Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 677/12
POSTANOWIENIE
Dnia 10 stycznia 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Dariusz Dończyk (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Wojciech Katner
SSN Iwona Koper
w sprawie z wniosku A. S. i B. H. - następców prawnych zmarłego A. S.
przy uczestnictwie M. O. i A. O.
o zniesienie współwłasności, podział majątku wspólnego i dział spadku,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 10 stycznia 2013 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawcy
od postanowienia Sądu Okręgowego w B.
z dnia 16 września 2011 r.,
oddala skargę kasacyjną.
Uzasadnienie
2
Sąd Rejonowy w B., postanowieniem z dnia 29 marca 2011 r. w sprawie o
zniesienie współwłasności, podział majątku wspólnego i dział spadku ustalił, że w
skład majątku wspólnego oraz spadkowego A. S. i J. S. wchodzi gospodarstwo
rolne położone w obrębie 8 G., jednostka ewidencyjna G., w postaci działki
oznaczonej numerem geodezyjnym 586 o powierzchni 1,6394 ha zabudowanej
domem mieszkalnym murowanym, oborą, stodołą o łącznej wartości 458.993 zł
(pkt I); ustalił, że gospodarstwo rolne opisane w punkcie I-szym postanowienia
stanowi obecnie współwłasność wnioskodawcy A. S. i uczestnika postępowania M.
O. z udziałami po ½ części (pkt II); ustalił, że wnioskodawca poczynił nakład na
spadkowej nieruchomości w kwocie 27.227 zł (pkt III); ustalił, że uczestnik
postępowania M. O. poczynił nakład na spadkowej nieruchomości w kwocie
1.517,50 zł (pkt IV); dokonał podziału majątku wspólnego oraz spadkowego A. S. i
J. S. z jednoczesnym zniesieniem współwłasności w ten sposób, że majątek
opisany w punkcie I-szym i II-gim postanowienia przyznał na wyłączną własność
wnioskodawcy (pkt V); zasądził od wnioskodawcy na rzecz uczestnika
postępowania M. O. tytułem spłaty kwotę 216.641,75 zł płatną w pięciu ratach po
43.328,35 zł każda, pierwsza rata płatna w terminie jednego roku, druga rata płatna
w terminie dwóch lat, trzecia rata płatna w terminie trzech lat, czwarta rata płatna w
terminie czterech lat, piąta rata płatna w terminie pięciu lat - wszystkie raty licząc od
daty uprawomocnienia się postanowienia z ustawowymi odsetkami na wypadek
zwłoki w terminie płatności którejkolwiek z rat (pkt VI): nakazał uczestnikowi
postępowania M. O., aby wydał na rzecz wnioskodawcy przyznany mu majątek (pkt
VII) oraz rozstrzygnął o kosztach postępowania (pkt VIII-XI).
Sąd Rejonowy ustalił, że A. i J. małżonkowie S. byli właścicielami
zabudowanego gospodarstwa rolnego położonego na terenie gminy G., w skład
którego wchodziły działki: położone we wsi K., oznaczone numerem geodezyjnym
215 oraz udział obejmujący ½ część działki oznaczonej aktualnie numerem 217
o powierzchni 0,02 ha. W skład gospodarstwa rolnego wchodziła także
zabudowana działka położona w G., oznaczona aktualnie numerem geodezyjnym
586, o powierzchni 1,6394 ha. A. S. zmarła 27 sierpnia 1990 r. Postanowieniem z
dnia 13 października 2005 r., Sąd Rejonowy w B. w sprawie II Ns …/05 stwierdził,
że spadek po niej na podstawie ustawy nabyli: mąż J. S., syn A. S., córka A. O. po
3
1/3 każdy z nich, z tym, że wchodzące w skład spadku gospodarstwo rolne na
podstawie ustawy nabyli mąż J. S. i syn A. S. po ½ części każdy z nich. Następnie,
postanowieniem z dnia 9 listopada 2006 r., Sąd Rejonowy w B. w sprawie II Ns
…/06 zmienił opisane powyżej postanowienie z dnia 13 października 2005 r. i
stwierdził, że wchodzące w skład spadku po A. S. gospodarstwo rolne na
podstawie ustawy nabyli: mąż J. S. w 1/3 części, A. S. w 1/3 części oraz córka A.
O. w 1/3 części. J.S. zmarł 14 lipca 2007 r. Postanowieniem z dnia 28 lutego 2005
r., Sąd Rejonowy w B. w sprawie II Ns …/05 stwierdził, że spadek po nim na
podstawie ustawy nabyli: syn A. S. oraz córka A. O. po ½ części każdy z nich, w
tym również wchodzące w skład spadku gospodarstwo rolne.
Na podstawie umowy darowizny i umowy sprzedaży sporządzonej w formie
aktu notarialnego. Rep. A nr …/2008, z dnia 21 maja 2008 r., której przedmiotem
było opisane powyżej gospodarstwo rolne, A. O. darowała swemu synowi M. O.
udział obejmujący ½ część we własności działki o numerze geodezyjnym 215,
udział obejmujący ½ część działki o numerze geodezyjnym 586 oraz udział
obejmujący ¼ część działki o numerze geodezyjnym 217. A. S. sprzedał zaś M. O.
udział obejmujący ½ część we własności działki oznaczonej numerem
geodezyjnym 215 oraz udział obejmujący ½ część działki oznaczonej numerem
geodezyjnym 217.
Przedmiotem postępowania był podział majątku wspólnego A. i J. S., dział
spadku po każdym z nich, a także, stosownie do art. 689 k.p.c., zniesienie
współwłasności pomiędzy A.S. i M. O. Uznał, że podziałowi majątku wspólnego i
spadkowego A. i J. S. i zniesieniu współwłasności podlega jedynie gospodarstwo
rolne w postaci działki oznaczonej numerem geodezyjnym 586. Nieruchomość ta
stanowi obecnie współwłasność A. S. i M. O. z udziałami po ½ części.
Nieruchomość ta zabudowana jest budynkiem mieszkalnym murowanym,
piętrowym, oborą oraz stodołą. W Sądzie Rejonowym w B. prowadzona jest dla niej
księga wieczysta Kw […].
Ustalając wartość nieruchomości objętej wnioskiem i wartość nakładów
poczynionych na tej nieruchomości, Sąd Rejonowy oparł się na opinii biegłego
sądowego z zakresu szacowania nieruchomości J. J., według którego wartość
4
nieruchomości według cen aktualnych i stanu na 2004 rok wynosi 430.248 złotych,
w tym wartość gruntu użytku rolnego zabudowanego - 69.888 zł, wartość gruntu
pod uprawę - 14.636 zł, wartość budynku mieszkalnego - 282.916 zł, wartość
budynku obory - 35.967 zł oraz wartość budynku stodoły - 26.841 zł. Kwotę
nakładów dokonanych przez wnioskodawcę biegły określił na kwotę 27.227 złotych,
zaś przez uczestnika postępowania na kwotę 1.517,50 złotych.
Sąd pierwszej instancji przyznał całość majątku na własność wnioskodawcy,
zgodnie ze stanowiskiem zainteresowanych. Ustalając wysokość spłaty należnej
uczestnikowi postępowania od wnioskodawcy, Sąd Rejonowy miał na uwadze
wartość majątku spadkowego bez dokonanych nakładów. W konsekwencji zasądził
na rzecz uczestnika postępowania od wnioskodawcy kwotę 216.641,75 zł. Sąd nie
znalazł podstaw do obniżenia spłaty przysługującej uczestnikowi postępowania M.
O. Na wartość gospodarstwa rolnego w głównej mierze wpływa wartość budynku
mieszkalnego. Budynek ten z kolei stanowi zabezpieczenie potrzeb wnioskodawcy i
jego rodziny. Obniżenia tej spłaty na podstawie art. 216 § 2 k.c. nie uzasadnia
sytuacja wnioskodawcy, albowiem położenie materialne uczestnika postępowania
także jest ciężkie. Przebywa on aktualnie za granicą, pracuje, jednakże nie ma
zabezpieczonych w sposób należyty potrzeb mieszkaniowych. Natomiast na
podstawie art. 212 § 3 k.c. Sąd rozłożył spłatę na pięć równych rat po 43.328,35
złotych każda, płatnych w ciągu kolejnych pięciu lat od daty uprawomocnienia się
orzeczenia, uznając, że jest to wystarczający okres do pozyskania przez
wnioskodawcę środków finansowych, zwłaszcza że wyrażając wolę przejęcia
gospodarstwa rolnego winien on był liczyć się z obowiązkiem dokonania spłat w
terminie jak najkrótszym. Ponadto wnioskodawca w dniu 21 maja 2008 r. sprzedał
na rzecz uczestnika postępowania nieruchomość za kwotę 25.000 zł i mógł ją
przeznaczyć na pokrycie jednej z rat. Obecnie jako rencistą otrzymuje świadczenie
w kwocie 640 zł, zaś jego żona zarabia około 1.000 zł miesięcznie. Syn pracuje i
również deklarował pomoc w spłacie. Wnioskodawca jest także właścicielem 2,600
ha lasu.
Postanowieniem z dnia 16 września 2011 r., Sąd Okręgowy w B., na skutek
apelacji wnioskodawcy i uczestnika postępowania M. O., zmienił zaskarżone
postanowienie Sądu Rejonowego w B. z dnia 29 marca 2011 r. w punkcie VI w ten
5
sposób, że orzekł o ustanowieniu hipoteki przymusowej w kwocie 216.641,75 zł na
nieruchomości opisanej w punkcie I postanowienia Sądu pierwszej instancji dla
zabezpieczenia spłaty na rzecz skarżącego uczestnika postępowania; oddalił
apelację uczestnika postępowania w pozostałej części i apelację wnioskodawcy w
całości. Sąd drugiej instancji uznał za prawidłowe ustalenia faktyczne Sądu
pierwszej instancji. Nie znalazł podstaw do uwzględnienia apelacji wnioskodawcy,
w której żądał on obniżenia należnej uczestnikowi postępowania spłaty oraz
rozłożenia jej na raty na okres 10 lat. Uwzględnił natomiast apelację uczestnika
postępowania w zakresie kwestionującym brak zabezpieczenia zasądzonej na jego
rzecz od wnioskodawcy spłaty.
Na postanowienie Sądu Okręgowego skargę kasacyjną wniósł
wnioskodawca, który zaskarżył je w punkcie I – w zakresie, w jakim Sąd drugiej
instancji obciążył nieruchomość przyznaną na rzecz wnioskodawcy hipoteką
przymusową w kwocie 216.641,75 zł oraz w punkcie II – w zakresie, w jakim Sąd
drugiej instancji oddalił w całości apelację wnioskodawcy. W ramach pierwszej
podstawy kasacyjnej z art. 3983
§ 1 pkt 1 k.p.c. podniósł zarzut naruszenia: art. 553
k.c., art. 216 § 2 k.c. w zw. z art. 553
k.c. oraz art. 212 § 3 k.c.
Wnioskodawca wniósł o uchylenie zaskarżonego postanowienia w zaskarżonej
części oraz uchylenie poprzedzającego je postanowienia Sądu Rejonowego w B. w
części, tj. w punkcie VI w zakresie zasądzającym od wnioskodawcy na rzecz
uczestnika postępowania M. O. tytułem spłaty kwotę ponad 43.328,35 zł oraz o
przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi Rejonowemu, ewentualnie
o uchylenie zaskarżonego postanowienia i wydanie orzeczenia reformacyjnego.
Po wniesieniu skargi kasacyjnej zmarł wnioskodawca. Postępowanie
kasacyjne, po jego zawieszeniu, zostało następnie podjęte z udziałem następców
prawnych wnioskodawcy: A. S. i B. H.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zgodnie z art. 212 § 1 i 2 k.c., zniesieniu współwłasności może towarzyszyć
orzeczenie stosownych dopłat do udziałów albo spłat, jeżeli wskutek zniesienia
współwłasności jej przedmiot trafia do majątku tylko jednego z dotychczasowych
współwłaścicieli. Dopłata lub spłata powinna odpowiadać realnej rynkowej wartości
6
udziału we współwłasności. W świetle konstytucyjnej zasady ochrony mienia, w tym
własności (art. 21 ust. 1, 64 ust. 3 Konstytucji) inne rozwiązanie legislacyjne
generalnie nie wchodzi w rachubę. Zniesienie współwłasności nie może prowadzić
do uszczuplenia majątku dotychczasowego współwłaściciela. Zasadnicza
możliwość obniżania dopłaty lub spłaty przy zniesieniu współwłasności byłaby
normą nie mającą podstaw w aksjologii systemu realizującego równą ochronę
własności wszystkich uprawnionych. Jedynie wyjątkowo, kierując się szczególnymi
względami, prawodawca może wprowadzić regulację pozwalającą na obniżenie
spłaty współwłaściciela. Wyjątek taki zawiera art. 216 § 2 k.c., który pozwala
sądowi obniżyć wysokość spłat przysługujących współwłaścicielom z gospodarstwa
rolnego. Przy określaniu stopnia jej obniżenia sąd bierze pod uwagę: 1) typ,
wielkość i stan gospodarstwa rolnego będącego przedmiotem zniesienia
współwłasności oraz 2) sytuację osobistą i majątkową współwłaściciela
zobowiązanego do spłat i współwłaściciela uprawnionego do ich otrzymania.
Artykuł 216 § 2 k.c. jest przepisem szczególnym, nie tylko wobec art. 212 k.c.,
ale także w wymiarze konstytucyjnym, dlatego powinien być interpretowany ściśle,
a żadna ze wskazówek pozwalających na określenie stopnia obniżenia spłaty nie
może być w procesie stosowania prawa pomijana.
Warunkiem zastosowania art. 216 § 2 k.c. jest to, aby spłata należała się
współwłaścicielowi gospodarstwa rolnego. Nie ulega wątpliwości, że Sąd Okręgowy
w B. przyjął, że przedmiotem postępowania działowego było gospodarstwo rolne
skoro nie skorygował postanowienia Sądu pierwszej instancji ustalającego przedmiot
podziału majątku, działu spadku i zniesienia współwłasności. Niefortunne określenie
„gospodarstwa w sensie formalnym”, użyte przez Sąd Okręgowy w uzasadnieniu
zaskarżonego postanowienia, nie oznaczało, że zdaniem tego Sądu przedmiot
współwłasności nie był gospodarstwem rolnym w znaczeniu nadanym mu przez art.
553
k.c. Przeciwnie, całokształt uzasadnienia zaskarżonego postanowienia wskazuje
jednoznacznie na kwalifikację tego przedmiotu jako gospodarstwa rolnego.
Określenie, jakim posłużył się Sąd drugiej instancji, jedynie akcentowało,
że z ustalonych w sprawie okoliczności wynika, iż przedmiot ten nie będzie
realizował funkcji gospodarstwa rolnego. W istocie bowiem przedmiot ten sprowadzał
się do posadowionego na gruncie budynku o znacznych rozmiarach.
7
Użyte określenie dotyczące „formalnego” charakteru gospodarstwa rolnego, choć
jeszcze raz należy podkreślić niefortunność tego zwrotu, nie niweczy zatem
kwalifikacji przedmiotu zniesienia współwłasności jako przedmiotu majątkowego,
który definiuje art. 553
k.c. Nawiązuje jednak do prawidłowo zastosowanego przez
Sąd Okręgowy w B. art. 216 § 2 k.c. Rację ma strona skarżąca, że przepis ten,
pozwalając na obniżenie spłaty przysługującej współwłaścicielowi ma na celu
ochronę gospodarstwa rolnego. W oznaczonych okolicznościach, egzekwowanie
pełnej wartości udziału we współwłasności mogłoby uwikłać obowiązanego do spłaty
właściciela gospodarstwa rolnego w nieprzezwyciężalne trudności finansowe,
a w konsekwencji do podważenia gospodarczej racji bytu samego gospodarstwa.
Przepis zawarty w art. 216 § 2 pkt 1 k.c., nakazując uwzględnić typ, wielkość oraz
stan gospodarstwa rolnego, podkreśla, że jego zastosowanie jest uwarunkowane
analizą konkretnych okoliczności dotyczących gospodarstwa rolnego będącego
przedmiotem działu spadku. Z tej przyczyny istotne znaczenia ma to, czy
gospodarstwo rolne, będące przedmiotem podziału, rzeczywiście w danych
okolicznościach służy bądź ma potencjalną zdolność służenia produkcji rolnej,
z której dochodów właściciel będzie spłacał współwłaścicieli tego gospodarstwa.
Szczególna ochrona gospodarstwa rolnego kosztem ochrony własności nie może
być uzasadniona jedynie ściśle teoretyczną, bo w praktyce właściwie wykluczoną
możliwością prowadzenia jakiejkolwiek produkcji rolnej. Nie wystarczy zatem
„formalna” kwalifikacja przedmiotu majątkowego jako tego, który definiuje art. 553
k.c.
Beneficjentem swoistego przywileju z art. 216 k.c. obniżenia wysokości spłaty przy
zniesieniu współwłasności można być jedynie wtedy, gdy wykaże się, że spłata
pełnej wartości udziału zagraża prawidłowemu prowadzeniu gospodarstwa rolnego.
Taki stan rzeczy będzie miał miejsce wówczas, gdy przedmiotem podziału jest
gospodarstwo rolne, które ma przynajmniej potencjalną możliwość służenia produkcji
rolnej oraz, z którego dochodów współwłaściciel, któremu zostało ono przyznane na
własność, będzie dokonywał dopłat lub spłat na rzecz jego byłych współwłaścicieli.
Z dokonanych w sprawie ustaleń nie wynika, aby przedmiotem postępowania było
gospodarstwo rolne spełniające wyżej wymienione cechy.
Ponadto, art. 216 § 2 pkt 2 k.c. nakazuje również brać pod uwagę sytuację
osobistą oraz majątkową współwłaściciela zobowiązanego do spłat i współwłaściciela
8
uprawnionego do ich otrzymania. Innymi słowy, zastosowanie art. 216 § 2 k.c. musi
uwzględniać wyważenie interesów zarówno współwłaściciela gospodarstwa rolnego
zobowiązanego do dopłat lub spłat, jak również współwłaścicieli uprawnionych do
tych świadczeń. Także w tym zakresie Sądowi drugiej instancji nie można zarzucić
naruszenia prawa materialnego. Sąd Okręgowy miał bowiem na uwadze trudną
sytuację materialną wnioskodawcy zobowiązanego do spłaty udziału, co
spowodowało rozłożenie na raty zasądzonej kwoty z tego tytułu na rzecz uczestnika
postępowania. Wskazał jednocześnie na te elementy po stronie wnioskodawcy:
upływ czasu, w ciągu którego wnioskodawca powinien był liczyć się z koniecznością
zniesienia współwłasności i rozliczeniem z tego tytułu, otrzymaną kwotę za sprzedaż
przez wnioskodawcę udziału w nieruchomości oraz deklarowaną pomoc finansową
najbliższej rodziny, które przemawiały przeciwko obniżeniu wysokości spłaty oraz
dalszemu odroczeniu terminu jej płatności. Za wyłączeniem zastosowania art. 216
§ 2 k.c. przemawiały także, w ocenie Sądu Okręgowego, okoliczności dotyczące
uczestnika postępowania M. O., tj. jego trudna sytuacja majątkowa. Z tych przyczyn,
zarzut naruszenia art. 216 § 2 k.c. przez jego niezastosowanie był nieuzasadniony.
Zgodnie z art. 212 § 3 k.c., jeżeli ustalone zostały dopłaty lub spłaty sąd, sąd
oznaczy termin i sposób ich uiszczenia, wysokość i termin uiszczenia odsetek,
a w razie potrzeby także sposób ich zabezpieczenia. Sąd drugiej instancji,
ustanawiając zabezpieczenie zasądzonej od wnioskodawcy na rzecz uczestnika
postępowania M. O. spłaty w formie hipoteki, nie naruszył powołanego wyżej
przepisu. Zabezpieczenie spłaty może nastąpić „w razie potrzeby”. Dotyczy to w
szczególności sytuacji, gdy wysokość zasądzonej spłaty pozostaje – tak, jak to miało
miejsce w sprawie - w znacznej dysproporcji w stosunku do dochodów uzyskiwanych
przez współwłaściciela zobowiązanego do spłaty oraz do posiadanego przez niego
majątku.
Z tych względów, skarga jako bezzasadna podlegała oddaleniu na podstawie
art. 39814
w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.
9
jw