Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 508/12
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 13 marca 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Grzegorz Misiurek (przewodniczący)
SSN Wojciech Katner
SSN Maria Szulc (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa Wojskowych Zakładów […]
przeciwko "A." Spółce z ograniczoną odpowiedzialnością w G.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 13 marca 2013 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej
od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 11 kwietnia 2012 r., sygn. akt […],
oddala skargę kasacyjną.
Uzasadnienie
2
Zaskarżonym wyrokiem Sąd Apelacyjny oddalił apelację powoda
Wojskowych Zakładów […] od wyroku Sądu Okręgowego w T. oddalającego
powództwo o zasądzenie kwoty 182.998,91 zł z tytułu zwrotu zaliczek zapłaconych
A. spółce z o.o. na poczet wynagrodzenia za wykonanie dzieła.
Sprawa niniejsza jest po raz drugi rozpoznawana przez Sąd Najwyższy,
bowiem wyrokiem z dnia 21 października 2010 r., IV CSK 112/10 Sąd Najwyższy
uchylił wyrok Sądu Apelacyjnego i przekazał sprawę do ponownego rozpoznania
temu Sądowi.
Sądy obu instancji ustaliły, że poprzednik prawny powoda, jako wykonawca,
zawarł z Ministrem Obrony Narodowej w dniu 8 września 2005 r. umowę o pracę
badawczo - rozwojową, której przedmiotem było wykonanie pralni polowej
o kryptonimie Neptun 2, a w dniu 3 października 2005 r. zawarł z pozwaną, jako
podwykonawcą, umowę o wykonanie kontenera ISO – 1 serii 1C dostosowanego
do zabudowy pralni, przy czym jej przedmiot został określony w opisie wymagań
technicznych i założeń techniczno - taktycznych. Strony podzieliły wykonanie dzieła
na trzy etapy i powodowe zakłady zapłaciły zaliczkę w kwocie 182.998,91 za etap
pierwszy (opracowanie dokumentacji i uzyskanie aprobaty Polskiego Rejestru
Statków) i za etap drugi (wykonanie prototypu kontenera i przeprowadzenie prób).
Każdy etap miał być przedmiotem odrębnego odbioru i rozliczenia. W § 11 ust. 1 –
5 strony określiły przypadki uprawniające zamawiającego do odstąpienia od
umowy, w tym od określonego etapu prac. Pozwana wykonała dwa pierwsze etapy
zamówienia, został podpisany protokół zdawczo – odbiorczy II etapu prac
i kontener został wydany powodowi. Kontener uzyskał certyfikat Polskiego Rejestru
Statków, lecz pozwana nie przekazała powodowi dokumentacji powykonawczej
(etap III). Pismem z dnia 23 października 2006 r. pozwana złożyła oświadczenie
o odstąpieniu od umowy na podstawie art. 491 i 640 k.c. z przyczyny wprowadzenia
przez zamawiającego w II etapie zmian rozwiązań projektowych i odmowy
podpisania aneksu określającego te zmiany i podwyższenie wynagrodzenia. Powód
wezwał pozwaną do zwrotu pobranych zaliczek oraz do odebrania kontenera
i dokumentacji wykonanej w ramach tego projektu.
3
Sąd pierwszej instancji uznał, że oświadczenie pozwanej o odstąpieniu od
umowy jest skuteczne, a zważywszy na powołanie się na § 11 ust. 6 umowy
przyjął, iż intencją pozwanej było odstąpienie od III etapu umowy. Wskazał, że Sąd
Najwyższy nie zajmował się tym, czy pozwana odstąpiła od całej umowy, czy tylko
od umowy w zakresie III etapu, a o skutku upadku zobowiązania ex tunc wskutek
złożenia oświadczenia woli o odstąpieniu od umowy wypowiedział się w kontekście
oceny, czy nastąpiło przedawnienie i w tym zakresie pogląd ten wiąże. W ocenie
Sądu Okręgowego świadczenie pozwanej było podzielne, bowiem strony wskazały
w umowie trzy etapy wykonania, z których każdy był przedmiotem odrębnego
odbioru i rozliczenia, a nadto w umowie przewidziano możliwość odstąpienia
od umowy w zakresie poszczególnego etapu. Konsekwencją było przyjęcie,
że odstąpienie wywołało skutek ex nunc tzn. dotyczyło III etapu prac, a zatem nie
ma zastosowania art. 494 k.c. Przemawia za tym również odebranie kontenera
przez zamawiającego bez zastrzeżeń, wyposażenie go w pralnię i wystawienie na
targach oraz złożenie przez Ministra Obrony Narodowej oświadczenia, że kontener
stanowi jego własność.
Sąd Apelacyjny podzielił stanowisko Sądu pierwszej instancji co do zakresu
związania wykładnią prawa dokonaną przez Sąd Najwyższy stwierdzając, że Sąd
ten nie oceniał, czy pozwana odstąpiła od umowy ze skutkiem ex tunc, czy ex nunc,
a tylko w kontekście przedawnienia roszczeń wyraził pogląd, że oświadczenie
o odstąpieniu od umowy wywiera skutek ex tunc. Za trafną uznał także ocenę,
że pozwana odstąpiła od umowy ze skutkiem ex nunc, a zatem w części, w której
umowa nie została wykonana. Wskazał również, że fakt rozstrzygnięcia sprawy
przez sędziego, który napisał glosę do wyroku Sądu Najwyższego wydanego
w sprawie, sam przez się nie jest podstawą do uwzględnienia apelacji, bo nie
można uznać, że okoliczność ta świadczy o stronniczości sędziego w rozumieniu
art. 49 k.p.c.
W skardze kasacyjnej opartej na obu podstawach kasacyjnych (art. 3983
§ 1
i 2 k.p.c.) powód wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku i orzeczenie co do istoty
sporu, ewentualnie o jego uchylenie i przekazanie sprawy Sądowi drugiej instancji
do ponownego rozpoznania. W ramach pierwszej podstawy kasacyjnej skarżący
zarzucił naruszenie prawa materialnego: - art. 494 k.c. poprzez przyjęcie,
4
że skutkiem odstąpienia przez pozwaną od umowy był skutek ex nunc; - art. 379
§ 2 k.c. przez dowolne przyjęcie, że świadczenie pozwanej miało charakter
podzielny; - art. 65 § 2 k.c. przez dowolne przyjęcie, że celem umowy było
produkowanie przez pozwaną kontenera i wyposażanie go przez powoda, podczas
gdy rzeczywistym celem było uzyskanie pełnej dokumentacji wraz z prototypem, by
w przyszłości powódka mogła wdrożyć masową produkcję pralni polowych
w kontenerach. W ramach drugiej podstawy kasacyjnej zarzucono: - naruszenie art.
39820
k.p.c.; - naruszenie art. 49 k.p.c. w zw. z art. 316 § 1 k.p.c. i naruszenie art.
161 k.p.c. w zw. z art. 140 k.p.c.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W pierwszej kolejności należy się odnieść do zarzutów prawa procesowego,
a zwłaszcza zarzutu naruszenia art. 49 k.p.c. w zw. z art. 316 § k.p.c. jako
mogącego wywrzeć najdalej idące skutki procesowe. Skarżący twierdzi,
że zaskarżony wyrok został wydany z udziałem sędziego, który napisał glosę do
wyroku Sądu Najwyższego wydanego w niniejszej sprawie. Powód jednakże nie
wskazuje, którego sędziego uczestniczącego w składzie sądu odwoławczego
zarzut ten dotyczy, a zważywszy na argument, że sędzia ten przeprowadzał
postępowanie dowodowe w celu wykazania z góry przyjętego stanowiska,
oczywiste się staje, że dotyczy on sędziego orzekającego w pierwszej instancji
zwłaszcza, że Sąd Apelacyjny nie przeprowadzał żadnego postępowania
dowodowego. Utrwalone jest stanowisko, że Sąd Najwyższy bada nieważność
postępowania jedynie przed sądem drugiej instancji, a jedynie wyjątkowo pośrednia
kontrola tej bezwzględnej przesłanki procesowej w zakresie postępowania przed
sądem pierwszej instancji jest dopuszczalna w ramach drugiej podstawy kasacyjnej
z art. 3983
§ 1 k.p.c., jeżeli skarżący podniesie zarzut naruszenia przez sąd drugiej
instancji art. 386 § 2 k.p.c. (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 24 maja 2007 r.,
V CSK 62/07, niepubl. i orzeczenia w nim powołane). Takiego zarzutu jednak
skarżący nie powołuje, a zatem kwestia nieważności postępowania przed Sądem
Okręgowym uchyla się spod kontroli kasacyjnej. Sąd Apelacyjny nie mógł się
natomiast dopuścić naruszenia art. 49 k.p.c. w zw. z art. 316 k.p.c., skoro żaden
z sędziów składu orzekającego nie napisał glosy do wyroku Sądu Najwyższego
5
IV CSK 112/10, co w konsekwencji czyni zbędne rozważania, czy taka sytuacja
faktyczna mogła doprowadzić do zarzucanej nieważności postępowania.
Nie są również trafne pozostałe zarzuty naruszenia prawa procesowego.
Sąd Najwyższy, w granicach określonych art. 3983
§ 2 k.p.c. bada
prawidłowość postępowania przed sądem drugiej instancji, natomiast zarzut
naruszenia art. 161 k.p.c. w zw. z art. 140 k.p.c. uzasadniony brakiem doręczenia
pełnomocnikowi powoda załącznika do protokołu z dnia 25 października 2011 r.
dotyczy postępowania przed Sądem pierwszej instancji. Ponadto załącznik do
protokołu nie jest pismem procesowym, które podlega doręczeniu, a głosem strony
do protokołu. Skarżący nie wykazał powiązania tego zarzutu z postępowaniem
apelacyjnym, zaś twierdzenia o ustaleniu przez Sąd drugiej instancji stanu
faktycznego na podstawie tego załącznika nie znajdują odzwierciedlenia
w motywach tego Sądu, jak również zmierzają do niedopuszczalnego, w świetle
art. 3983
§ 3 k.p.c., zakwestionowania stanu faktycznego.
Prawidłowe jest stanowisko Sądu odwoławczego co do zakresu związania
wykładnią prawa dokonaną przez Sąd Najwyższy w wyroku IV CSK 112/10,
a zatem nie można temu Sądowi przypisać naruszenia art. 39820
k.p.c.
Sąd Najwyższy odnosząc się do zagadnienia przedawnienia roszczeń powoda
wskazał, że w wypadku skutecznego odstąpienia od umowy zobowiązanie wygasa
ze skutkiem ex tunc, wobec czego podstawy roszczeń powoda nie można
poszukiwać w przepisach Kodeksu cywilnego regulujących stosunek
zobowiązaniowy tj. w art. 646 k.c., a w konsekwencji analiza upływu terminu
przedawnienia roszczeń powinna być dokonana w świetle art. 118 k.c. Wyrażony
pogląd prawny nie odnosił się natomiast do przesłanek stosowania art. 491 § 2 k.c.,
bowiem na tamtym etapie postępowania kwestia podzielności świadczenia nie była
przez Sąd Najwyższy rozważana.
Odnosząc się do zarzutów prawa materialnego wskazać należy, że skarżący
nie zarzuca naruszenia przez Sąd drugiej instancji art. 491 § 2 k.c., który stanowił
podstawę przyjęcia, że świadczenie pozwanej było podzielne i w świetle tego
przepisu była ona uprawniona do odstąpienia od umowy jedynie w zakresie jej
III etapu. Ze sformułowania zarzutów kasacyjnych nie wynika również, czy powód
6
zarzuca błędną wykładnię wskazanych przepisów, czy ich błędne zastosowanie,
a jedynie z uzasadnienia można domniemywać, że jego zdaniem Sąd odwoławczy
wadliwie zastosował wskazane przepisy prawa. Zważywszy na podniesienie
zarzutu art. 379 § 2 k.c. oraz art. 494 k.c. w kontekście twierdzenia, że pozwana
z uwagi na skutek ex tunc oświadczenia o odstąpienia od umowy jest zobowiązana
zwrócić wszystko, co otrzymała od powódki, należy się jednak odnieść do kwestii
podzielności świadczeń i prawidłowości rozstrzygnięcia Sądu Apelacyjnego w tym
zakresie.
1. Artykuł 491 § 2 zd. 1 k.c. ogranicza uprawnienie do odstąpienia umowy
co do części świadczenia lub do całej reszty niespełnionego świadczenia, jeżeli
świadczenia obu stron są podzielne, a jedna ze stron dopuszcza się zwłoki tylko
co do części świadczenia. Definicję świadczeń podzielnych zawiera art. 379 § 2 k.c.
stanowiąc, że świadczenie jest podzielne, jeżeli może być spełnione częściowo bez
istotnej zmiany przedmiotu lub wartości. W doktrynie obok kryterium fizycznych
właściwości wskazuje się jako drugie kryterium cel świadczenia wynikający z treści
zobowiązania stron. Kryterium to odwołuje się do woli stron, która może
determinować charakter świadczenia poprzez określenie go jako świadczenia
podzielnego lub niepodzielnego. Omawiany przepis odnosi się do sytuacji wielości
dłużników i wierzycieli, a zatem zachodzi pytanie, czy art. 491 § 2 k.c. odnosi się
wyłącznie do zobowiązań ze świadczeniem podzielnym, o którym mowa w art. 379
§ 2 k.c. Przyjąć należy, że skoro odwołuje się on do pojęcia świadczenia
podzielnego, można się odwołać do wykładni art. 379 § 2 k.c. ale dopuszczalne są
pewne modyfikacje. Aczkolwiek istnieje spór co do wykładni pojęcia świadczenia
podzielnego w rozumieniu art. 491 § 2 k.c., w doktrynie prezentowany jest również
pogląd, że jest w nim mowa nie tylko o zobowiązaniach podzielnych, o jakich
stanowi art. 379 § 2 k.c., ale także o świadczeniach podlegających podziałowi
ze względu na ich częściowe spełnienie w czasie, a zatem podzielnych
pod względem czasu. Jako przykład podaje się umowę o roboty budowlane
argumentując, że w wypadku częściowego jej wykonania, zezwolenie wierzycielowi
na odstąpienie od całości umowy byłoby zbyt drastyczną konsekwencją zwłoki,
a nadto wskazuje się na brak takiego ograniczenia w pozostałych przepisach
dotyczących odstąpienia od umowy (art. 493 § 2 i 495 § 2 k.c.). W orzecznictwie
7
Sądu Najwyższego w odniesieniu do umowy o roboty budowlane pojawiły się
rozbieżności w zakresie określenia charakteru prawnego świadczenia wykonawcy.
W wyrokach z dnia 14 marca 2002 r., IV CKN 821/00, niepubl. i z 4 czerwca
2002 r., I CK 1/02, niepubl., wyrażono pogląd, że przedmiot świadczenia
wykonawcy jest oznaczony co do tożsamości i jest niepodzielny w rozumieniu art.
379 § 2 k.c. Odmienne stanowisko znalazło się natomiast w wyrokach z dnia
19 marca 2004 r., IV CK 172/02 (OSP 2006, nr 2, poz. 18, s. 82 - 85), z dnia
16 listopada 16 listopada 2005 r., V CK 350/05 i z dnia 20 kwietnia 2006 r., III CSK
11/06, niepubl., w których stwierdzono, że świadczenie to jest podzielne, bowiem
z reguły może być spełnione bez istotnej zmiany przedmiotu świadczenia.
Sąd Najwyższy wskazał, że niepodzielność przedmiotu świadczenia nie może być
utożsamiana z niepodzielnością świadczenia a nadto, że przesądzenie podzielnego
lub niepodzielnego charakteru świadczenia zależeć będzie od postaci przedmiotu
świadczenia i od woli stron. W wyroku z dnia 13 czerwca 2008 r., I CSK 13/08
niepubl. Sąd Najwyższy analizując charakter prawny świadczenia inwestora
zastępczego stwierdził, że z punktu widzenia celu, jakiemu służy to świadczenie,
jest ono spełnione dopiero po wykonaniu przez inwestora wszystkich czynności
objętych umową, ale przy ocenie, czy jest ono podzielne nie chodzi o to, że nie
może być ono spełnione częściami, gdyż wartość będzie mniejsza niż wartość
całego świadczenia, ale o ocenę czy przez spełnienie świadczenia w częściach nie
zmieni się jego wartość jako całości. Podział w umowie czynności, jakie składają
się na takie świadczenie, nie prowadzi sam przez się do istotnej zmiany wartości
tego świadczenia. Sąd Najwyższy w niniejszym składzie podziela stanowisko,
że w świetle art. 491 § 2 k.c. dopuszczalne jest odstąpienie częściowe od umowy
o dzieło, jeżeli charakter prawny świadczenia przyjmującego zamówienie pozwala
na przyjęcie, że zobowiązanie spełnia warunki określone w art. 379 § 2 k.c., albo
przedmiot świadczenia jest podzielny i świadczenie może podlegać podziałowi
poprzez częściowe spełnienie w czasie, a przez spełnienie świadczenia
w częściach nie zmieni się wartość zobowiązania jako całości.
2. w sprawie niniejszej przedmiotem świadczenia było dzieło w postaci
wykonania kontenera ISO – 1 serii IC w trzech etapach - opracowanie dokumentacji
i uzyskanie aprobaty Polskiego Rejestru Statków, wykonanie prototypu kontenera
8
i przeprowadzenie prób, oraz opracowanie dokumentacji konstrukcyjnej.
Twierdzenia skarżącej, że przedmiotem umowy była niepodzielna praca badawczo
- rozwojowa nie znajdują potwierdzenia w treści umowy, a zwłaszcza
nie przesądza o tym inna umowa zawarta przez powoda z Ministrem Obrony
Narodowej. Argumenty odnoszące się do celu umowy nie mają również
przesądzającego znaczenia dla oceny podzielności świadczenia pozwanej, bowiem
relewantny jest charakter prawny świadczenia. Charakter prawny umowy przesądził
zresztą Sąd Najwyższy w wyroku IV CSK 112/10 kwalifikując ją jako umowę
o dzieło i tym stanowiskiem Sąd Najwyższy jest związany. Z tego względu nie może
być skuteczny zarzut naruszenia art. 65 § 1 k.c.
3. Zagadnienie kwalifikacji prawnej świadczenia przyjmującego zamówienie
nie powstaje, gdy same strony umowy o dzieło wprost lub pośrednio przewidują
jego podzielność. Sąd Apelacyjny, w oparciu o treść umowy z dnia 3 października
2005 r., uznał, że taka sytuacja ma miejsce w niniejszej sprawie. Skarżący odniósł
zarzut naruszenia art. 65 § 1 k.c. jedynie do celu umowy, natomiast nie
zakwestionował jej wykładni w odniesieniu do ustalenia woli stron i treści umowy
w zakresie określenia podzielnego charakteru świadczenia pozwanej. Argumenty
podniesione w uzasadnieniu zarzutu naruszenia art. 379 § 2 k.c. nie są natomiast
skuteczne. Sąd drugiej instancji miał dostateczne podstawy do stwierdzenia
ograniczonego przedmiotowo zakresu oświadczenia woli pozwanej o odstąpieniu
od umowy. Fakt przyjęcia przez Sąd Apelacyjny w wyroku z dnia 23 września
2009 r. niepodzielności świadczenia pozostaje bez znaczenia wobec uchylenia tego
wyroku przez Sąd Najwyższy, zaś postanowienie § 16 umowy dotyczący praw
autorskich nie przesądza o charakterze świadczenia. Nie może przesądzać również o
tym § 17 i 18 umowy zawartej pomiędzy Ministrem Obrony Narodowej a powodem,
jako nie dotyczącej pozwanej i mogącej wywierać skutek prawny jedynie pomiędzy jej
stronami. W umowie zawartej pomiędzy stronami obok całkowitego odstąpienia od
umowy przewidziano odstąpienie częściowe. Prawidłowe jest stanowisko Sądu
odwoławczego, że w sytuacji, gdy strony w umowie przewidują wykonanie dzieła
w etapach, z których każdy jest przedmiotem odrębnego odbioru i rozliczeń,
a nadto przewidują możliwość odstąpienia przez zamawiającego od umowy
w zakresie poszczególnych etapów należy przyjąć, że przewidziały w umowie
9
podzielność świadczenia (§ 4 i 11 ust. 4 i 5 umowy). Wskazać dodatkowo należy,
że bez znaczenia pozostaje okoliczność, że takie uprawnienie zostało przewidziane
tylko dla zamawiającego, skoro dla wykonawcy nie zostało w ogóle przewidziane
uprawnienie do odstąpienia od umowy. Skarżący nie kwestionował zresztą prawnej
skuteczności postanowienia umownego w zakresie częściowego odstąpienia od
umowy (§ 11 ust. 4 i 5). W konsekwencji, skoro strony nadały świadczeniu
przyjmującego zamówienie charakter świadczenia podzielnego odnośnie do
uprawnienia zamawiającego do częściowego odstąpienia od umowy, to brak jest
podstaw, by przyjąć inny charakter tego świadczenia w wypadku skorzystania przez
przyjmującego zamówienie z ustawowego prawa do częściowego odstąpienia od
umowy. Skutkiem odstąpienia pozwanej od umowy był zatem upadek zobowiązania
w części niewykonanej, co czyni niezasadne zarzuty naruszenia art. 494 k.c. i 379
§ 2 k.c.
Zważywszy na powyższe orzeczono jak w sentencji na podstawie art. 39814
k.p.c.
jw