Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CSK 113/12
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 30 stycznia 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Marian Kocon (przewodniczący)
SSN Teresa Bielska-Sobkowicz
SSN Maria Szulc (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa Skarbu Państwa - Prezydenta W.
przeciwko "R." Spółce z o.o. z siedzibą we W.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 30 stycznia 2013 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 28 października 2011 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Zaskarżonym wyrokiem Sąd Apelacyjny oddalił apelację pozwanej od
wyroku Sądu Okręgowego, którym została zasądzona na rzecz Skarbu Państwa -
Prezydenta W. kwota 195.976,28 zł z tytułu opłat za użytkowanie wieczyste
nieruchomości położonych we W.
Sądy obu instancji ustaliły, że sześć opisanych w pozwie nieruchomości
stanowi własność Skarbu Państwa i zostały one oddane w wieczyste użytkowanie
pozwanej. Łączna suma opłat za użytkowanie za lata 2009 - 2010 według stawki
3% ich wartości wynosi żądaną kwotę 778.035,94 zł. Pięć nieruchomości jest
zabudowanych hotelami i od daty zawarcia umowy przeznaczone były na
prowadzenie działalności hotelarskiej. Dla szóstej działki została wydana
prawomocna decyzja z dnia 25 sierpnia 2009 r. o zatwierdzeniu projektu
budowlanego i udzieleniu pozwolenia na budowę. W latach 2001 – 2008 pozwana
uiściła opłatę za użytkowanie wieczyste według stawki 3%, natomiast w dniu
22 kwietnia 2011 r. złożyła oświadczenie o potrąceniu należności z tytułu
nienależnie pobranych opłat za lata 2004 - 2008 w łącznej kwocie 492.029,90 zł
z wierzytelnością strony powodowej z tytułu opłat za użytkowanie wieczyste za lata
2009 - 2010 w łącznej kwocie 438.179,45 zł.
Sąd pierwszej instancji uznał, że nieruchomości zabudowane hotelami
można zakwalifikować jako przeznaczone na działalność turystyczną w rozumieniu
art. 73 ust. 3 pkt 4a ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce
nieruchomościami (Dz. U. z 2004, Nr. 261 poz. 2603 ze zm., dalej u.g.n.),
a nieruchomość położoną przy ul. B. jako oddaną na cele mieszkaniowe
w rozumieniu art. 72 ust. 3 pkt 4 u.g.n. W konsekwencji, od wejścia w życie ustawy
tj. 1 stycznia 1998 r., prawidłowa wysokość stawki opłat za nieruchomości
zabudowane hotelami powinna wynosić 2% ich wartości, natomiast odnośnie do
nieruchomości przy ul. B. wysokość stawek za lata 2009 - 2010 powinna wynosić
1% jej wartości. Wskazał, że obowiązkiem właściciela było dokonanie z urzędu
zmiany dotychczasowych stawek poprzez ich obniżenie do poziomu zgodnego z
ustawą, a zatem prawidłowa łączna wysokość opłat za lata 2009 -2010 wynosi
3
kwotę 438.179,44 zł. Odnosząc się do zarzutu potrącenia przyjął, że z uwagi na
prowadzenie przez pozwaną działalności gospodarczej ma zastosowanie trzyletni
okres przedawnienia, wobec czego wierzytelności z tytułu nienależnie pobranych
opłat za okres do 27 kwietnia 2008 r. uległy przedawnieniu. Pozwana dokonała
skutecznie potrącenia kwoty 242.203,16 zł, a zatem zasądzeniu podlega kwota
195.976,28 zł.
Sąd Apelacyjny wskazał, że użytkowanie wieczyste nieruchomości
stanowiącej własność Skarbu Państwa jest instytucją prawa cywilnego.
Opłaty pobierane przez powoda wynikały z łączących strony umów, które w tym
okresie nie uległy zmianom. Odnośnie do nieruchomości zabudowanych hotelami
właściciel nieruchomości był zobowiązany, w świetle art. 221 ust. 1 u.g.n.,
do zmiany stawek procentowych opłat rocznych, przy zastosowaniu trybu
określonego w art. 78 - 81 ustawy, a zatem do wypowiedzenia na piśmie wysokości
dotychczasowej opłaty do dnia 31 grudnia 2004 r. i przesłania oferty nowej opłaty
w związku z wprowadzeniem niższej stawki w wysokości 2%. W okresie
poprzedzającym nie miała zastosowania stawka 1%, bowiem z literalnego
brzmienia przepisu wynika, że obejmowała tylko nieruchomości oddane
użytkownikowi wieczystemu na cele sportowo - turystyczne i spełniające obie te
funkcje, a okolicznością bezsporną jest, że przedmiotowe nieruchomości były
wykorzystywane wyłącznie dla celów turystycznych. Do dnia 22 września 2004 r.
obowiązywała zatem określona w umowie stawka 3%. Zaniechanie przez powoda
wypowiedzenia umów spowodowało, że za lata 2005 - 2010, strony nadal
obowiązywała opłata w wysokości 3% wynikająca z umowy, a więc nie realizowane
przez pozwaną opłaty nie były świadczeniami nienależnymi. Sąd Apelacyjny uznał
jednak, że żądanie przez powoda opłat ponad stawki określone ustawą za
nieruchomości zabudowane hotelami za lata 2009 i 2010, nie mogło w świetle art.
5 k.c. korzystać z ochrony prawnej, gdyż stanowiłoby to nadużycie prawa
pozostające w sprzeczności z jego społeczno - gospodarczym przeznaczeniem
i zasadami współżycia społecznego zwłaszcza, że z inicjatywą zmiany mógł
wystąpić tylko właściciel nieruchomości.
Odnośnie do nieruchomości przy ul. B. Sąd drugiej instancji wskazał, że w
związku z trwałą zmianą przeznaczenia, która nastąpiła już po oddaniu jej
4
w wieczyste użytkowanie, pozwana mogła żądać na podstawie art. 81 u.g.n.
dokonania aktualizacji opłaty rocznej (art. 73 ust. 2 u.g.n.). Pozwana nie wyczerpała
powyższego trybu i brak było podstaw do poddania merytorycznej ocenie
zasadności twierdzeń pozwanej o zmianie przeznaczenia nieruchomości,
a w konsekwencji stawka za tę nieruchomość powinna wynosić 3%.
Sąd Apelacyjny uznał powództwo za zasadne w zakresie nieruchomości
zabudowanych hotelami do kwoty 357.668,26 zł, a w odniesieniu do nieruchomości
przy ul. B. do kwoty 241.553,54 zł - łącznie do kwoty 599.201,80 zł.
Odnosząc się do zarzutu potrącenia wskazał, że zaniechanie ustawowego
obowiązku dokonania wypowiedzenia dotychczasowych opłat stanowiło
naruszenie obowiązków umownych powoda rodzących jego odpowiedzialność
odszkodowawczą na podstawie art. 471 k.c. w zw. z art. 361 k.c. i art. 363 k.c.
W jego ocenie pozwana za nieruchomości zabudowane hotelami za rok 2004
zapłaciła opłatę zgodnie z obowiązującą stawką 3%, a za lata 2005 - 2008 zapłaciła
stawkę zawyżoną wskutek zaniechania strony powodowej, bowiem powinna ona
wynosić 2%. Wysokość szkody wyniosła 357.668,28 zł i w tym zakresie zarzut jest
uzasadniony. Za trafny uznał również zarzut naruszenia art. 118 k.c. i przyjął 10 -
letni termin przedawnienia roszczenia pozwanej, przyjmując, że obowiązek
pokrywania opłat za wieczyste użytkowanie nie pozostaje w bezpośrednim związku
z prowadzoną działalnością gospodarczą. W konsekwencji dokonanego potrącenia
powodowi należna jest kwota 241.533,52 zł, ale z uwagi na uwzględnienie przez
Sąd pierwszej instancji powództwa do kwoty niższej, wobec zakazu orzekania na
niekorzyść apelującego (art. 384 k.p.c.), apelacja pozwanej została oddalona.
W skardze kasacyjnej, opartej na obu podstawach kasacyjnych (art. 3983
§ 1
i 2 k.p.c.) pozwana wniosła o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy
Sądowi drugiej instancji do ponownego rozpoznania, ewentualnie o jego uchylenie
i orzeczenie co do istoty poprzez oddalenie powództwa. W ramach pierwszej
podstawy kasacyjnej zarzuciła naruszenie przez błędną wykładnię art. 72 ust. 3 pkt
4 u.g.n. w brzmieniu obowiązującym przed dniem wejścia w życie ustawy z dnia
28 listopada 2003 r. o zmianie ustawy o gospodarce nieruchomościami
oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. z 2004 r., Nr 141, poz. 1492) oraz art. 221 ust.
5
1 u.g.n. W ramach drugiej podstawy kasacyjnej pozwana zarzuciła naruszenie
przepisu postępowania mające istotny wpływ na wynik sprawy tj. art. 328 § 1 k.p.c.
w zw. z art. 233 § 1 k.p.c. w zw. z art. 391 § 1 k.p.c. poprzez brak oceny
dopuszczonego dowodu o potrąceniu wierzytelności pozwanej dokonanego w dniu
6 października 2011 r.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Odnosząc się do zarzutu naruszenia prawa procesowego wskazać należy,
że w utrwalonym orzecznictwie Sądu Najwyższego przyjmuje się, że naruszenie
art. 328 § 2 k.p.c. może stanowić usprawiedliwioną podstawę skargi kasacyjnej
tylko w wyjątkowych sytuacjach, w których treść orzeczenia sądu drugiej instancji
uniemożliwia ocenę toku wywodu, który doprowadził do wydania orzeczenia
(wyroki z dnia 20 lutego 2003 r., I CKN 65/01, z dnia 18 marca 2003 r., IV CKN
1862/00, z dnia 29 czerwca 2010 r., I PK 33/10, niepubl.).
Pozwana zarzuca wprawdzie naruszenie art. 328 § 1 k.p.c.,
ale z uzasadnienia skargi wynika, że zarzut dotyczy naruszenia § 2 tego przepisu.
Sąd Apelacyjny istotnie dopuścił dowód z oświadczenia pozwanej o potrąceniu
wierzytelności kwocie 45.118,45 zł z tytułu odsetek należnych od kwot objętych
skutecznym zarzutem potrącenia i uwzględnionych przez Sąd pierwszej instancji,
natomiast w uzasadnieniu zaskarżonego orzeczenia nie odniósł się do tego
dowodu w kontekście jego wpływu na wynik sprawy, a nadto nie wskazał, czy
i skutecznie pozwana przedstawiła zarzut potrącenia w znaczeniu procesowym.
Uchybienie to stanowi naruszenie art. 328 § 2 k.p.c., bowiem brak motywów w tym
zakresie uniemożliwia ocenę prawidłowości rozstrzygnięcia co do pominięcia
skutków procesowych dopuszczonego dowodu. Nie można natomiast uznać,
że doszło do naruszenia pozostałych wskazanych przepisów prawa procesowego,
bowiem Sąd drugiej instancji nie dokonał oceny potrącenia w znaczeniu
materialnym pod kątem przesłanek określonych w art. 498 k.c., a zatem dowód nie
podlegał ocenie, która mogłaby naruszyć art. 233 § 1 k.p.c. Pominięcie dowodu
mógłby uzasadniać zarzut naruszenia art. 382 k.p.c., ale skarżąca takiego zarzutu
nie przedstawiła.
6
Rozstrzygnięcie zarzutów prawa materialnego należy poprzedzić
wyjaśnieniem, że w związku z treścią zarzutów, rozważania prawne odnosić się
mogą wyłącznie do kwestii związanych z wysokością opłat za wieczyste
użytkowanie należnych powodowi za nieruchomości zabudowane hotelami.
Zarzuty naruszenia prawa materialnego wymagają uwzględnienia stanu
prawnego i jego zmian począwszy od roku 2004 r., bowiem zarówno art. 221 u.g.n.,
jak i art. 72 tej ustawy były nowelizowane w sposób istotny dla rozstrzygnięcia
sprawy. Zgodnie z art. 72 ust. 4 u.g.n. w brzmieniu obowiązującym przed dniem
22 września 2004 r. (Dz. U. 2000, Nr 46, poz. 543) opłaty z tytułu użytkowania
wieczystego ustalane były za nieruchomości gruntowe pod budownictwo
mieszkaniowe, na realizację urządzeń infrastruktury technicznej i innych celów
publicznych oraz działalność sportowo – turystyczną w wysokości 1% ceny,
natomiast za nieruchomości nie objęte stawkami preferencyjnymi w punktach 1 - 4
obowiązywała zgodnie z punktem 5 stawka 3%. Po tej dacie art. 72 ust. 3 pkt 4
zmieniony ustawą z dnia 28 listopada 2003 r. o zmianie ustawy o gospodarce
nieruchomościami oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. z 2004 r., Nr 141,
poz. 1492, dalej ustawa nowelizująca) stanowił stawkę 1% za nieruchomości
przeznaczone pod działalność sportową, dodany pkt 4a stawkę 2%
za nieruchomości gruntowe przeznaczone na działalność turystyczną,
zaś za pozostałe nieruchomości nie objęte stawkami preferencyjnymi w punktach
1- 4a, punkt 5 ustalił stawkę 3% ceny.
Przepis art. 221 w dacie wejścia ustawy o gospodarce nieruchomościami
miał charakter przepisu przejściowego i nakazywał odpowiednie stosowanie
nowych stawek do nieruchomości gruntowych oddanych w użytkowanie wieczyste
przed dniem jej wejścia w życie, jak również nakazywał właściwym organom
dokonanie zmiany stawek procentowych w terminie roku. Zmiana tego przepisu
dokonana z dniem 15 lutego 2000 r. (Dz. U. z 2000 r., Nr 6, poz. 70) nie wyłączyła
obowiązku dostosowania przez właściwe organy wysokości stawek procentowych
określonych dla nieruchomości gruntowych oddanych przed wejściem w życie
ustawy do wysokości ustawowej. Jak podkreśla się w orzecznictwie, art. 221 u.g.n.
utracił zatem charakter przepisu dostosowującego i stał się przepisem
o charakterze uniwersalnym stanowiącym podstawę do zmian stawek
7
procentowych i wysokości opłat wprowadzonych ustawą w późniejszym okresie
(wyroki Sądu Najwyższego z dnia 8 maja 2008 r., V CSK 569/07, niepubl., z dnia
11 maja 2011 r., I CSK 397/11, niepubl.).
Skarżący zarzut naruszenia art. 221 u.g.n. uzasadnia błędnym przyjęciem
przez Sąd Apelacyjny, że powód był zobowiązany do wypowiedzenia stawki
procentowej za nieruchomości zabudowane hotelami dopiero od dnia 22 września
2004 r. Argument ten jest jednak konsekwencją błędnego odczytania motywów
Sądu drugiej instancji. Twierdzenie, że powód był zobowiązany do wypowiedzenia
stawek określonych w umowie od tej daty nie było skutkiem takiej wykładni art. 221
u.g.n., iż powód przed dniem 22 września 2004 r. nie był zobowiązany do zmiany
stawek, a było wynikiem wykładni art. 72 ust. 3 pkt 4 u.g.n. w brzmieniu wówczas
obowiązującym w ten sposób, że przedmiotowe nieruchomości nie są
nieruchomościami przeznaczonymi na cele sportowo - turystyczne, a zatem nie
nastąpiła ustawowa miana stawek w stosunku do stawek umownych.
Sąd Apelacyjny przyjął, że powód obowiązek zmiany stawek miał od dnia wejścia
ustawy w życie, natomiast zaniechał wykonania tego obowiązku od dnia
22 września 2004 r., bowiem od tej daty zmieniły się stawki procentowe w stosunku
do stawek umownych, nadto stawki umowne obowiązywały w dalszym okresie,
bowiem umowa nie uległa zmianie. Uznał natomiast, że żądanie powoda za lata
2009 i 2010 co do wysokości ponad stawki ustawowe jest nadużyciem prawa,
a w odniesieniu do zarzutu potrącenia przyjął odpowiedzialność odszkodowawczą
powoda wskutek zaniechania zmiany stawek za lata 2004 - 2008 i powstanie
szkody pozwanej w wysokości różnicy pomiędzy stawkami umownymi a stawkami
ustawowymi. Argumentacja pozwanej polegająca na przytoczeniu pojedynczych
zdań z uzasadnienia, pomija całość wywodu Sądu drugiej instancji, który nie budzi
wątpliwości co do wykładni art. 221 u.g.n.
Trafny jest natomiast zarzut naruszenia art. 72 ust. 3 pkt 4 u.g.n.
Konsekwencją rozstrzygnięcia Sądu Apelacyjnego jest ustalenie wysokości stawek
za nieruchomości zabudowane hotelami od 2005 r. do 2010 r. na poziomie 2%,
a zatem zgodnie ze stawkami określonymi w ustawie. Nie ulega bowiem
wątpliwości, że nieruchomości te należy w w/w okresie zakwalifikować
jako nieruchomości o przeznaczeniu turystycznym w rozumieniu dodanego ustępu
8
4a. Istotne wątpliwości budzi natomiast wykładnia ustępu 4 w brzmieniu
obowiązującym przed dniem 22 września 2004 r. mająca istotne znaczenie dla
określenia wysokości opłaty za rok 2004. Preferencyjną stawką 1% objęte były
nieruchomości o przeznaczeniu sportowo - turystycznym. Rozstrzygnięcia wymaga
przede wszystkim, czy nieruchomości musiały spełniać oba warunki łącznie, czy też
do zastosowania tej stawki wystarczało spełnienie jednego z nich. Nie jest do tego
celu właściwe dokonanie wykładni wyłącznie w oparciu o literalne brzmienie
przepisu zwłaszcza, że Sąd Apelacyjny nie uzasadnił szerzej swego stanowiska.
Literalne brzmienie mogłoby, zważywszy na połączenie łącznikiem obu słów,
wskazywać na poprawność takiej wykładni. Jednakże opieranie wykładni tego
przepisu jedynie na takim argumencie, bez uwzględnienia celu zawartego w nim
unormowania, prowadziłoby jednak do rezultatów sprzecznych z jego funkcją.
Ustawa o gospodarce nieruchomościami nie określa w aktualnym stanie prawnym,
co należy rozumieć przez działalność sportową oraz działalność turystyczną i nie
określała również przed 22 września 2004 r. co należało rozumieć przez
działalność sportowo – turystyczną. Pojęć tych nie definiowała również ani ustawa
z dnia 18 stycznia 1996 r. o kulturze fizycznej (Dz. U. Nr. 25, poz. 113)
obowiązująca do wejścia w życie w dniu 16 października 2010 r. ustawy z dnia
4 czerwca 2010 r. o sporcie (Dz. U. 127, poz. 857), ani ustawa z dnia 29 sierpnia
1997 r. o usługach turystycznych w wersji obowiązującej od dnia 1 stycznia 2004 r.
(Dz. U. 2001, Nr 55, poz. 578 ze zmianami Dz. U. z 2003 r. Nr 124, poz. 1152
i Nr 203, poz. 1966). Sport definiowany był jako forma aktywności człowieka
mająca na celu doskonalenie jego sił psychofizycznych, indywidualnie lub zbiorowo,
a rekreację ruchową określano jako formę aktywności fizycznej, podejmowaną dla
wypoczynku i odnowy sił psychofizycznych (art. 3 pkt 3 i pkt 8 ustawy o kulturze
fizycznej). Przez usługi turystyczne rozumiano natomiast usługi przewodnickie,
hotelarskie oraz wszystkie inne usługi świadczone turystom lub odwiedzającym
(art. 3 ust. 1 ustawy o usługach turystycznych. Pojemność pojęcia „wszystkich
innych usług świadczonych turystom lub odwiedzającym” nie wykluczała, że w tej
działalności mogły się również zawierać elementy odpowiadające pojęciu sportu,
aczkolwiek z uwagi na swój zakres nie podważające kwalifikacji przeznaczenia jako
działalności turystycznej. Celem unormowania zawartego w art. 72 ust. 3 pkt 4
9
u.g.n. było ustalenie opłat w wysokości preferencyjnej w wypadku obu
form działalności, bowiem założenie o łączności warunku działalności sportowej
i turystycznej prowadziłoby do stwierdzenia, że skoro nieruchomości
o przeznaczeniu na działalność wyłącznie turystyczną nie korzystają ze stawek
preferencyjnych, to nie korzystają z nich również nieruchomości
o przeznaczeniu na działalność wyłącznie sportową (boiska, stadiony, pływalnie,
korty tenisowe itp.). Z całą pewnością takiego celu omawianego przepisu nie
można zaakceptować, bowiem byłby sprzeczny z jego funkcją. Wprawdzie
protokoły z posiedzeń komisji sejmowej lub sporządzona na potrzeby procesu
legislacyjnego opinia prawna nie mogą przesądzać o celu ustawodawcy, ale mogą
świadczyć o przebiegu tego procesu i stanowić pewną podstawę do oceny zakresu
pojęć. Z obu tych dokumentów wynika, że pojęcie „działalność sportowo –
turystyczna” traktowano równorzędnie z pojęciem działalności sportowej
i turystycznej. Celem unormowania było ustalenie stawki preferencyjnej dla
określenia opłaty za użytkowanie wieczyste dla obu rodzajów działalności.
W konsekwencji przyjąć należy, że pojęcie działalności sportowo – turystycznej
(art. 72 ust. 3 pkt 4 u.g.n. w brzmieniu obowiązującym przed 22 września 2004 r.)
obejmuje zarówno działalność sportową, jak i turystyczną. Do zastosowania zatem
stawki preferencyjnej określonej tym przepisem nie jest konieczne łączne
spełnienie obu warunków, a wystarczy przeznaczenie nieruchomości na działalność
sportową, lub turystyczną, lub noszącą cechy działalności sportowej i turystycznej.
W sprawie niniejszej nie było sporu, że przedmiotowe nieruchomości
spełniają kryteria przeznaczenia na działalność turystyczną, a zatem wadliwa
interpretacja art. 72 ust. 3 pkt 4 u.g.n. w brzmieniu przed 22 września 2004 r.
stanowiła przyczynę błędnego zastosowania punktu 5 tego przepisu.
Zważywszy na powyższe orzeczono jak w sentencji na podstawie art. 39815
k.p.c.