Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CZP 100/12
UCHWAŁA
Dnia 17 stycznia 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Anna Kozłowska (przewodniczący)
SSN Mirosław Bączyk (sprawozdawca)
SSN Bogumiła Ustjanicz
w sprawie z powództwa Gminy L.
przeciwko G. C.
o uznanie czynności prawnej za bezskuteczną i o zapłatę,
po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym
w dniu 17 stycznia 2013 r.,
zagadnienia prawnego przedstawionego przez Sąd Okręgowy
postanowieniem z dnia 11 października 2012 r.,
"Czy w sprawie o uznanie za bezskuteczną czynności prawnej
dokonanej przez dłużnika z pokrzywdzeniem wierzycieli zachodzi
współuczestnictwo konieczne po stronie pozwanej, jeżeli drugą
stroną czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem
wierzycieli byli małżonkowie pozostający w ustroju wspólności
ustawowej, którzy wskutek tej czynności uzyskali korzyść
majątkową?"
podjął uchwałę:
2
Małżonkowie są współuczestnikami koniecznymi po stronie
pozwanej, jeżeli byli stroną umowy darowizny dokonanej na ich
rzecz przez dłużnika i zaskarżonej przez wierzyciela (art. 527
k.c.), a przedmiot darowizny wszedł do ich majątku wspólnego.
Uzasadnienie
3
Gmina L. wystąpiła z powództwem na podstawie art. 527 k.c. przeciwko
pozwanej G. C. o uznanie za bezskuteczną czynności prawnej (darowizny
pieniężnej) dokonanej m.in. na rzecz pozwanej. Powództwo to zostało wytoczone w
celu ochrony wierzytelności Gminy obejmującej zwrot tzw. bonifikaty, która została
udzielona nabywcy (dłużniczce, matce pozwanej) w związku z nabyciem na
własność lokalu Gminy. Sądy meriti ustaliły bliżej sekwencję czynności prawnych
dokonanych przez dłużniczkę, córkę i męża córki oraz towarzyszący tym
czynnościom sposób dokonywania wzajemnych rozliczeń w celu nabycia przez
matkę lokalu na własność i kupna ostatecznie większego lokalu dla całej rodziny.
Jednocześnie Sąd Okręgowy ustalił, że darowizna pieniężna (w wysokości 81 000
zł) dokonana została na rzecz obojga małżonków (córki i zięcia) pozostających we
wspólności majątkowej. Powództwo zostało wytoczone jedynie przeciwko
obdarowanej córce i Sąd pierwszej instancji przyjął legitymację bierną tej pozwanej
(art. 531 § 1 k.c.). W związku z tym Sąd Okręgowy przedstawił Sądowi
Najwyższemu zagadnienie prawne jak na wstępie.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Z ustaleń Sądu Okręgowego wynika, że obdarowani zostali oboje
małżonkowie i przedmiot darowizny (kwota pieniężna) wszedł do ich majątku
wspólnego. Przepisy o skardze pauliańskiej nie wykluczają, oczywiście, sytuacji,
w której po jednej ze stron zaskarżonej czynności prawnej występuje kilka osób
(zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 9 maja 2009 r., II CKN 469/10, niepubl.;
w sprawie tej małżonkowie mieli status dłużników wekslowych i dokonali darowizny
nieruchomości na rzecz osoby trzeciej in fraudem creditoris). Status prawny osoby
trzeciej w rozumieniu art. 531 § 1 k.c. może mieć kilka osób (np. obdarowanych
przez dłużnika). W orzecznictwie Sądu Najwyższego przyjmowano dopuszczalność
skargi kasacyjnej w sytuacji, w której status prawny dłużnika miał jeden
z małżonków, a przedmiot zaskarżonej umowy darowizny, dokonanej przez
małżonków, wchodził do majątku wspólnego. Istnieje zatem możliwość uznania za
bezskuteczną czynności prawnej w całości, dokonanej przez oboje małżonków,
a nie tylko w stosunku do zadłużonego małżonka (uchwała Sądu Najwyższego
z dnia 24 października 2003 r., III CZP 72/03, OSP 2004, z. 9, poz. 116; wyrok
4
Sądu Najwyższego z dnia 6 czerwca 2003 r., IV CKN 204/01, OSN 2004, z. 9,
poz. 138).
Jeżeli status prawny osoby trzeciej w rozumieniu art. 527 § 1 k.c. mają
małżonkowie (obdarowani, art. 888 k.c.), powstaje kwestia prawnego
ukształtowania ich legitymacji biernej, gdy przedmiot darowizny wszedł do ich
majątku wspólnego (art. 31 § 1 k.r. i o.). Chodzi o to, czy w takiej sytuacji wierzyciel
występujący z powództwem na podstawie art. 527 k.c. powinien pozwać obu
małżonków jako uczestników koniecznych w rozumieniu art. 72 § 2 k.p.c., czy
proces pauliański mógłby toczyć się z udziałem tylko jednego z małżonków.
W literaturze i orzecznictwie Sądu Najwyższego przyjmuje się,
że współuczestnictwo konieczne (art. 72 § 2 k.p.c.) stanowi kwalifikowaną postać
współuczestnictwa materialnego (art. 72 § 1 pkt 1 k.p.c.), a jego źródłem może być
istota spornego stosunku prawnego lub odpowiedni przepis ustawy. Analiza istoty
spornego stosunku prawnego, przesądzającego o współuczestnictwie koniecznym,
powinna być dokonywana z punktu widzenia prawa materialnego (zob. np.
uzasadnienie postanowienia Sądu najwyższego z dnia 17 stycznia 2003 r., I CK
109/02, niepubl.; z dnia 7 lutego 2007 r., III CSK 227/06, niepubl.; uzasadnienie
uchwały Sądu Najwyższego z dnia 21 kwietnia 2004 r., III CZP 15/04, OSNC 2005,
z. 6, poz. 12).
Należy przyjąć, że treść prawnej relacji między wierzycielem i obdarowanymi
małżonkami, ukształtowana w wyniku ich działania i dłużnika in fraudem creditoris,
uzasadnia współuczestnictwo konieczne obdarowanych małżonków w procesie
na podstawie art. 527 k.c. Wierzyciel uzyskuje bowiem jedno roszczenie
materialnoprawne przeciwko stronie umowy darowizny (obdarowanym małżonkom)
o uznanie darowizny za bezskuteczną wobec niego, ma możliwość skierowania
egzekucji do przedmiotu darowizny (art. 532 k.c.), a sytuację strony obdarowanej
w toku egzekucji określa przepis art. 533 k.c. Powództwa pauliańskie, skierowane
przeciwko obdarowanym (art. 531 § 1 k.c.), może doprowadzić do wydania
pozytywnego orzeczenia konstytutywnego (zob. np. postanowienie Sądu
Najwyższego z dnia 13 kwietnia 2005 r., V CSK 518/04, niepubl.). Ponadto należy
ono do kategorii powództw o ukształtowanie prawa lub stosunku prawnego.
5
Przesądza to występowanie po stronie pozwanej obojga obdarowanych małżonków
jako współuczestników koniecznych w rozumieniu art. 72 § 2 k.p.c. W orzecznictwie
Sądu Najwyższego i literaturze przyjmuje się, że powództwo na podstawie art. 527
k.c. stanowi właśnie przykład powództwa o ukształtowanie prawa lub stosunku
prawnego (tak np. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 4 grudnia 1997 r.,
III CZ 176/77, Prokuratura i Prawo 1998, z. 6, poz. 35).
W orzecznictwie Sądu Najwyższego przyjmuje się także, że w odniesieniu do
stosunków obligacyjnych, których źródłem jest umowa, legitymacja procesowa
powiązana zostaje z reguły z wszystkimi podmiotami mającymi status stron tej
umowy (zob. np. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 17 września 1969 r., III CZP
65/69). Stanowisko takie można uznać za regułę w zakresie wielopodmiotowych
stosunków obligacyjnych powstających ex concractu.
Można przypuszczać, że zasadniczym źródłem wątpliwości Sądu
Okręgowego stała się przede wszystkim kwestia przesłanek roszczenia
pauliańskiego w razie pojawienia się po stronie pozwanej obdarowanych
małżonków (art. 531 § 1 k.c.). Sąd Okręgowy dostrzega bowiem wówczas
„możliwość spełnienia przesłanek ochrony (…) tylko w stosunku do jednego
z małżonków – kontrahentów”. Chodzi tu o przesłankę o charakterze
subiektywnym (osoba trzecia wiedziała o świadomości dłużnika działania
in fraudem creditoris lub przy zachowaniu należytej staranności mogła się o tym
dowiedzieć, art. 527 § 1 k.c.).
Wielość podmiotów tworzących „stronę trzecią” w rozumieniu art. 527 § 1
k.c. i art. 531 § 1 k.c. oznacza, oczywiście, konieczność ustalenia subiektywnych
przesłanek roszczenia pauliańskiego indywidualnie w stosunku do wszystkich
podmiotów (obdarowanych małżonków). Należy jednak stwierdzić, że taka
indywidualizacja podmiotowa przesłanek subiektywnych roszczenia pauliańskiego
wierzyciela nie może przemawiać przeciwko przyjęciu współuczestnictwa
koniecznego małżonków uzyskujących jako obdarowani korzyść majątkową
z pokrzywdzeniem wierzyciela.
Z przedstawionych względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 390 k.p.c.
podjął uchwałę jak na wstępie.
6
Kontakt: saos_malpka_saos_kropka_org_kropka_pl | Wersja SAOS: 0.9.13