Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 313/12
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 15 lutego 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Jan Górowski (przewodniczący)
SSN Mirosław Bączyk
SSN Barbara Myszka (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa Stowarzyszenia "T. L." w P.
przeciwko A. Bank S.A.
o uznanie postanowienia wzorca umowy za niedozwolone,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym
w Izbie Cywilnej w dniu 15 lutego 2013 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej od wyroku Sądu Apelacyjnego […]
z dnia 24 lutego 2012 r.,
1. uchyla zaskarżony wyrok, oddala apelację i zasądza
od pozwanego na rzecz powoda kwotę 270 zł (dwieście
siedemdziesiąt złotych) tytułem zwrotu kosztów postępowania
apelacyjnego;
2. zasądza od pozwanego na rzecz powoda kwotę 180 zł (sto
osiemdziesiąt złotych) tytułem zwrotu kosztów postępowania
kasacyjnego.
2
Uzasadnienie.
Sąd Okręgowy w W. – po rozpoznaniu sprawy z powództwa T. L. z siedzibą
w P. przeciwko A. Bank S.A.– wyrokiem z dnia 8 lipca 2011 r. uznał postanowienie
§ 14 regulaminu oszczędnościowej lokaty terminowej iLokata o treści: „Bank ma
prawo do zmiany niniejszego regulaminu.” za niedozwolone postanowienie
umowne, zakazał pozwanemu wykorzystywania go w obrocie z konsumentami i
zarządził publikację prawomocnego wyroku w Monitorze Sądowym i
Gospodarczym.
Sąd Okręgowy ustalił, że pozwany świadczy m.in. usługi prowadzenia
terminowych lokat oszczędnościowych na warunkach określonych w regulaminie
oszczędnościowej lokaty terminowej iLokata. Regulamin ten w § 14 zawiera
postanowienie o treści: „Bank ma prawo do zmiany niniejszego Regulaminu”,
a w § 5, że „w zakresie nieuregulowanym w niniejszym Regulaminie stosuje się
postanowienia Regulaminu rachunków oszczędnościowo – rozliczeniowych,
oszczędnościowych i terminowych lokat oszczędnościowych, jak również
Regulaminu Korzystania z Kanałów Elektronicznych dla Klientów Indywidualnych
z wyłączeniem przepisów regulujących korzystanie z Kanałów Elektronicznych
w zakresie w jakim udostępnienie ich zależne jest od podpisania Umowy
o świadczenie usług oferowanych przez Bank dla osoby fizycznej (…).” Z kolei
regulamin rachunków oszczędnościowo – rozliczeniowych, oszczędnościowych
i terminowych lokat oszczędnościowych w § 24 stanowi, że „Bank zastrzega sobie
prawo do dokonania zmiany niniejszego Regulaminu przy wystąpieniu przynajmniej
jednej z poniższych przyczyn: 1) zmiana w zakresie funkcjonowania oferowanych
produktów i usług; 2) zmiana systemów informatycznych wykorzystywanych do
obsługi oferowanych produktów i usług; 3) zmiana przepisów prawa regulujących
produkty przepisy podatkowe i zasady rachunkowości; 4) zmiana poziomu inflacji”.
Sąd Okręgowy stwierdził, że regulacja zawarta w § 14 regulaminu nie jest
całościowa i kompletna, przez co konsument, aby ustalić treść uprawnienia do
zmiany regulaminu, musi zapoznać się z kolejnym regulaminem. Oceniając
postanowienie § 14 w świetle przesłanek określonych w art. 385 § 1 k.c. uznał,
3
że jest ono sprzeczne z dobrymi obyczajami oraz że rażąco narusza interesy
konsumentów, gdyż stawia ich w sytuacji niepewności co do treści stosunku
prawnego łączącego ich z profesjonalnym kontrahentem. Zakwestionowane
postanowienie godzi też w zasadę słuszności kontraktowej, służy bowiem
interesom tylko jednej ze stron stosunku prawnego i to interesom profesjonalisty,
kosztem konsumentów. Postanowienie to ma charakter niedozwolonej klauzuli
wskazanej w art. 3853
pkt 10 k.c., ponieważ uprawnia kontrahenta konsumenta do
jednostronnej zmiany umowy bez ważnej przyczyny wskazanej w umowie. Narusza
też art. 385 § 2 zd. pierwsze k.c., ponieważ nie zostało sformułowane w sposób
jednoznaczny i zrozumiały.
Na skutek apelacji pozwanego, Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 24 lutego
2012 r. zmienił zaskarżony wyrok i oddalił powództwo. Uznał, że pozwany ma
prawo do jednostronnej zmiany regulaminu wydanego na podstawie art. 384 i
3841
k.c. oraz art. 109 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. – Prawo bankowe (jedn.
tekst: Dz. U. z 2012 r., poz. 1376 ze zm.). Powołane przepisy kodeksu cywilnego
bowiem pozwalają zmodyfikować stosunek obligacyjny w drodze wydania nowego
wzorca umownego, pozostawiając konsumentowi wybór między akceptacją
modyfikacji a wypowiedzeniem umowy. Artykuł 3841
k.c. ma wprawdzie
zastosowanie tylko do stosunków prawnych, które można wypowiedzieć, ale tak
właśnie jest w wypadku terminowej lokaty oszczędnościowej iLokata, o czym
świadczą postanowienia § 3 pkt 6, § 5 pkt 3 – 8, § 7 pkt 10, § 20 pkt 6 i § 22 pkt 11
regulaminu rachunków oszczędnościowo – rozliczeniowych, oszczędnościowych i
terminowych lokat oszczędnościowych, do którego odsyła § 5 regulaminu iLokaty.
Umowy rachunków oszczędnościowych, w szczególności oszczędnościowych lokat
terminowych, należą do zobowiązań o charakterze ciągłym, w związku z czym art.
3841
k.c. stwarza samodzielną podstawę wypowiedzenia umowy przez klienta
banku w razie zmiany wzorca umownego. Odesłanie zawarte w § 5 regulaminu
iLokaty sprawia natomiast, że możliwość jego zmiany jest ograniczona do
wypadków wskazanych w § 24 drugiego ze wspomnianych regulaminów, z którym
konsument może się łatwo zapoznać, w związku z czym nie może być mowy o
niepewności stosunku prawnego. Nie doszło też do naruszenia dobrych obyczajów,
konsument może bowiem skontrolować bank pod kątem dochowania warunków
4
zmiany regulaminu i może również wypowiedzieć umowę. Odesłanie zastosowane
w § 5 regulaminu iLokaty jest natomiast zabiegiem powszechnie stosowanym i ze
wszech miar celowym, gdyż iLokata nie jest odrębną usługą, lecz odmianą
terminowych lokat oszczędnościowych.
Uzasadniony jest też podniesiony w apelacji zarzut naruszenia art. 3853
pkt
10 k.c., bo przepis ten dotyczy umowy, a nie regulaminu, a poza tym przyczyny
zmiany regulaminu zostały określone w § 24 regulaminu rachunków
oszczędnościowo – rozliczeniowych, oszczędnościowych i terminowych lokat
oszczędnościowych.
W skardze kasacyjnej, opartej na naruszeniu prawa materialnego, powód
wniósł o uchylenie wyroku Sądu Apelacyjnego i przekazanie sprawy do ponownego
rozpoznania ewentualnie orzeczenie co do istoty sprawy i oddalenie apelacji.
Wskazał na naruszenie art. 3851
k.c. przez przyjęcie, że zakwestionowane
postanowienie § 14 regulaminu nie stanowi niedozwolonego postanowienia
umownego.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zmieniając wyrok Sądu pierwszej instancji i oddalając powództwo Sąd
Apelacyjny wyszedł z założenia, że ze względu na odesłanie zawarte w § 5
regulaminu oszczędnościowej lokaty terminowej iLokata zmiana tego regulaminu
może nastąpić tylko w wypadku wystąpienia jednej z przyczyn określonych w § 24
regulaminu rachunków oszczędnościowo – rozliczeniowych, oszczędnościowych
i terminowych lokat oszczędnościowych. Oznacza to, że jest ona dopuszczalna
w wypadku zmiany w zakresie funkcjonowania oferowanych produktów i usług,
zmiany systemów informatycznych wykorzystywanych do obsługi oferowanych
produktów i usług, zmiany przepisów prawa regulujących produkty przepisy
podatkowe i zasady rachunkowości lub w wypadku zmiany poziomu inflacji.
Zdaniem Sądu Apelacyjnego, odesłanie przewidziane w § 5 jest zabiegiem
powszechnie stosowanym, celowym i niebudzącym żadnych wątpliwości.
Rację ma skarżący podnosząc, że stanowisko to nasuwa uzasadnione
zastrzeżenia. Uszło uwagi Sądu Apelacyjnego, że – zgodnie z wyraźnym
brzmieniem § 5 regulaminu oszczędnościowej lokaty terminowej iLokata –
5
odesłanie do postanowień dwóch dalszych regulaminów, w tym do regulaminu
rachunków oszczędnościowo – rozliczeniowych, oszczędnościowych i terminowych
lokat oszczędnościowych, znajduje zastosowanie tylko w zakresie
nieuregulowanym w regulaminie oszczędnościowej lokaty terminowej iLokata.
Tymczasem § 14 tego regulaminu zawiera postanowienie o treści: „Bank ma prawo
do zmiany niniejszego Regulaminu.” Zachodzą zatem podstawy, by twierdzić,
że regulamin oszczędnościowej lokaty terminowej iLokata zawiera w § 14
samodzielną regulację dotyczącą wprowadzania w nim zmian. To z kolei oznacza,
że odesłanie zawarte w § 5 nie znajduje zastosowania. Natomiast w braku
możliwości zastosowania tego odesłania, a przez to odwołania się do klauzuli
modyfikacyjnej przewidzianej w § 24 regulaminu rachunków oszczędnościowo –
rozliczeniowych, oszczędnościowych i terminowych lokat oszczędnościowych,
postanowienie § 14 regulaminu iLokaty pozwala na wprowadzanie dowolnych
zmian.
Sąd Apelacyjny ma rację, podnosząc, że, zgodnie z art. 3841
k.c., wzorzec
wydany w czasie trwania stosunku umownego o charakterze ciągłym wiąże drugą
stronę, jeżeli zostały zachowane wymagania określone w art. 384 k.c., a druga
strona nie wypowiedziała umowy w najbliższym terminie wypowiedzenia.
W orzecznictwie przyjmuje się jednak, że zmiana treści stosunku
zobowiązaniowego przez związanie wzorcem wydanym w czasie trwania tego
stosunku dopuszczalna jest tylko wtedy, gdy taka możliwość została przewidziana
w umowie lub we wzorcu poprzez zastrzeżenie klauzuli modyfikacyjnej (zob. np.
uchwałę składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 6 marca 1992 r.,
III CZP 141/91, OSNC 1992, nr 6, poz. 90, uchwałę Sądu Najwyższego z dnia
19 maja 1992 r., III CZP 50/92, OSP 1993, nr 6, poz. 119 oraz wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 5 kwietnia 2002 r., II CKN 933/99, nie publ.). Pogląd taki
dominuje również w nauce prawa, przy czym jego zwolennicy podkreślają,
że w przeciwnym wypadku możliwe byłoby wnoszenie do treści ukształtowanego
stosunku zobowiązaniowego dowolnych zmian niekiedy tylko w tym celu, by druga
strona skorzystała z możliwości wypowiedzenia. Klauzula modyfikacyjna – jak
przyjmuje się w orzecznictwie – powinna być dostatecznie skonkretyzowana
6
i wskazywać okoliczności uprawniające do zmiany wzorca. Treść tej klauzuli
podlega kontroli na podstawie art. 3851
k.c.
Nie do końca jasna jest konstatacja Sądu Apelacyjnego, że art. 3853
pkt 10
k.c. dotyczy umowy, a nie regulaminu. Artykuł 385 3
pkt 10 k.c. stanowi,
że niedozwolonymi postanowieniami umownymi są m.in. te, które uprawniają
kontrahenta konsumenta do jednostronnej zmiany umowy bez ważnej przyczyny
wskazanej w umowie. W przepisie tym istotnie chodzi o zmianę postanowień
umowy. W niniejszej sprawie jednak sąd dokonuje tzw. kontroli abstrakcyjnej, czyli
kontroli wzorca jako takiego, w oderwaniu od konkretnej umowy. Ocenie podlega
przy tym zawarta we wzorcu regulacja umożliwiająca dokonanie przez jedną ze
stron dowolnej zmiany jego postanowień. Trzeba natomiast zauważyć, że – bez
względu na doktrynalne spory dotyczące charakteru prawnego wzorców – ich
postanowienia, po dopełnieniu wymagań określonych w art. 384 k.c., uzyskują
walor wiążący. Dochodzi tym samym do kształtowania przez wzorzec treści
stosunku prawnego wynikającego z umowy zawartej przez strony.
Uszło też uwagi Sądu Apelacyjnego, że zgodnie z wymaganiami
ustawodawcy wzorzec umowy powinien być sformułowany jednoznacznie
i w sposób zrozumiały. Zasada ta, nazywana w doktrynie zasadą transparentności
wzorca, wynika z art. 385 § 2 k.c. W przepisie tym jest wprawdzie mowa o tym,
że postanowienia niejednoznaczne tłumaczy się na korzyść konsumenta, lecz
reguły tej nie stosuje się w postępowaniu w sprawach o uznanie postanowień
wzorca umowy za niedozwolone. W niniejszej sprawie zatem ocenie podlega
kwestia przejrzystości zakwestionowanego przez powoda postanowienia
regulaminu iLokaty.
W doktrynie przyjmuje się, że zrozumiałość wzorca dotyczy zarówno jego
treści, jak i formy, natomiast jednoznaczność odnosi się wyłącznie do treści. Nie
ulega wątpliwości, że wymaganie jednoznaczności ma zapobiegać
sformułowaniom, które mogą prowadzić do wieloznaczności tekstu. Jest ono zatem
spełnione tylko wtedy, gdy postanowienia wzorca nie budzą wątpliwości co do ich
znaczenia; innymi słowy, gdy wynika z nich tylko jedna interpretacja. Punktem
odniesienia jest przy tym przeciętny, typowy konsument. W doktrynie brak
7
wprawdzie jednolitości zapatrywań co do sankcji za naruszenie zasady
transparentności wzorca, jednak najbardziej przekonujące jest stanowisko, zgodnie
z którym uchybienie odnośnej zasadzie umożliwia uznanie konkretnego
postanowienia wzorca za niedozwolone w rozumieniu art. 3851
§ 1 k.c.
Zakwestionowane przez skarżącego postanowienie § 14 regulaminu
oszczędnościowej lokaty terminowej iLokata nie zostało sformułowane
jednoznacznie, o czym świadczy sama już tylko okoliczność, że każda ze stron
odmiennie intepretuje dopuszczalność zastosowania do tego postanowienia – na
podstawie zawartego w § 5 odesłania – klauzuli modyfikacyjnej przewidzianej
w § 24 regulaminu rachunków oszczędnościowo – rozliczeniowych,
oszczędnościowych i terminowych lokat oszczędnościowych. Wykładnia § 14
w powiązaniu z § 5 prowadzi natomiast do wniosku, że § 14 zawiera samodzielną
regulację zmiany regulaminu. Brak zatem podstaw do zastosowania odesłania
z § 5, które może wchodzić w grę tylko „w zakresie nieuregulowanym”
w regulaminie iLokaty.
W konsekwencji postanowienie § 14 uprawnia pozwanego, jako
profesjonalistę, do jednostronnej zmiany regulaminu bez wskazania konkretnych
okoliczności, które zmianę taką uzasadniają. Za trafną trzeba więc uznać ocenę
Sądu pierwszej instancji, że arbitralne postanowienie § 14 służy interesom
pozwanego profesjonalisty, natomiast konsumenta stawia w sytuacji niepewności
co do treści potencjalnego stosunku prawnego, przez co rażąco narusza jego
interesy i godzi w dobre obyczaje.
Z tych względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 39816
k.p.c. uchylił
zaskarżony wyrok, oddalił apelację i orzekł o kosztach postępowania apelacyjnego
oraz kasacyjnego zgodnie z art. 98 i 99 w związku z art. 391 § 1 i art. 39821
k.p.c.
Za podstawę rozstrzygnięcia o wysokości tych kosztów przyjął natomiast § 14 ust. 3
pkt 2 oraz § 12 ust. 1 i ust. 4 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia
28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności radców prawnych oraz
ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów pomocy prawnej udzielonej przez radcę
prawnego ustanowionego z urzędu (Dz. U. Nr 163, poz. 1349 ze zm.).
es