Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 385/12
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 14 lutego 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Anna Kozłowska (przewodniczący)
SSN Hubert Wrzeszcz (sprawozdawca)
SSN Kazimierz Zawada
w sprawie z powództwa G. K.
przeciwko I.W.
o ochronę dóbr osobistych,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym
w Izbie Cywilnej w dniu 14 lutego 2013 r.,
skargi kasacyjnej powódki
od wyroku Sądu Apelacyjnego […]
z dnia 17 stycznia 2012 r.,
uchyla zaskarżony wyrok oraz wyrok Sądu Okręgowego w K.
z dnia 20 lipca 2011 r., znosi postępowanie przeprowadzone
przed tymi Sądami i przekazuje sprawę Sądowi Okręgowemu w
K. do ponownego rozpoznania, pozostawiając temu Sądowi
rozstrzygnięcie o kosztach postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Wyrokiem z dnia 20 lipca 2011 r. Sąd Okręgowy w . oddalił powództwo o
zasądzenie 300 000 zł zadośćuczynienia.
Sąd ustalił, że w dniu 5 listopada 2003 r. pozwana złożyła w Komisariacie
Policji w K. zawiadomienie o podejrzeniu popełniania przez powódkę przestępstwa
polegającego na pobiciu przez powódkę składającej zawiadomienie i jej matki H. T.
Do zdarzenia doszło w prowadzonym przez powódkę biurze usług finansowych, do
którego udały się pozwana i jej matka w celu uzyskania informacji dotyczącej
złożonego przez H. T. wniosku o kredyt w wysokości 2000 zł i zażądania od
powódki zwrotu 140 zł.
Prowadzone w sprawie dochodzenie zakończyło się sporządzeniem aktu
oskarżenia, w którym zarzucono powódce popełnienie czynu z art. 157 § 2 k.k.
W postępowaniu przygotowawczym oskarżona była dwa razy przesłuchiwana (dnia
12 grudnia 2003 r. i 22 stycznia 2004 r.). Na etapie postępowania sądowego
powódka została poddana badaniu psychiatrycznemu, poprzedzonemu – na
żądanie biegłych – obserwacją w szpitalu psychiatrycznym. Postanowienie Sądu
Rejonowego w K. z dnia 13 stycznia 2005 r. o skierowaniu powódki na obserwację
psychiatryczną na okres nie dłuższy niż sześć tygodni uprawomocniło się po
rozpoznaniu zażalenia.
Powódka przebywała na obserwacji psychiatrycznej od dnia 7 kwietnia
2005 r. do dnia 29 kwietnia 2005 r. W wydanej w dniu 7 maja 2005 r. opinii
psychiatrycznej stwierdzono, że powódka cierpi na chorobę psychiczną w postaci
zaburzeń urojeniowych. Choroba trwa od szeregu lat, co potwierdza wcześniejsza
opinia sądowo-psychiatryczna z dnia 12 lipca 2001 r. Zdaniem biegłych powódka
nie rozumiała znaczenia zarzucanego jej czynu i nie była w stanie kierować swoim
postępowaniem; nie stanowiła on jednak zagrożenia dla porządku prawnego
i mogła brać udział w postępowaniu karnym.
Sąd Rejonowy w K. postanowieniem z dnia 11 sierpnia 2005 r., wydanym w
sprawie VII K …/04, umorzył postępowanie karne przeciwko G. K. z powodu
niepoczytalności oskarżonej. Jednakże orzeczenie to zostało uchylone na skutek
3
zażalenia wniesionego przez obrońcę oskarżonej. Po ponownym rozpoznaniu
sprawy Sąd Rejonowy w K. wyrokiem z dnia 7 listopada 2007 r., sygn. akt VII …/05,
na podstawie art. 17 § 1 pkt 2 k.p.k w związku z art. 31 § 1 k.k. umorzył
postępowanie przeciwko G. K. o czyn z art. 157 § 2 k.k. W uzasadnieniu wyroku
ustalił, że G.K. wyczerpała znamiona czynu opisanego w art. 157 § 2 k.k., gdyż w
dniu 4 listopada 2003 r., bijąc I. W. rękoma po głowie i tułowiu, szarpiąc za ubranie
i włosy oraz kopiąc, spowodowała u niej obrażenia ciała w postaci stłuczenia głowy,
stłuczenia okolicy skroniowej lewej, stłuczenia kolana lewego, a także ubytek
owłosienia okolicy ciemieniowo-potylicznej średnicy około 6-7 cm, trwające dłużej
niż 7 dni. Jednocześnie Sąd stwierdził, że rozpoznano u oskarżonej chorobę
psychiczną (zespół urojeniowy) w rozumieniu art. 31 § 1 k.k., co wyklucza
przypisanie jej odpowiedzialności karnej. Apelacja obrońcy oskarżonej została
oddalona jako oczywiście bezzasadna.
Pozwana nie występowała w postępowaniu karnym w roli oskarżyciela
posiłkowego. Prowadzone przeciwko pozwanej postępowanie przygotowawcze –
na skutek zawiadomienia powódki, że pozwana podczas zdarzenia z dnia
4 listopada 2003 r. ukradła jej 260 zł - zostało prawomocnie umorzone z powodu
braku znamion przestępstwa.
Zdaniem Sądu pierwszej instancji nie ma podstaw do przyjęcia, że pozwana
- jak twierdziła powódka - na skutek złożenia zawiadomienia o popełnieniu
przestępstwa naruszyła dobra osobiste powódki, albowiem działanie pozwanej nie
było bezprawne. W konsekwencji nieuzasadnione jest także roszczenie majątkowe
oparte na art. 448 k.c. Nie ma również podstaw do przypisania pozwanej
odpowiedzialności deliktowej, gdyż powódka nie wykazała, że zostały spełnione
przesłanki przewidziane w art. 415 k.c.
Zaskarżonym wyrokiem Sąd Apelacyjny oddalił apelację powódki,
podzielając ustalenia faktyczne i ocenę prawną Sądu pierwszej instancji.
W skardze kasacyjnej, opartej na obu podstawach, pełnomocnik powódki
zarzucił naruszenie art. 415 i 448 k.c. oraz art. 379 pkt 5 w związku z art. 117 § 1
i 5 k.p.c., art. 386 § 2 k.p.c. i art. 382 w związku z art. 233 § 1 k.p.c. Powołując się
na te podstawy wniósł uchylenie wyroków Sądów obu instancji i przekazanie
4
sprawy Sądowi pierwszej instancji do ponownego rozpoznania albo o uchylenie
wymienionych wyroków i uwzględnienie powództwa.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W pierwszej kolejności rozważania wymaga zarzut nieważności
postępowania przed Sądami obu instancji, spowodowanej pozbawieniem powódki
możności obrony swych praw na skutek odmowy ustanowienia jej pełnomocnika z
urzędu (art. 379 pkt 5 w związku z art. 117 § 1 i 5 k.p.c.), ponieważ powoduje on
najdalej idące skutki procesowe (art. 386 § 2 k.p.c.).
W judykaturze Sąd Najwyższego, aprobowanej w piśmiennictwie, przyjmuje
się, że w zasadzie odmowa ustanowienia pełnomocnika z urzędu nie powoduje
nieważności postępowania na skutek pozbawienia strony możności obrony swych
praw. Sąd nie jest bowiem bezwzględnie związany złożonym przez stronę, zarówno
zwolnioną od kosztów sądowych (art. 117 § 1 k.p.c.), jak niekorzystającą
ze zwolnienia od kosztów sadowych, wnioskiem o ustanowienie pełnomocnika
z urzędu, uwzględnia go – zgodnie z art. 117 § 5 k.p.c. – jeżeli udział adwokata lub
radcy prawnego w sprawie uzna za potrzebny (por. wyroki Sądu Najwyższego
z dnia 12 września 2007 r., I CSK 199/07, z dnia 16 kwietnia 2008 r., V CSK 564/07
i z dnia 19 czerwca 2008 r., V CSK 50/08 niepubl.). Jednakże w niektórych
wypadkach odmowa ustanowienia pełnomocnika z urzędu może spowodować
nieważność postępowania na skutek pozbawiania strony możności obrony swych
praw. Podkreślając znaczenie okoliczności konkretnej sprawy, wskazuje się
w orzecznictwie, że taka sytuacja zachodzi m.in. wówczas, gdy strona ze względu
na stan zdrowia psychicznego nie jest w stanie podjąć racjonalnej obrony swych
praw w postępowaniu sądowym (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia
10 marca 1999 r. r. II CKN 41/99 i wyrok Sądu Najwyższego z dnia 25 maja 2005 r.,
I CK 773/04, niepubl.).
Z podstawy faktycznej zaskarżonego wyroku wynika, że powódka od
wielu lat cierpi na chorobę psychiczną, potwierdzoną opiniami sądowo-
psychiatrycznymi (wydanie ostatniej zostało poprzedzone obserwacją
psychiatryczną), która wykluczyła przypisanie jej odpowiedzialności karnej.
Z ostatniej opinii sądowo-psychiatrycznej wynika, że badania, którym poddano G.
5
K., wskazywały na nieharmonijny rozwój funkcji poznawczych, na obniżenie
zdolności planowania, przewidywania i organizowania działań w sytuacjach
społecznych. Badania ujawniała sztywność myślenia i poglądów oraz dominację
sfery emocjonalno-popędowej nad intelektualno-poznawczą, Nie umiała wyciągać
wniosków z wcześniejszych doświadczeń i dostosować się (w sensie zmiany
myślenia, postaw) do zmieniających się warunków i sytuacji. U badanej
stwierdzono zaburzenia treści myślenia w formie urojeń prześladowczych
i urojeniowej interpretacji rzeczywistości. Miała ona poczucie, że od kilku lat
prowadzone są przeciwko niej wrogie działania. Utrzymywała, że działa przeciwko
niej mafia. Wymieniała osoby i instytucje, które są w zmowie z policją i prokuraturą,
i którym zależy na tym, aby utrudnić jej życie. Zdaniem biegłych stwierdzone
u badanej zaburzenia urojeniowe trwają od szeregu lat, stwierdzono je już w 2001 r.
podczas badania sądowo-psychiatrycznego. Zburzenia urojeniowe już wówczas
trwały dłuższy okres, a od tego czasu doszło - na skutek niepodejmowania leczenia
- do rozbudowania systemu urojeń. Badana była całkowicie bezkrytyczna zarówno
co do swojego postępowania, jak również co do swojego stanu psychicznego.
Mając na względzie stwierdzony stan zdrowia psychicznego skarżącej,
nie można odeprzeć podniesionego w skardze kasacyjnej zarzutu, że odmowa
ustanowienia dla niej pełnomocnika z urzędu, która pozbawiła ją możliwości
skorzystania z profesjonalnej pomocy w postępowaniu przed Sądami obu instancji,
spowodowała pozbawienie jej możności obrony swych praw. O ujawnionej
w postępowaniu sądowym nieporadności skarżącej świadczy już - co trafnie
podniesiono w skardze kasacyjnej - napisany przez nią pozew,
nieodpowiadający wymaganiom tego pisma procesowego. Z potrzebą
ustanowienia pełnomocnika z urzędu w celu zapewnienia skarżącej należytej
ochrony jej praw przemawiają także niekwestionowane przez nią w toku
procesu wady postępowania dowodowego – nieprawidłowo został przeprowadzony
dowód z akt sprawy karnej na rozprawie z dnia 20 lipca 2011 r. (kwestia zasady
bezpośredniości, ograniczenia postanowienia dowodowego do przytoczenia
sygnatury sprawy) (por. orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 22 października
1973 r., II CR 537/73 i z dnia 27 lutego 1997 r., III CKN 1/97, niepubl.).
6
Z przedstawionych powodów Sąd Najwyższy orzekł, jak w sentencji wyroku
(art. 39815
§ 1 w związku z art. 386 § 2 i art. 39821
k.p.c.).
jw