Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CZP 101/12
UCHWAŁA
Dnia 20 lutego 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Jacek Gudowski (przewodniczący)
SSN Teresa Bielska-Sobkowicz
SSN Irena Gromska-Szuster (sprawozdawca)
w sprawie z wniosku PGE Dystrybucji S.A. z siedzibą w L.
przy uczestnictwie Przedsiębiorstwa Turystycznego "C. M." S.A.
z siedzibą w G.
o ustanowienie służebności przesyłu,
po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym
w dniu 20 lutego 2013 r.,
zagadnienia prawnego przedstawionego
przez Sąd Okręgowy
postanowieniem z dnia 30 października 2012 r.,
"Czy roszczenie z art. 3052
k.c. o ustanowienie służebności
przesyłu ulega przedawnieniu?"
podjął uchwałę:
Roszczenie o ustanowienie służebności przesyłu
przewidziane w art. 3052
§ 1 k.c. nie ulega przedawnieniu.
Uzasadnienie
2
Przedstawione Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia zagadnienie
prawne powstało w sprawie, w której PGE Dystrybucja S.A. w L. wniosła
o ustanowienie służebności przesyłu na jej rzecz i na rzecz każdoczesnego
właściciela urządzeń elektroenergetycznych posadowionych na nieruchomości
pozostającej w użytkowaniu wieczystym Przedsiębiorstwa Turystycznego „C. M.”
S.A. w G. które w odpowiedzi na wniosek podniosło między innymi zarzut
przedawnienia roszczenia.
Sąd pierwszej instancji, podzielając ten zarzut, stwierdził, że roszczenie
o ustanowienie służebności przesyłu, jako roszczenie majątkowe i związane
z prowadzeniem działalności gospodarczej, ulega 3-letniemu przedawnieniu,
zgodnie z art. 117 § 1 i art. 118 k.c., a bieg terminu przedawnienia rozpoczął się
z dniem 3 sierpnia 2008 r., tj. z dniem wejścia w życie ustawy z dnia 30 maja
2008 r. o zmianie ustawy - Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr
117, poz. 731 - dalej: „ustawa nowelizująca k.c.”), wprowadzającej do kodeksu
cywilnego przepisy art. 3051
- 3054
, gdyż od tej chwili stało się możliwe dochodzenie
przed sądem ustanowienia służebności przesyłu. Z uwagi na to, że w spawie
wniosek w tym przedmiocie złożony został w dniu 23 kwietnia 2012 r., a więc
po upływie 3-letniego przedawnienia, Sąd Rejonowy postanowieniem z dnia
13 czerwca 2012 r. wniosek ten oddalił.
Rozpoznając apelację wnioskodawcy Sąd drugiej instancji powziął poważną
wątpliwość, czy roszczenie przewidziane w art. 3052
k.c. w ogóle ulega
przedawnieniu, wskazując, że w tym przedmiocie w literaturze wyrażane są dwa
przeciwstawne stanowiska.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Z uwagi na to, że, zgodnie z art. 390 k.p.c., zagadnienie prawne stanowiące
przedmiot pytania sądu drugiej instancji może dotyczyć jedynie takich problemów
prawnych, które pozostają w związku z rozpoznaniem sprawy i rozstrzygnięciem
środka odwoławczego, rozważania Sądu Najwyższego dotyczące przedstawionego
w sprawie zagadnienia prawnego i odpowiedź na nie, będą ograniczone do kwestii
przedawnienia roszczenia przewidzianego w art. 3052
§ 1 k.c., a więc roszczenia
3
o ustanowienie służebności przesyłu zgłoszonego przez przedsiębiorcę, gdyż
przedmiotem sprawy jest takie roszczenie, a nie, przewidziane w art. 3052
§ 2 k.c.,
roszczenie właściciela nieruchomości o ustanowienie takiej służebności.
Jak słusznie stwierdził Sąd drugiej instancji, przewidziane w art. 3052
§ 1 k.c.
żądanie ustanowienia służebności przesyłu, jest prawem podmiotowym mającym
postać roszczenia obejmującego żądanie złożenia oświadczenia woli
o ustanowieniu służebności. Jako wiążące się bezpośrednio ze sferą interesów
majątkowych przedsiębiorcy przesyłowego, jest bez wątpienia roszczeniem
o charakterze majątkowym.
Zgodnie z art. 117 § 1 k.c., roszczenia majątkowe ulegają przedawnieniu,
z zastrzeżeniem wyjątków przewidzianych w ustawie. Ponieważ żaden przepis nie
wyłącza przedawnienia roszczenia o ustanowienie służebności przesyłu,
w literaturze wyrażane jest stanowisko, że roszczenia te ulegają przedawnieniu
na ogólnych zasadach, a termin przedawnienia, zgodnie z art. 118 k.c., wynosi
dziesięć lub trzy lata, w zależności od tego, czy roszczenie jest związane czy nie
z prowadzeniem działalności gospodarczej. Przyjmuje się też, że bieg terminu
przedawnienia roszczenia o ustanowienie służebności przesyłu rozpoczyna się
z chwilą zaistnienie stanu faktycznego odpowiadającego hipotezie art. 3051
k.c.,
a więc dla przedsiębiorcy już z chwilą potwierdzenia, w drodze odpowiedniej decyzji
administracyjnej, jego zamiaru wybudowania urządzenia przesyłowego. W sytuacji,
gdy urządzenie to powstało przed wejściem w życie ustawy nowelizującej k.c.,
termin przedawnienia może rozpocząć się nie wcześniej niż od dnia 3 sierpnia
2008 r., a więc od wejścia w życie tej ustawy, wprowadzającej do kodeksu przepisy
o służebności przesyłu, w tym art. 3052
, umożliwiający dochodzenie przed sądem
roszczenia o ustanowienie takiej służebności.
Jednakże w literaturze wyrażane są również poglądy przeciwne, wskazujące,
że mimo braku przepisu, który wyłączałby przedawnienie roszczenia
o ustanowienie służebności przesyłu, roszczenie to nie ulega przedawnieniu
ze względu na swoje właściwości i specyficzny charakter wyrażający się w ścisłym
związku roszczenia ze stanem faktycznym i prawnorzeczowym stanowiącym
hipotezę art. 3052
k.c. Roszczenie to bowiem istnieje tak długo, jak długo utrzymuje
4
się na gruncie stan pozwalający na żądanie ustanowienia służebności przesyłu
i tak długo istnieje też możliwość dochodzenia tego roszczenia. Dopóki zatem
na gruncie trwa stan faktyczny odpowiadający hipotezie art. 3052
k.c., roszczenie
o ustanowienie służebności przesyłu nie może ulec przedawnieniu, natomiast
z chwilą ustania tego stanu faktycznego, roszczenie o ustanowienie służebności
przesyłu przestaje istnieć, a zatem ocena przedawnienia takiego roszczenia jest
bezprzedmiotowa.
Stanowisko to należy podzielić.
Okoliczność, że żaden przepis nie wyłącza przedawnienia roszczenia
przedsiębiorcy o ustanowienie służebności przesyłu, mającego charakter
majątkowy, nie wyklucza możliwości uznania, że jest to roszczenie nie ulegające
przedawnieniu. Wprawdzie, zgodnie z art. 117 § 1 k.c. zasadą jest, że roszczenia
majątkowe ulegają przedawnieniu, a wyjątki od tej zasady powinny wynikać
z określonego przepisu ustawy, a zatem nie można ich domniemywać, czy też
przyjmować ich istnienia w drodze analogii, jednak w literaturze i orzecznictwie
przyjmuje się niemal jednolicie, że wyjątki od zasady przedawnialności roszczeń
majątkowych mogą wynikać także z właściwości roszczenia, odbiegającej
od innych tego rodzaju roszczeń. Jednolicie przyjmuje się w orzecznictwie
i literaturze, że między innymi nie ulega przedawnieniu przewidziane w art. 231 § 1
k.c. roszczenia posiadacza o przeniesienie własności działki zajętej pod budowę
na cudzym gruncie (porównaj uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 18 marca 1968 r.
III CZP 15/68, OSNC z 2968, nr 8-9, poz. 138 oraz wyroki z dnia 13 grudnia 2007 r.
I CSK 364/07, z dnia 15 stycznia 2009 r. I CSK 333/07, z dnia 21 czerwca 2011 r.
I CSK 555/10 i z dnia 9 maja 2012r. V CSK 236/11, OSNC-ZD z 2009 r, nr 4,
poz. 97).
Sąd Najwyższy w powołanej uchwale z dnia 18 marca 1968 r. III CZP 15/68
stwierdził, że roszczenie to wygasa z chwilą definitywnej utraty posiadania
przez samoistnego posiadacza działki gruntu, na której wzniósł on budynek lub
inne urządzenie i nie ulega przedawnieniu, a nieprzedawnialność roszczenia
wywiódł z jego specyfiki i istoty, odbiegającej od innych roszczeń majątkowych.
Wskazał, że odmienność ta wynika z kilku okoliczności, między innymi
5
ze szczególnych przesłanek faktycznych roszczenia, które ustawodawca określił
ściśle w hipotezie art. 231 § 1 k.c. Roszczenie to istnieje tylko tak długo, jak długo
trwa stan faktyczny określony w przepisie, a wraz ze zmianą tego stanu, wygasa.
Ustawodawca więc określił przesłanki powstania i wygaśnięcia roszczenia
w sposób autonomiczny, co wyklucza stosowanie do nich ogólnych przepisów
o przedawnieniu. Ze względu na tę właściwość roszczenia przyjęcie, że ulega
ono przedawnieniu byłoby nieuzasadnione także z przyczyn funkcjonalnych,
gdyż prowadziłoby do stanu, w którym posiadacz pozostawałby w korzystniejszej
sytuacji prawnej w początkowej fazie posiadania niż w miarę upływu czasu, chociaż
z całokształtu przepisów o posiadaniu wynika, iż w miarę upływu czasu zyskuje
ono na znaczeniu, gdyż może prowadzić do zasiedzenia prawa. Możliwość
przedawnienia roszczenia przewidzianego w art. 231 § 1 k.c. prowadziłaby
w efekcie do sprzeczności z instytucją zasiedzenia.
W literaturze podobne argumenty przytacza się na uzasadnienie
jednolicie wyrażanego poglądu o nieprzedawnialności roszczenia właściciela
nieruchomości o ustanowienie służebności gruntowej w razie przekroczenia
granicy przy wznoszeniu budynku lub innego urządzenia (art. 151 zd. 2 k.c.)
oraz roszczenia o ustanowienie służebności drogi koniecznej, przewidzianego
w art. 145 i art. 146 k.c., wskazując również na „stałą odnawialność” tego rodzaju
roszczeń, które nie mogą ulec przedawnieniu, gdyż leżący u ich podstaw
stan faktyczny ma charakter trwały, a zatem roszczenie ustawicznie powstaje na
nowo. Przyjmowane zgodnie stanowisko o nieprzedawnialności roszczenia
o ustanowienie drogi koniecznej ma o tyle istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia
przedstawionego zagadnienia prawnego, że nie ulega wątpliwości, iż konstrukcja
służebności przesyłu wykazuje znaczne podobieństwo do służebności
drogi koniecznej, tak znaczne, że przed wejściem w życie ustawy nowelizacyjnej,
wprowadzającej do kodeksu cywilnego przepisy o służebności przesyłu,
Sąd Najwyższy wskazywał, jako podstawę ustanowienia prawa o takiej treści,
przepisy art. 145 k.c., stosowane w drodze analogii (porównaj między innymi
uchwałę z dnia 30 sierpnia 1991 r. III CZP 73/91, OSNC z 1992 r., nr 4, poz. 53).
Przedstawiane argumenty uzasadniające nieprzedawnialność tego roszczenia
6
mogą być zatem odniesione w całości także do roszczenia o ustanowienie
służebności przesyłu.
W konsekwencji trzeba przyjąć, że szczególna cecha roszczenia
przewidzianego w art. 3052
§ 1 k.c., jaką jest jego ścisły związek ze stanem
faktycznym stanowiącym hipotezę tego przepisu, a więc z określoną, trwałą
sytuacją faktyczną na nieruchomości, sprawia, że roszczenie to istnieje tak długo,
jak długo trwa ta sytuacja, a po jej zmianie wygasa. Nie ulega więc przedawnieniu,
gdyż ustawodawca w sposób odrębny i szczególny ukształtował możliwość jego
dochodzenia i instytucja przedawnienia nie może znaleźć zastosowania do tego
rodzaju regulacji.
Za taką wykładnią art. 3052
§ 1 k.c. przemawiają nie tylko powyższe
argumenty odwołujące się do specyfiki roszczenia w nim przewidzianego lecz także
argumenty celowościowo-funkcjonalne.
Nie ulega wątpliwości, że celem regulacji przewidzianej w art. 3051
-3054
k.c.,
a w szczególności celem wprowadzenia roszczenia przewidzianego w art. 3052
k.c., było ułatwienie uporządkowania stosunków prawnych związanych z istnieniem,
często od wielu lat, infrastruktury przesyłowej na cudzym gruncie.
Chodziło o zapewnienie odpowiednich instrumentów prawnych pozwalających
przedsiębiorcom przesyłowym na uzyskanie trwałego i pewnego tytułu prawnego
do utrzymywania na cudzym gruncie urządzeń przesyłowych, przy jednoczesnej
ochronie interesów właściciela gruntu. Zważywszy, że celem wprowadzenia
roszczenia o ustanowienie służebności przesyłu było nie tylko uregulowanie tych
kwestii na przyszłość, lecz również, a może nawet przede wszystkim,
uporządkowanie trwających od wielu lat stanów faktycznych niekorzystnych
z punktu widzenia społecznego, przyjęcie przedawnialności roszczenia
przewidzianego w art. 3052
§ 1 k.c. nie dałoby się pogodzić z powyższym celem tej
regulacji, gdyż w sposób znaczący ograniczałoby jej skuteczność. W praktyce nie
zostaliby nią objęci przedsiębiorcy, którzy utrzymywali urządzenia przesyłowe
na cudzym gruncie w dniu wejścia w życie ustawy nowelizującej i z różnych
przyczyn, nie zdążyli wystąpić z roszczeniem o ustanowienie służebności przesyłu
przed dniem 3 sierpnia 2011 r. Ponieważ w wielu wypadkach długotrwałego
7
utrzymywania takiego stanu na gruncie zebranie dokumentacji niezbędnej
do dochodzenia omawianego roszczenia mogło okazać się czasochłonne, problem
ten może dotyczyć bardzo wielu przedsiębiorców. Co za tym idzie przedsiębiorcy
ci w dalszym ciągu nie mogliby uzyskać pewnego i trwałego tytułu prawnego
do korzystania w tym zakresie z cudzego gruntu. Zawieranie z właścicielem
nieruchomości umów o korzystaniu z gruntu prowadziłoby jedynie do nawiązania
stosunków obligacyjnych, z natury rzeczy znacznie mniej trwałych niż
prawnorzeczowe i, co istotniejsze, pozbawiałoby przedsiębiorcę możliwości nabycia
służebności przesyłu przez zasiedzenie wobec zmiany charakteru posiadania
w wyniku zawarcia takiej umowy. Przedsiębiorcy ci nie mogliby zatem w żaden
trwały sposób uregulować swojej sytuacji na gruncie, co jest niewątpliwie sprzeczne
z interesem publicznym i jako takie stało się przyczyną wprowadzenia do kodeksu
cywilnego służebności przesyłu i roszczenia o jej ustanowienie. Sytuacja taka
nie byłaby też korzystne dla właścicieli nieruchomości, którzy praktycznie
pozbawieni są możliwości żądania usunięcia urządzeń przesyłowych ze swojej
nieruchomości, jako służących do zaspokajania istotnych potrzeb publicznych
(porównaj między innymi uzasadnienie uchwały Sądu Najwyższego z dnia
21 stycznia 2011 r. III CZP 124/10, OSNC z 2011 r., nr 9, poz. 99 i wyrok z dnia
22 stycznia 2010 r. V CSK 239/09, niepubl.), a w przypadku przyjęcia
przedawnialności roszczenia o ustanowienie służebności przesyłu, pozbawieni
byliby też możliwości żądania odpowiedniego wynagrodzenia w zamian
za ustanowienie takiej służebności. Nie mają również w istocie żadnego
skutecznego instrumentu prawnego do zapewnienia sobie trwałej i odpowiedniej
rekompensaty za ograniczenie ich prawa własności dla dobra publicznego.
Możliwość szerokiego wykorzystania instytucji służebności przesyłu zapobiega tego
rodzaju niekorzystnym sytuacjom i jest dodatkowym argumentem uzasadniającym
przyjęcie, że roszczenie przedsiębiorcy o ustanowienie takiej służebności nie ulega
przedawnieniu.
Biorąc wszystko to pod uwagę Sąd Najwyższy orzekł jak w uchwale.