Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 362/12
POSTANOWIENIE
Dnia 10 stycznia 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Dariusz Dończyk (przewodniczący)
SSN Wojciech Katner
SSN Iwona Koper (sprawozdawca)
w sprawie z wniosku T. G.
przy uczestnictwie T. P. i innych, o dział spadku,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej
w dniu 10 stycznia 2013 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawcy
od postanowienia Sądu Okręgowego
z dnia 16 lutego 2012 r.,
uchyla zaskarżone postanowienie i sprawę przekazuje Sądowi
Okręgowemu do ponownego rozpoznania oraz rozstrzygnięcia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
Postanowieniem z dnia 27 kwietnia 2010 r. Sąd Rejonowy ustalił, że w skład
spadku po J. G., X. G. i H. G. wchodzi nieruchomość składająca się z działek nr
99, 100, 101 położona w S. pozostająca w użytkowaniu wieczystym do dnia 24
2
czerwca 2011 r., zabudowana budynkiem mieszkalnym i warsztatem stolarskim
oraz dokonał działu spadku w ten sposób, że przyznał wnioskodawcy T.G. na
wyłączne użytkowanie wieczyste działki nr 100 i 101 oraz prawo własności
budynków stanowiących odrębną nieruchomość o wartości 308 850 zł, przyznał
uczestnikom T. P., J. B., K. G. na współużytkowanie wieczyste po 1/3 części
działkę nr 99 o wartości 75 000 zł, nakazując wnioskodawcy wydanie działki nr 99
zgodnie z postanowieniem. Sąd Rejonowy ustalił wartość spadku oraz wartość
udziałów spadkowych, w tym udziału wnioskodawcy wynoszącego 248/896 części
na kwotę 106 405,83 zł i zasądził od wnioskodawcy spłaty na rzecz uczestników K.
G. i M. G. w kwocie po 46 338,02 zł, na rzecz E. G., J. G., M. G., J. G. w kwocie
po 11 584,50 zł oraz tytułem dopłaty do wartości udziałów na rzecz uczestników
T.P., J. B. i K. G. zasądził kwoty po 21 143, 36 zł, płatne w ciągu trzech lat od
prawomocności postanowienia. Nadto Sąd Rejonowy ustalił na kwotę 24 124
starych złotych nakład z majątku osobistego wnioskodawcy na majątek spadkowy
w postaci spłaty części ceny nabycia prawa użytkowania wieczystego
nieruchomości, który zwaloryzował do kwoty 1 183,48 zł po denominacji i w jego
rozliczeniu zasądził od uczestników T. P., K. G., K. G., J. B. na rzecz
wnioskodawcy kwoty po 142,65 zł, a od E. G., J. G., M. G.i J. G. kwoty po 35,64 zł
oraz oddalił wniosek o rozliczenie nakładów wnioskodawcy w dalszym zakresie.
Sąd Okręgowy postanowieniem z dnia 16 lutego 2012 r. oddalił apelację
wnioskodawcy od postanowienia Sądu Rejonowego.
W jego uzasadnieniu odniósł się w pierwszej kolejności do kwestii
wygaśnięcia, po wydaniu postanowienia przez Sąd Rejonowy, wchodzącego
w skład spadku prawa użytkowania wieczystego, w następstwie upływu okresu na
jaki zostało ustanowione. Sąd Okręgowy ustalił, że wnioskodawca złożył przed
upływem tego okresu, tj. w dniu 6 czerwca 2011 r. wniosek o przedłużenie okresu
użytkowania wieczystego odnośnie do gruntu stanowiącego działki nr 100 i 101,
a uczestnicy zainteresowani przydzieleniem im prawa użytkowania wieczystego
działki nr 99 złożyli w dniu 19 maja 2011 r., zachowując termin określony w art. 236
§ 2 k.c., wniosek o jego przedłużenie w odniesieniu do tej działki. Powołał się na
uzyskaną od Naczelnika Wydziału Gospodarki Przestrzennej i Ochrony Środowiska
Urzędu Miejskiego w S. informację, że „prawo to zostanie przedłużone po ustaleniu
3
prawnych następców nieruchomości”. W tym stanie rzeczy Sąd Okręgowy uznał, że
możliwość przedłużenia czasu trwania użytkowania wieczystego nie pozwala na
stwierdzenie, że prawo to wygasło; może być ono zatem przedmiotem działu
spadku. Oddalił zarzut zawyżenia wartości nieruchomości spadkowych, która - jak
przyjął - została prawidłowo ustalona na podstawie właściwie ocenionej przez Sąd
Rejonowy opinii biegłego; do opinii tej wnioskodawca nie zgłaszał zastrzeżeń, ani
skierowanych przeciwko jej wnioskom dowodów. Zaakceptował ocenę Sądu
Rejonowego odnośnie do niewykazania przez skarżącego twierdzeń o uzyskaniu
przez uczestników darowizn podlegających zaliczeniu na schedę spadkową
i oddalił związane z tym zarzuty. Wskazał, że nakłady poczynione przez
wnioskodawcę na majątek spadkowy po otwarciu spadków nie mają wpływu na
wartość nieruchomości podlegającej oszacowaniu według stanu z daty otwarcia
spadku. Nakłady te, które czynił wnioskodawca jako współwłaściciel, niezbędne dla
zachowania substancji rzeczy, po części obciążałyby pozostałych współwłaścicieli,
gdyby nie fakt, że tylko wnioskodawca korzystał z nieruchomości i to w zakresie
przewyższającym jego udział. Z tego względu Sąd Okręgowy nie uwzględnił
wniosków dowodowych zawartych w apelacji, dotyczących wydatków poniesionych
przez wnioskodawcę po otwarciu spadków, które nie pozwalają na ustalenie,
że były to wydatki konieczne, przewyższające wzbogacenie wnioskodawcy
wynikające z zajmowania nieruchomości w stopniu przekraczającym jego udział
w spadku. Wskazał nadto, że skarżący, będąc pouczony o czynnościach
postępowania dowodowego, nie wykazał, że dowodów tych nie mógł przedstawić
w Sądzie Rejonowym. Oddalił zarzut naruszenia przez Sąd pierwszej instancji art.
3581
§ 3 k.c., uznając za dopuszczalną i prawidłową przyjętą na jego podstawie
metodę waloryzacji nakładów wnioskodawcy na majątek spadkowy w oparciu
o miernik średniej miesięcznej płacy.
Postanowienie Sądu Okręgowego wnioskodawca zaskarżył skargą
kasacyjną, w której zakwestionował istnienie przedmiotu działu w postaci prawa
użytkowania wieczystego. Podniósł, że prawo to wygasło, skutkiem czego
postępowanie w sprawie powinno być umorzone. W tym zakresie skarżący
sformułował zarzuty naruszenia art. 33 ust. 1 ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r.
o gospodarce nieruchomościami (tekst jedn. Dz. U. z 2000 r., Nr 46, poz. 543 ze
4
zm. - dalej jako u.g.n.), art. 27 u.g.n., art. 236 § 2 i 3 k.c., art. 316 § 1 k.p.c. w zw.
z art.13 § 2 i art. 391 § 1 k.p.c., art. 386 § 3 w zw. z art. 355 § 1 i art. 13 § 2 k.p.c.,
a w następstwie tego także naruszenia art. 1035 k.c. w zw. z art. 212 § 1 k.c. przez
przyznanie uczestnikom spłat w zamian za nieistniejące w dacie orzekania przez
Sąd Okręgowy prawo oraz „z ostrożności procesowej” - na wypadek uznania,
że prawo to istniało - zarzucił rażące zawyżenie tych spłat. Nadto podniósł zarzut
naruszenia art. 3581
§ 1 k.c. przez nierozważnie dalszych, obok czynnika
ekonomicznego, przesłanek waloryzacji nakładów wnioskodawcy na przedmiot
spadku, w postaci interesów stron oraz zasad współżycia społecznego. W ramach
zarzutu naruszenia art. 684 w zw. z art. 382 i art. 13 § 2 k.p.c. oraz art. 381 k.p.c.,
zakwestionował oddalenie przez Sąd Okręgowy wniosków dowodowych
zgłoszonych przez wnioskodawcę w postepowaniu apelacyjnym, w sytuacji gdy
dowody te Sąd zobligowany był przeprowadzić z urzędu.
Wnosił o uchylenie zaskarżonego postanowienia i przekazanie sprawy
Sądowi Okręgowemu do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Użytkowanie wieczyste jest prawem terminowym (art. 236 § 1 k.c.), które
wygasa z upływem okresu ustalonego w umowie, albo przez rozwiązanie umowy
(art. 33 ust. 1 u.g.n.). Wraz z wygaśnięciem tego prawa wygasa także związana
z nim (art. 235 § 2 k.c.) własność budynków na użytkowanym gruncie.
Przedłużenie użytkowania wieczystego może nastąpić wyłącznie przez zawarcie
umowy w formie aktu notarialnego (art. 236 § 3 k.c.). Użytkownik wieczysty może
wystąpić z żądaniem jego przedłużenia na dalszy okres w terminie określonym
w art. 236 § 2 k.c. Prawu użytkownika wieczystego w tym zakresie, które ma
normatywną postać roszczenia, odpowiada leżący po stronie właściciela gruntu
obowiązek. Wniosek o przedłużenie prawa użytkowania wieczystego może być
złożony aż do ostatniego dnia pięcioletniego terminu przed końcem okresu, na jaki
użytkowanie wieczyste zostało ustanowione. Wystąpienie z wnioskiem w terminie
przewidzianym w art. 236 § 2 k.c. wyłącza zastosowanie art. 33 ust. 1 u.g.n,
co pozwala zawrzeć umowę o przedłużenie użytkowania wieczystego lub
doprowadzić do jej zawarcia na drodze sądowej w sposób przewidziany w art. 64
5
k.c., po upływie okresu, na jaki zostało ono ustanowione (uchwała Sądu
Najwyższego z dnia 16 lutego 2012 r., III CZP 94/11, OSNC 2012, nr 11, poz. 124).
Późniejsze zawarcie w takiej sytuacji umowy o przedłużenie użytkowania
wieczystego sprawia, że użytkowanie wieczyste trwa nieprzerwanie w określonych
ramach czasowych. Jak wskazał Sąd Najwyższy w uzasadnieniu powołanej
uchwały, przyjęcie, że prawo użytkowania wieczystego, zgodnie z art. 33 ust. 1
u.g.n. wygasa w chwili upływu okresu na jaki zostało ustanowione, mimo złożonego
przed upływem tego okresu wniosku o jego przedłużenie, pozbawiałoby ochrony
roszczenie użytkownika wieczystego o złożenie przez właściciela oświadczenia woli
niezbędnego do zawarcia umowy o przedłużenie umowy użytkowania wieczystego.
Właściciel mógłby bowiem łatwo uchylić się od jego zrealizowania zwlekając
z zawarciem umowy. Prawo, które wygasło na skutek upływu okresu jego
ustanowienia, nie mogłoby być przedłużone.
Powyższa wykładnia art. 33 ust. 1 u.g.n. i art. 236 § 2 k.c. nie zmienia
czasowego charakteru tego prawa. Celem przyjętego w jej ramach wyłączenia
przewidzianego w art. 33 ust. 1 u.g.n. skutku upływu okresu, na jaki użytkowanie
wieczyste zostało ustanowione, jest umożliwienie jego przedłużenia już po upływie
tego okresu. Założenie, na którym jest ona oparta, zgodnie z którym przepis art.
236 § 2 k.c. wyłącza zastosowanie art. 33 ust. 1 u.g.n., dotyczy jedynie jego
wyłączenia na gruncie instytucji przedłużenia umowy i służy realizacji tego celu.
O zachowaniu w takiej sytuacji ciągłości użytkowania wieczystego w ramach
czasowych wynikających z zawartych umów przesądza dopiero późniejsze
zawarcie umowy o jego przedłużenie.
W okolicznościach sprawy taka umowa nie została zawarta. Sama jedynie
możliwość zawarcia umowy o przedłużenie użytkowania wieczystego, którego
okres ustalony w umowie upłynął po orzeczeniu Sądu pierwszej instancji, nie daje
podstaw do stwierdzenia że - jak przyjął Sąd Okręgowy - prawo to nadal wchodzi
w skład spadku i może być przedmiotem działu.
Wnioskodawca i uczestnicy wystąpili przed upływem okresu, na jaki
ustanowione zostało istniejące w dacie otwarcia spadku użytkowanie wieczyste,
z żądaniem przedłużenia jego terminu w odniesieniu do poszczególnych działek,
6
którymi są zainteresowani, uprzedzając tym samym w zakresie ewentualnego
podziału tego prawa wynik toczącego się postępowania o dział spadku. W tej
sytuacji właściciel gruntu zadeklarował wprawdzie wolę przedłużenia umowy, lecz
dopiero po jego zakończeniu.
Wskazać przy tym trzeba, że chociaż z treści art. 236 § 2 k.c. wynika,
iż właściciel gruntu nie może w zasadzie odmówić przedłużenia użytkowania,
to jednak odmowa jest dopuszczalna ze względu na ważny interes społeczny,
związany z niezbędnością nieruchomości stanowiącej przedmiot użytkowania
wieczystego do realizacji celu publicznego (art. 6 u.g.n.) pozwalającego na
wywłaszczenie nieruchomości (art.112 ust. 3 u.g.n.) lub z jej niezbędnością do
realizacji innej wykonywanej w ramach ustawowych zadań inwestycji państwowej
lub samorządowej, służącej zaspokojeniu potrzeb społecznych.
Użytkownik wieczysty nabywa wobec właściciela gruntu, z chwilą zgłoszenia
żądania o przedłużenie wieczystego użytkowania z zachowaniem terminu
określonego w art. 236 § 2 k.c., roszczenie o złożenie oświadczenia woli
niezbędnego do zawarcia takiej umowy, a w razie odmowy może żądać zawarcia
umowy na drodze sądowej. Roszczenie staje się wymagalne z chwilą powstania.
Roszczenie to ma charakter majątkowy i podlega dziedziczeniu. W postępowaniu
sądowym o jego realizację, po stronie powodowej współużytkowników wieczystych
istnieje współuczestnictwo konieczne. Sąd uwzględnia powództwo, jeżeli nie
zaistnieją podyktowane ważnym interesem społecznym przesłanki do odmowy
przedłużenia użytkowania wieczystego na dalszy okres. W razie oddalenia
powództwa użytkowanie wieczyste wygasa z upływem okresu na jaki zostało
ustalone. Powstałe po otwarciu spadku roszczenie o przedłużenie użytkowania
wieczystego, wchodzi w skład spadku w miejsce przysługującego spadkodawcy
prawa użytkowania wieczystego, które nie zostało przedłużone na dalszy okres
mimo zgłoszenia przez spadkobiorców stosownego żądania z zachowaniem
terminu z art. 236 § 2 k.c. Rozstrzygnięcie przez sąd w sprawie o dział spadku
o przydzieleniu lub podziale tego roszczenia między poszczególnych
spadkobierców spełni, w okolicznościach przedmiotowej sprawy, wymaganie
właściciela gruntu ustalenia prawnych następców dotychczasowego użytkownika
7
wieczystego, uprawnionych do zawarcia umowy o przedłużenie użytkowania
wieczystego.
Z tych przyczyn trafne okazały się zarzuty naruszenia art. 33 ust. 1 u.g.n.,
art. 236 § 2 i 3 k.c. oraz art. 316 § 1 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 i art. 391 § 1 k.p.c.,
co niezależnie od błędnych wniosków, jakie wywodzi z tego skarżący uzasadnia,
zgodnie z jego wnioskiem uchylenie zaskarżonego postanowienia i przekazanie
sprawy Sądowi Okręgowemu do ponownego rozpoznania.
Bezprzedmiotowe jest rozważanie zarzutu naruszenia, z przyczyn
podnoszonych przez skarżącego, art. 3581
§ 1 k.c. w związku ze wskazanym
w jego uzasadnieniu art. 3581
§ 3 k.c., które w sprawie nie znajdują zastosowania.
W świetle art. 3581
§ 1 k.c. zasada nominalizmu odnosi się wyłącznie do
zobowiązań pieniężnych w ścisłym znaczeniu, bez względu na źródła ich
powstania. Są to zobowiązania, w których świadczenie pieniężne jest
świadczeniem głównym od początku. Od takich zobowiązań odróżnić należy
zobowiązania z natury niepieniężne, w których występują świadczenia pieniężne.
Należą do nich odszkodowania pieniężne, wyrównanie bezpodstawnego
wzbogacenia, zwrot wartości poczynionych nakładów. Celem tych stosunków
zobowiązaniowych jest przywrócenie oznaczonego dobra, a niemożliwość jego
przywrócenia w naturze powoduje, że zostaje ono zastąpione świadczeniem
pieniężnym będącym jego surogatem.
Przedmiotem roszczenia o zwrot nakładu poczynionego na spadek jest
wartość tego nakładu w chwili jego zwrotu. Jeżeli nakład był poczyniony w postaci
wpłaty pieniężnej, roszczenie o jego zwrot nie obejmuje wpłaconej sumy pieniędzy,
ale tę wartość - wyrażoną w określonej sumie pieniędzy - która na skutek tego
nakładu powstała (postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 26 stycznia 2011 r.,
II CSK 329/10 nie publ.). Ustalenie wielkości tego rodzaju świadczeń następuje na
zasadach właściwych dla danego rodzaju stosunku zobowiązaniowego, bez
odnoszenia się do zasady nominalizmu. Nie podlegają one – jak błędnie przyjęły
Sądy orzekające w sprawie - waloryzacji na podstawie art. 3581
§ 3 k.p.c..
Sąd Okręgowy oddalił zgłoszone przez wnioskodawcę w postępowaniu
apelacyjnym wnioski dowodowe jako nieprzydatne do wykazania objętych tezą
8
dowodową twierdzeń, a przez to nieistotne dla rozstrzygnięcia, a nadto spóźnione
wobec niewykazania przyczyn usprawiedliwiających ich niezgłoszenie przed
Sądem pierwszej instancji.
Pominięcie przez sąd określonego dowodu w wyniku wadliwej oceny, że nie
jest on z jakiejkolwiek przyczyny istotny dla rozstrzygnięcia mieści się w zarzucie
naruszenia art. 217 § 2 k.p.c., którego jednakże skarżący nie podnosi. W tej
sytuacji nie może odnieść skutku polemika ze stanowiskiem Sądu Okręgowego
odnośnie do nie uwzględnienia wniosków dowodowych skarżącego, kwestionująca
je jedynie na płaszczyźnie braku przesłanek do zastosowania art. 381 k.p.c..
Z tych względów orzeczono jak w sentencji postanowienia (art. 39815
§ 1
i art. 13 § 2 k.p.c. oraz art. 108 § 2 w zw. z art. 391 § 1, art. 39821
i art. 13 § 2
k.p.c.).