz K. F. tytułem zapłaty ceny za
nieruchomość. W dniu 14 września 2007 r. pozwani zawarli umowę sprzedaży, a w
dniu 12 października 2007 r. umowę przeniesienia własności nieruchomości w S.
za cenę 340.000 zł. Transakcja ta została zawarta między pozwanymi jako
nabywcami, a M. K. J. z domu F., która była właścicielką sprzedawanej
nieruchomości. W imieniu sprzedającej umowę z pozwanymi zawierał jej ojciec A.
F. - brat K. F.
3
Powód prowadzi działalność gospodarczą pod firmą E., a pełnomocnikiem
tej firmy jest K. F. - ojciec powoda. W lutym 2008 r. K. F., jako pełnomocnik B. F.,
powiadomił pozwanych, że B. F. jest posiadaczem weksla własnego bez protestu
wystawionego przez pozwanych w dniu 22 września 2007 r. z terminem płatności
na 18 października 2007 r. na kwotę 100.000 zł i wezwał pozwanych do zapłaty tej
kwoty. Pozwani nie zapłacili należności z weksla, zawiadomili natomiast
prokuraturę o podejrzeniu popełnienia przestępstwa przez K. F. i B. F.
polegającego na wypełnieniu weksla in blanco na kwotę 100.000 zł i puszczeniu go
do obrotu pomimo braku podstaw ku temu.
Wobec bezsporności faktów istnienia zobowiązania pozwanych do zapłaty K.
F. wynagrodzenia w wysokości 126.000 zł i zabezpieczenia wykonania tego
zobowiązania wystawionym przez pozwanych wekslem in blanco, spór sprowadzał
się do oceny zarzutu pozwanych, czy dokonali oni zapłaty należności
przysługującej K. F. Sąd Okręgowy uznał, że pozwani nie wykazali, iż ich
zobowiązanie zostało spełnione. W szczególności pozwani nie udowodnili, że
spełnienie zobowiązania wobec K. F. nastąpiło poprzez zakup od niego
nieruchomości pod P., gdyż pozwani nie kupili od K. F. żadnej nieruchomości.
Pozwani kupili nieruchomość od M. K. J. za ustaloną w akcie notarialnym cenę i w
dokumencie tym nie ma jakiejkolwiek informacji, aby sprzedająca nieruchomość M.
J. z uzyskanej ceny sprzedaży przekazywała K. F. kwotę 126.000 zł tytułem zapłaty
zobowiązania pozwanych. W konsekwencji, skoro pozwani nie udowodnili, aby ich
zobowiązanie wekslowe wygasło na skutek spełnienia przez nich świadczenia, do
zabezpieczenia którego weksel in blanco został wystawiony, a żadnych zarzutów
co do ważności weksla pozwani nie złożyli, Sąd Okręgowy utrzymał w mocy na
podstawie art. 347 k.p.c. wydany w sprawie wyrok zaoczny.
Na skutek apelacji wniesionych przez pozwanych Sąd Apelacyjny, wyrokiem
z dnia 13 lipca 2011 r., zmienił wyrok Sądu Okręgowego w ten sposób, że uchylił
wyrok zaoczny tego Sądu z dnia 20 listopada 2008 r. i oddalił powództwo.
W ocenie Sądu Apelacyjnego, pozwani mogli podnieść w postępowaniu
zarzuty ze stosunku podstawowego. Pozwani podnieśli, że powód, będąc synem K.
F., któremu weksel został wręczony przez pozwanych i który został wpisany na
4
wekslu jako remitent, powinien i mógł wiedzieć o warunkach, które upoważniały
posiadacza weksla do jego wypełnienia. Tym bardziej, że K. F. jest pełnomocnikiem
powoda w prowadzonej przez niego działalności gospodarczej, a weksel został
indosowany na rzecz powoda ze wskazaniem prowadzonej przez niego działalności
gospodarczej, nadto wezwanie do zapłaty sumy wekslowej zostało skierowane do
pozwanych przez K. F. jako pełnomocnika B. F. Skoro powód, reprezentowany
przez profesjonalnego pełnomocnika, nie wypełnił spoczywających na nim
powinności z art. 210 § 2 k.p.c., to musi ponieść prawne konsekwencje, wynikające
z art. 230 k.p.c., zgodnie z którym sąd może uznać za przyznane fakty, co do
których nie wypowiedziała się strona przeciwna. Z tych względów pozwani nie byli
obciążeni ciężarem dowodu faktu, że powód, na rzecz którego K. F. indosował
weksel niezupełny w chwili wystawienia, miał świadomość tego, że pozwani
wręczyli powodowi weksel in blanco na zabezpieczenie obowiązku zapłaty na rzecz
K. F. wynagrodzenia w wysokości 126.000 zł. Stosunek bliskiego pokrewieństwa
między powodem i K. F. oraz więź wynikająca z udzielonego przez powoda K. F.
pełnomocnictwa do prowadzenia firmy powoda dodatkowo uzasadnia uznanie, że
powód mógł z łatwością dowiedzieć się o treści upoważnienia K. F. do wypełnienia
weksla. Powód był w stanie również ustalić, czy weksel został wypełniony zgodnie
z porozumieniem.
Jakkolwiek słusznie przyjął Sąd Okręgowy, że pozwani nie wykazali,
że zawarli umowę z K. F., na mocy której nabyli od niego nieruchomość w
Sypniewie, to jednocześnie zgromadzony w sprawie materiał dowodowy uzasadnia
uznanie, że transakcja nabycia przez pozwanych nieruchomości w S. została
zainicjowana przez K. F., a jedynym jej celem było uzyskanie kredytu, dzięki
któremu pozwani mogliby zapłacić umówione wynagrodzenie K. F. Pozwani
przystali na proponowaną cenę sprzedaży, która celowo została przez strony
zawyżona w stosunku do wartości rynkowej, by K. F. mógł z ceny nieruchomości
potrącić swoją należność przypadającą od pozwanych, której płatność
zabezpieczyli oni wekslem in blanco. Pozwani nabyli nieruchomość w S. za
zawyżoną cenę, zgodnie z warunkami transakcji przygotowanymi przez K. F. w
przekonaniu, że z dokonanego przez bank przelewu na konto właściciela
nieruchomości K. F. uzyska spłatę należności przypadającej od pozwanych.
5
Poprzez nabycie nieruchomości w S. wskazanej przez K. F. na warunkach przez
niego opracowanych doszło do zwolnienia pozwanych z długu w postaci obowiązku
zapłaty K. F. kwoty 126.000 zł. Tym samym brak było podstaw do wypełnienia
weksla zabezpieczającego wykonanie tego zobowiązania, skoro pozwani spełnili
warunki porozumienia z K. F. odnośnie do sposobu zapłaty na jego rzecz
umówionego wcześniej wynagrodzenia. Wobec wypełnienia weksla in blanco
niezgodnie z porozumieniem pozwani nie stali się zobowiązani wekslowo.
Z tych względów Sąd Apelacyjny zaskarżony wyrok na mocy art. 386 § 1
k.p.c. zmienił, uchylając, zgodnie z art. 347 k.p.c., wyrok zaoczny i oddalając
powództwo.
Od wyroku Sądu Apelacyjnego skargę kasacyjną wniósł powód, który
zaskarżył go w całości. W ramach pierwszej podstawy kasacyjnej zarzucił
naruszenie:
- art. 10 rozporządzenia Prezydenta z dnia 28 kwietnia 1936 r. Prawo
wekslowe poprzez jego błędną interpretację, a w konsekwencji również
błędne zastosowanie polegające na przyjęciu, że powód nabył weksel w złej
wierze albo przy nabyciu dopuścił się rażącego niedbalstwa, w związku
z czym istniały podstawy do uznania zarzutów pozwanych dotyczących
stosunku podstawowego;
- art. 6 k.c. poprzez jego niewłaściwe zastosowanie polegające na przyjęciu,
że wobec błędnego ustalenia Sądu na temat braku wypowiedzi powoda co
do okoliczności faktycznych, pozwani byli zobowiązani do udowadniania
okoliczności związanych z wypełnieniem weksla i nabyciem go przez
powoda;
- art. 508 k.c. poprzez jego niewłaściwe zastosowanie polegające na
przyjęciu, że pozwani zostali zwolnieni z długu przez K. F.;
- art. 392 k.c. poprzez jego niewłaściwe zastosowanie polegające na
przyjęciu, że pozwani zawarli porozumienie z M. J., na mocy którego część
kwoty uzyskanej przez M. J. z tytułu sprzedaży nieruchomości, miałaby
zostać przelana na konto K. F. tytułem jego rozliczeń z pozwanymi wskutek
czego pozwani mieliby zostać zwolnieniu z długu wobec K. F.
6
W ramach drugiej podstawy kasacyjnej zarzucili naruszenie:
- art. 210 § 2 k.p.c. w zw. z art. 230 k.p.c. poprzez ich błędne zastosowanie
polegające na uznaniu, że powód nie wypowiedział się co do twierdzeń
strony pozwanej dotyczących okoliczności nabycia przez niego
wypełnionego weksla, podczas gdy m.in. w piśmie procesowym z dnia
18 września 2009 r., powód zaprzeczył jakoby przy nabyciu weksla miał
działać na szkodę pozwanych;
- art. 328 § 2 in fine w zw. z art. 391 § 1 k.p.c. polegające na niewskazaniu
podstawy prawnej orzeczenia, w oparciu o którą pozwani mieliby zostać
rzekomo zwolnieni z długu wobec K. F., co powodowałoby upadek podstawy
do wypełnienia przez K. F. weksla in blanco wystawionego przez
pozwanych.
Powód wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy
Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Według art. 10 prawa wekslowego, jeżeli weksel niezupełny w chwili
wystawienia, uzupełniony został niezgodnie z zawartym porozumieniem, nie można
wobec posiadacza zasłaniać się zarzutem, że nie zastosowano się do tego
porozumienia, chyba że posiadacz nabył weksel w złej wierze albo przy nabyciu
dopuścił się rażącego niedbalstwa. Przepis ten ma zastosowanie do sytuacji, gdy
przedmiotem nabycia był już weksel wypełniony i przeniesiony na inną osobę
w drodze indosu (por. wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 5 lutego 1998 r., III CKN
342/97, OSNC 1998, nr 9, poz. 141, z dnia 21 września 2006 r., I CSK 130/06,
OSNC 2007, nr 6, poz. 93, z dnia 23 października 2008 r., V CSK 71/08 Lex
nr 485921), co ma związek z funkcją tego przepisu. Służy on ochronie dłużników
wekslowych, ale jednocześnie bezpieczeństwu obrotu wekslowego, gdyż nabywca
tego weksla powinien być chroniony przed zarzutami wypełnienia weksla
niezgodnie z porozumieniem z uwagi na to, że istotne znaczenie ma dla niego treść
weksla, a nie treść porozumienia łączącego dłużnika wekslowego i odbiorcę
weksla, który jest jego zbywcą (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia
23 października 2008 r., V CSK 71/08). Wobec posiadacza tak nabytego weksla nie
7
można w zasadzie zasłaniać się zarzutem, że nie zastosowano się do
porozumienia, a posiadacz nie ma co do zasady powinności sprawdzenia u osoby
podpisanej na wekslu prawidłowości treści weksla. Od tej zasady są dwa wyjątki
przewidziane w art. 10 prawa wekslowego. Pierwszy, dotyczy sytuacji, gdy
posiadacz weksla nabył go w złej wierze, tj. gdy w chwili jego nabycia wiedział,
że weksel został uzupełniony w sposób niezgodny z porozumieniem na niekorzyść
osoby, która weksel podpisała. Drugi, dotyczy sytuacji, gdy nabywca weksla
wprawdzie nie wiedział o tym, że weksel został uzupełniony niezgodnie
z porozumieniem, ale mógłby się o tym łatwo dowiedzieć w danych
okolicznościach, gdyby dołożył należytej staranności (por. wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 18 stycznia 2006 r., V CSK 29/05, Lex nr 490440,
uzasadnienie wyroku Sądu Najwyższego z dnia 5 lutego 2009 r., I CSK 297/08,
OSNC-ZD 2009, nr 3, poz. 86). Skutkiem tego przepisu na płaszczyźnie
procesowej jest to, że dłużnika wekslowego (zgodnie z art. 6 k.c.) obciąża
ciężar udowodnienia okoliczności uzasadniających zastosowanie art. 10 Prawa
wekslowego (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 23 października 2008 r.,
V CSK 71/08).
W skardze kasacyjnej trafnie podniesiono, że Sąd Apelacyjny błędnie
przyjął, iż wskutek naruszenia przez powoda obowiązku procesowego
wynikającego z art. 210 § 2 k.p.c. zachodziła podstawa do zastosowania w sprawie
art. 230 k.p.c., tj. uznania za przyznanych przez powoda faktów podnoszonych
przez pozwanych w sprzeciwach wniesionych od wyroku zaocznego,
a w następstwie tego przyjęcia również, iż pozwani nie byli obciążeni ciężarem
dowodu, iż powód, na rzecz którego K. F. indosował weksel niezupełny w chwili
wystawienia, miał świadomość tego, że pozwani wręczyli powodowi weksel in
blanco na zabezpieczenie obowiązku zapłaty na rzecz K. F. wynagrodzenia w
wysokości 126.000 zł. Powód, jak zasadnie podniesiono w skardze kasacyjnej, w
piśmie procesowym z dnia 18 września 2009 r. (k. 139) odniósł się do twierdzeń
pozwanych dotyczących okoliczności nabycia przez niego weksla, zaprzeczając im
i powołał się na ochronę wynikającą z art. 10 prawa wekslowego. Niezależnie od
powyższego rozumowanie Sądu drugiej instancji było wadliwe w zakresie, w którym
Sąd ten przyjął, że niewypowiedzenie się przez powoda, co do określonych faktów
8
podniesionych przez pozwanych zmieniało ciężar dowodu w sprawie. Taka
postawa strony powodowej - pomijając, że jak wskazano wyżej nie miała miejsca -
mogła co najwyżej wpłynąć na treść ustaleń Sądu faktów istotnych dla
rozstrzygnięcia sprawy, nie mogła natomiast zmieniać ciężaru dowodu (art. 6 k.c.)
przesłanek wymienionych w art. 10 prawa wekslowego, mających znaczenie dla
oceny zasadności zarzutu pozwanych. Wskazane wyżej uchybienie procesowe
Sądu Apelacyjnego miało istotny wpływ na wynik sprawy, gdyż w jego następstwie
Sąd Apelacyjny przyjął, naruszając art. 6 k.c. w zw. z art. 10 prawa wekslowego, że
pozwani nie byli obciążeni ciężarem dowodu jednego z faktów istotnych dla oceny,
czy zachodziły przesłanki udzielenia ochrony pozwanym na podstawie art. 10
prawa wekslowego. Z tej przyczyny nie można odeprzeć także zarzutu naruszenia
wymienionego wyżej przepisu.
W razie zaistnienia przesłanek przewidzianych w art. 10 pr. wekslowego,
istnieje możliwość podniesienia wobec nabywcy weksla zarzutu dotyczącego
wypełnienia weksla in blanco niezgodnie z treścią zawartego porozumienia
dotyczącego warunków jego wypełnienia. Weryfikacja tego zarzutu następuje
poprzez zbadanie tzw. stosunku podstawowego łączącego wystawcę weksla z jego
odbiorcą, z którego wynika (lub nie) określone roszczenie inkorporowane w treści
wypełnionego weksla. Sąd Apelacyjny, odnosząc się do stosunku podstawowego
łączącego pozwanych z K. F. przyjął, iż pozwani wywiązali się z obowiązku
spełnienia wobec niego zobowiązania w postaci zapłaty wynagrodzenia z tytułu
umowy zlecenia, które to zobowiązanie zabezpieczone było wekslem niezupełnym.
Trafnie jednak zarzucono w skardze kasacyjnej, że w tej części uzasadnienie
zaskarżonego wyroku zostało sporządzone z naruszeniem art. 328 § 2 w zw. z art.
391 § 1 k.p.c. w stopniu uniemożliwiającym dokonanie kontroli kasacyjnej
zasadności stanowiska Sądu drugiej instancji, który przyjął, że pozwani wykonali
swoje zobowiązanie wobec K. F. Przyjmując taki stan rzeczy Sąd Apelacyjny nie
dokonał jednoznacznych ustaleń dotyczących porozumienia łączącego K. F.
i pozwanych dotyczącego sposobu spełnienia przez nich swojego zobowiązania
wobec ich wierzyciela, a w konsekwencji oparł się na wykluczających się
wzajemnie konstrukcjach prawnych (zapłaty, umorzenia wierzytelności przez
potrącenie, zwolnienia z długu oraz konstrukcji umowy z udziałem osoby trzeciej)
9
prowadzących do umorzenia zobowiązania dłużnika względem wierzyciela. I tak,
w jednym miejscu uzasadnienia Sąd Apelacyjny przyjmuje, iż celem nabycia przez
pozwanych nieruchomości miało być uzyskanie kredytu, dzięki któremu pozwani
mogliby zapłacić umówione wynagrodzenie. W takim przypadku oznaczałoby to,
iż pozwani zamierzali uzyskać odpowiednio wysokie środki pieniężne z kredytu,
które pozwalałyby im spełnić świadczenie (zapłaty wynagrodzenia na rzecz K. F.)
gotówką lub w innej formie (np. przelewem). W innym miejscu uzasadnienia, wbrew
jednak temu stanowisku, Sąd Apelacyjny przyjmuje, iż „pozwani przystali także na
proponowaną cenę sprzedaży, która celowo została przez strony zawyżona w
stosunku do wartości rynkowej, by K. F. mógł z ceny nieruchomości potrącić swą
wierzytelność przypadającą od pozwanych (…)”. Konstrukcja potrącenia zakłada
jednak, że obie strony mają wobec siebie jednorodzajowe wierzytelności, które
stają się przedmiotem potrącenia (art. 498 k.c.). Tymczasem w sprawie ustalono,
że K. F. miał wierzytelność pieniężną wobec pozwanych, jednak nie ustalono, aby
pozwani posiadali wierzytelność pieniężną wobec K. F., która mogła być
przedmiotem potrącenia. Na podstawie umowy sprzedaży nieruchomości pozwani,
jako kupujący, byli zobowiązani do zapłaty uzgodnionej ceny na rzecz sprzedawcy
nieruchomości (M. K. J.). Sąd Apelacyjny przyjmuje dalej, że pozwani nabyli
nieruchomość za zawyżoną cenę w przekonaniu, że z dokonanego przez bank
przelewu na konto właściciela nieruchomości K. F. uzyska spłatę należności
przypadającej od pozwanych. Ponieważ jednak środki pieniężne otrzymała od
pozwanych M. K. J., do umorzenia długu pozwanych względem K. F. mogłoby
dojść wówczas, gdyby M. K. J. zobowiązała się względem pozwanych, że zwolni
ich z długu wobec K. F. (umowa, o której mowa w art. 392 k.c.) i zobowiązanie to
wykonała względnie gdyby pomiędzy pozwanymi i K. F. zostało zawarte
porozumienie, na podstawie którego świadczenie, które przypadało K. F. od
pozwanych miało zostać spełnione na rzecz osoby trzeciej – M. K. J. (umowa,
o której mowa w art. 393 k.c.). Sąd Apelacyjny uznaje jednak w dalszej części
uzasadnienia, że na warunkach opracowanych przez K. F. doszło do zwolnienia
pozwanych z długu w postaci obowiązku zapłaty K. F. kwoty 126.000 zł.
Z przedstawionych wyżej ustaleń i ocen Sądu drugiej instancji nie wynika
więc ani treść porozumienia zawartego pomiędzy pozwanymi i K. F. dotycząca
10
sposobu spełnienia przez pozwanych świadczenia pieniężnego, ani sposób
spełnienia przez nich tego świadczenia, co nie pozwala także na odparcie
podniesionych w skardze kasacyjnej zarzutów naruszenia prawa materialnego - art.
508 i art. 392 k.c. Odnośnie do zarzutu naruszenia art. 508 k.c. dodatkowo należy
podnieść, że istota tej umowy polega na tym, iż ostatecznie nie dochodzi do
zaspokojenia interesu wierzyciela, który zwalnia dłużnika, za jego zgodą, z długu.
Zastosowanie tej konstrukcji w sprawie jest sprzeczne z twierdzeniami samych
pozwanych, którzy nie podnieśli zarzutu zwolnienia ich z długu, lecz zarzut
spełnienia świadczenia, co wyklucza zastosowanie w sprawie art. 508 k.c.
Z tych względów na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c. oraz art. 108 § 2 w zw.
z art. 39821
k.p.c. orzeczono, jak w sentencji.
jw