Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I UK 544/12
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 20 marca 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Małgorzata Wrębiakowska-Marzec (przewodniczący)
SSN Roman Kuczyński (sprawozdawca)
SSN Zbigniew Myszka
w sprawie z odwołania F. W.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych
o emeryturę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 20 marca 2013 r.,
skargi kasacyjnej ubezpieczonego od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 12 kwietnia 2012 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i orzeczenia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Wyrokiem z dnia 17 listopada 2011 r. Sąd Okręgowy - Sąd Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych w T. oddalił odwołanie F. W. od decyzji Zakładu
Ubezpieczeń Społecznych z dnia 12 sierpnia 2011 r. odmawiającej mu prawa do
emerytury. Sąd Okręgowy ustalił, że wnioskodawca F.W., urodzony […] 1960 r., na
dzień 31 grudnia 2008 r. wykazał łącznie okres składkowy i nieskładkowy w
wymiarze 30 lat, w tym 19 lat i 29 dni pracy nauczycielskiej i nie przystąpił do OFE.
Z zawodu wnioskodawca jest nauczycielem i w tym charakterze pracował do dnia
31 sierpnia 2011 r. W dniu 13 lipca 2011 r. wystąpił z wnioskiem o ustalenie prawa
do emerytury nauczycielskiej. Ustalił też Sąd Okręgowy, że w okresie od dnia 1
września 1984 r. do 31 sierpnia 1986 r. wnioskodawca był zatrudniony w Szkole
Podstawowej w Ł. jako nauczyciel w pełnym wymiarze czasu pracy i w trakcie tego
zatrudnienia odbywał zasadniczą służbę wojskową w okresie od dnia 3 stycznia
1985 r. do 21 grudnia 1985 r. W tak ustalonym stanie faktycznym sprawy Sąd
Okręgowy powołał się na treść art. 88 ustawy z dnia 26 stycznia 1982 r. Karty
Nauczyciela (tekst jedn.: Dz.U. z 2006 r. Nr 97, poz. 674 ze zm.) i stanął na
stanowisku, że wnioskodawca nie spełniła przesłanek wymaganych dla nabycia
prawa do wcześniejszej emerytury nauczycielskiej. W myśl powołanego art. 88,
nauczyciele mający trzydziestoletni okres zatrudnienia, w tym 20 lat wykonywania
pracy w szczególnym charakterze, zaś nauczyciele klas, szkół, placówek i
zakładów specjalnych - dwudziestopięcioletni okres zatrudnienia, w tym 20 lat
wykonywania pracy w szczególnym charakterze w szkolnictwie specjalnym, mogą -
po rozwiązaniu na swój wniosek stosunku pracy - przejść na emeryturę. Jakkolwiek
wnioskodawca posiada ponad 30 lat okresów składkowych i nieskładkowych, nie
przystąpił do OFE i rozwiązał z dniem 31 sierpnia 2011 r. stosunek pracy
nauczycielskiej, to jednak nie legitymuje się 20-letnim okresem pracy
nauczycielskiej. W ocenie Sądu Okręgowego, do takiego stażu nie można bowiem
zaliczyć okresu odbywania przez wnioskodawcę zasadniczej służby wojskowej
przypadającej w trakcie wykonywania pracy jako nauczyciel (od dnia 3 stycznia
1985 r. do 21 grudnia 1985 r.). O ile okres odbywania służby wojskowej zalicza się
do okresu zatrudnienia to traktuje się go jako zwykły okres składkowy (art. 6 ust. 1
3
pkt. 4 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu
Ubezpieczeń Społecznych - tekst jedn.: Dz.U. z 2009 r. Nr 153 poz. 1227 ze zm.),
ale nie okres pracy w szczególnych warunkach (a takim jest praca nauczyciela na
potrzeby uprawnień do wcześniejszej emerytury nauczycielskiej). Także żaden z
przepisów rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 września 1979 r. w sprawie
szczególnych uprawnień żołnierzy i osób spełniających zastępczo obowiązek
służby wojskowej oraz członków ich rodzin (Dz.U. Nr 21, poz. 125), które
obowiązywało w okresie odbywania przez wnioskodawcę spornej służby wojskowej
- nie przewiduje, aby czas odbywania służby wojskowej wliczano do okresu
zatrudnienia w zakładzie pracy, w którym ubezpieczony podjął zatrudnienie, w
zakresie wszelkich uprawnień związanych z zatrudnieniem w tym zakładzie oraz w
zakresie szczególnych uprawnień uzależnionych od wykonywania pracy na
określonym stanowisku lub w określonym zawodzie. W konsekwencji Sąd
Okręgowy stwierdził, że wnioskodawca wykazał jedynie 19 lat i 29 dni pracy
nauczycielskiej, a zatem słusznie organ rentowy odmówił mu prawa do emerytury
nauczycielskiej o jakiej mowa w art. 88 Karty Nauczyciela. Wobec tego odwołanie
nie zasługuje na uwzględnienie.
W wyniku apelacji ubezpieczonego Sąd Apelacyjny – Sąd Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych wyrokiem z dnia 12 kwietnia 2012 r. oddalił apelację.
Sąd Apelacyjny w całości podzielił ustalenia faktyczne Sądu pierwszej instancji
oraz wywody prawne odnośnie interpretacji art. 88 ustawy z dnia 26 stycznia 1982
r. Karty Nauczyciela (tekst jedn.: Dz.U. z 2006 r. Nr 97, poz. 674 ze zm.) oraz
przepisów ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu
Ubezpieczeń Społecznych (tekst jedn.: Dz.U. z 2009 r. Nr 153 poz. 1227) i
stwierdził, że warunkiem nabycia prawa do wcześniejszej emerytury w trybie
powołanego art. 88 Karty Nauczyciela, jest dla nauczyciela wykazanie
trzydziestoletniego okresu zatrudnienia, w tym 20 lat wykonywania pracy w
szczególnym charakterze (tj. pracy nauczyciela) i rozwiązania na jego wniosek
stosunku pracy. Tymczasem w przypadku apelującego F. W. nie został spełniony
ów wymów posiadania 20 lat pracy nauczycielskiej, albowiem wykazał on jedynie
19 lat i 29 dni pracy jako nauczyciel. Jak trafnie przyjął Sąd pierwszej instancji
odbywanie zasadniczej służby wojskowej, nawet w okresie pozostawania w
4
stosunku pracy nauczyciela i bezpośredniego powrotu do tego zatrudnienia, nie
kwalifikuje się do zaliczenia do stażu pracy nauczycielskiej. Obowiązująca od dnia
29 listopada 1967 r. ustawa z dnia 21 listopada 1967 r. o powszechnym obowiązku
obrony Rzeczypospolitej Polskiej (tekst jedn.: Dz.U. z 2004 r. Nr 241, poz. 2416 ze
zm.), przewiduje jedynie (początkowo w art. 108 ust. 1, a obecnie w art. 120 ust.
1), zaliczanie okresu odbytej służby wojskowej do wszelkich uprawnień związanych
z zatrudnieniem, przez które należy rozumieć uprawnienia wynikające ze stosunku
pracy, a nie z systemu ubezpieczenia społecznego. Odbywanie zasadniczej służby
wojskowej nie zostało objęte ani przepisami rozporządzenia Rady Ministrów z dnia
7 lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w
szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze (Dz.U z 1983 r. Nr 8,
poz. 43), ani stanowiącymi jego załącznik wykazami. Już tylko to stwierdzenie
pozwalało na uznanie, że okres zasadniczej służby wojskowej nie podlegał
zaliczeniu do pracy w szczególnych warunkach w rozumieniu art. 32 ust. 2 ustawy
o emeryturach i rentach z FUS (a co za tym idzie również do stażu pracy
nauczycielskiej.
Ubezpieczony zaskarżył w całości wyrok Sądu Apelacyjnego, opierając
skargę kasacyjną na podstawie naruszenia prawa materialnego przez oczywiste
naruszenie przepisów art. 88 ustawy z dnia 26 stycznia 1982 r. Karty Nauczyciela
(tekst jedn. Dz.U. z 2006 r. Nr 97, poz.674 ze zm.), art. 32 ustawy z dnia 17
grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych
(tekst jedn.: Dz.U. z 2009 r. Nr 153, poz. 1227); naruszenie konstytucyjnej zasady
demokratycznego państwa prawnego oraz równego traktowania (art. 2 i 32
Konstytucji) - polegające na błędnej wykładni, przez przyjęcie przez Sąd drugiej
instancji, że w sprawie brak było podstaw do zakwalifikowania odbywania przez F.
W. zasadniczej służby wojskowej w okresie od dnia 3 stycznia 1985 r. do dnia 21
grudnia 1985 r., jako pracy w warunkach szczególnych (pracy nauczycielskiej).
Wskazując na powyższe, ubezpieczony wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku
Sądu Apelacyjnego w całości i przyznanie wnioskodawcy uprawnienia do
emerytury nauczycielskiej zgodnie ze złożonym wnioskiem albo ewentualnie
uchylenie zaskarżonego wyroku w całości i przekazanie sprawy Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania.
5
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna okazała się uzasadniona. Analiza przepisów o
powszechnym obowiązku obrony wskazuje, że podlegały one częstym zmianom,
przy czym w stanie faktycznym sprawy podstawowe znaczenie ma brzmienie
ustawy w okresie odbywania przez wnioskodawcę zasadniczej służby wojskowej.
Zgodnie z obowiązującym wówczas art. 120 ust. 1, pracownikowi, który w ciągu
trzydziestu dni od zwolnienia z zasadniczej lub okresowej służby wojskowej podjął
pracę, czas odbywania służby wojskowej wliczał się do okresu zatrudnienia w
zakładzie pracy, w którym podjął pracę, w zakresie wszelkich uprawnień
wynikających z Kodeksu pracy oraz przepisów szczególnych. Pierwotnie kwestię tę
regulował art. 108 ust. 1 ustawy o powszechnym obowiązku obrony (Dz.U. z
1967 r. Nr 44, poz. 220). Okres odbytej zasadniczej lub okresowej służby
wojskowej zaliczał się do okresu zatrudnienia w zakresie wszelkich uprawnień
związanych z zatrudnieniem pracownikom, którzy po odbyciu tej służby podjęli
zatrudnienie w tym samym zakładzie pracy, w którym byli zatrudnieni przed
powołaniem do służby albo w tej samej gałęzi pracy. Szczegółowe zasady zali-
czenia zasadniczej służby wojskowej do okresu zatrudnienia zostały ustalone w
rozporządzeniu Rady Ministrów z dnia 22 listopada 1968 r. w sprawie szczególnych
uprawnień żołnierzy i ich rodzin (Dz.U. Nr 44, poz. 318 ze zm.). Zgodnie z jego § 5
ust. 1, żołnierzowi, który podjął zatrudnienie po odbyciu służby wliczało się czas
odbywania służby wojskowej do okresu zatrudnienia w zakładzie pracy, w którym
podjął zatrudnienie, w zakresie wszelkich uprawnień związanych z zatrudnieniem w
tym zakładzie oraz w zakresie szczególnych uprawnień uzależnionych od
wykonywania pracy na określonym stanowisku lub w określonym zawodzie.
Podkreślenia wymaga, że na wskazanych warunkach okres zasadniczej służby
wojskowej podlegał zaliczeniu „do okresu zatrudnienia, w zakresie wszelkich
uprawnień związanych z zatrudnieniem”. Należy uznać, że „wszelkie uprawnienia
związane z zatrudnieniem” to także uprawnienia wynikające z ubezpieczenia
społecznego, a więc okres zasadniczej służby wojskowej zaliczony na wskazanych
warunkach do okresu zatrudnienia (stosunku pracy) trzeba traktować w prawie
6
ubezpieczeń społecznych tak, jak okres podlegania ubezpieczeniu z tytułu
stosunku pracy. Potwierdza to odwołanie się do wykładni historycznej. Przepis art.
108 ust. 2 ustawy o powszechnym obowiązku obrony został nieznacznie zmieniony
z dniem 1 stycznia 1975 r. przez art. X pkt 2 lit. c ustawy z dnia 26 czerwca 1974 r.
- Przepisy wprowadzające Kodeks pracy, Dz.U. Nr 24, poz. 142 ze zm.) i zgodnie z
jego nowym brzmieniem, czas odbywania zasadniczej lub okresowej służby
wojskowej wliczał się pracownikowi do okresu zatrudnienia w zakresie wszelkich
uprawnień związanych z tym zatrudnieniem, jeżeli po odbyciu tej służby podjął on
zatrudnienie w tym samym zakładzie pracy, w którym był zatrudniony przed
powołaniem do służby. Poważniejsza zmiana nastąpiła w brzmieniu przepisów
ujętym w tekście jednolitym (Dz.U. z 1979 r. Nr 18, poz. 111). Zmianie uległa
numeracja poszczególnych jednostek redakcyjnych ustawy, a także brzmienie
niektórych przepisów. W myśl art. 120 ust. 1, pracownikowi, który w ciągu
trzydziestu dni od zwolnienia z zasadniczej lub okresowej służby wojskowej podjął
pracę, czas odbywania służby wojskowej wliczał się do okresu zatrudnienia w
zakładzie pracy, w którym podjął pracę, w zakresie wszelkich uprawnień
wynikających z Kodeksu pracy oraz przepisów szczególnych. Jednocześnie
pracownikowi, który podjął pracę lub złożył wniosek o skierowanie do pracy po
upływie trzydziestu dni od zwolnienia ze służby wojskowej, czas odbywania służby
wliczał się do okresu zatrudnienia tylko w zakresie wymiaru urlopu
wypoczynkowego i wysokości odprawy pośmiertnej oraz uprawnień emerytalno-
rentowych (art. 120 ust. 3). Analiza systematyczna tego brzmienia prowadzi do
wniosku, że w dalszym ciągu „wszelkie uprawnienia wynikające z ... przepisów
szczególnych” (art. 120 ust. 1) to także uprawnienia emerytalno-rentowe. Skoro
okres zasadniczej służby wojskowej wliczał się do okresu zatrudnienia w zakresie
uprawnień emerytalno-rentowych pracownikowi, który podjął pracę po upływie
trzydziestu dni od zwolnienia ze służby wojskowej (art. 120 ust. 3), to tym bardziej
był wliczany w tym zakresie pracownikowi, który zachował ten termin (art. 120 ust.
1). Pomimo kolejnych, licznych zmian redakcyjnych ustawy o powszechnym obo-
wiązku obrony, w dalszym ciągu obowiązywało zawarte w art. 120 ust. 1 i 3 ustawy
„wliczanie” okresu odbywania zasadniczej służby wojskowej do okresu zatrudnienia
w zakresie uprawnień emerytalno-rentowych. Zostało ono usunięte dopiero z
7
dniem 21 października 2005 r. Wówczas wszedł w życie art. 1 pkt 39 ustawy z dnia
29 lipca 2005 r. o zmianie ustawy o powszechnym obowiązku obrony
Rzeczypospolitej Polskiej oraz o zmianie ustawy o służbie zastępczej (Dz.U. Nr
180, poz. 1496), który nadał nową treść między innymi art. 120 ust. 3 ustawy.
Zgodnie z tym brzmieniem, które obowiązuje do chwili obecnej, pracownikowi,
który podjął pracę po upływie trzydziestu dni od dnia zwolnienia z czynnej służby
wojskowej, czas odbywania tej służby wlicza się do okresu zatrudnienia
wymaganego do nabycia lub zachowania uprawnień wynikających ze stosunku
pracy, z wyjątkiem uprawnień przysługujących wyłącznie pracownikom u
pracodawcy, u którego podjęli pracę. Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 9 marca
2010 r. (I UK 333/09, niepublikowanym), wyrażając pogląd, że dla kwalifikacji
okresu zasadniczej służby wojskowej jako okresu zatrudnienia w szczególnych
warunkach należy stosować regulacje prawne obowiązujące w okresie odbywania
tej służby. W wyroku z dnia 6 kwietnia 2006 r. (III UK 5/06, OSNP 2007 nr 7-8, poz.
108) Sąd Najwyższy przyjął, że okres zasadniczej służby wojskowej odbytej w
czasie trwania stosunku pracy w szczególnych warunkach lub w szczególnym
charakterze zalicza się do stażu pracy wymaganego do nabycia prawa do
emerytury w niższym wieku emerytalnym, jeżeli pracownik w ustawowym terminie
zgłosił swój powrót do tego zatrudnienia. Odmienne stanowisko, zaprezentowane
w wyroku z dnia 11 marca 2009 r. (II UK 247/08, nieublikowanym) – na które
powołał się Sąd drugiej instancji - nie zostało podtrzymane. Zasadnicza jego teza o
wyłączeniu możliwości uwzględniania okresu służby wojskowej w stażu pracy w
szczególnych warunkach, wywiedziona z uchwały siedmiu sędziów Sądu
Najwyższego z dnia 13 lutego 2002 r. (III ZP 30/01, OSNAPiUS 2002 nr 10, poz.
243), została zakwestionowana. W wyroku z dnia 25 lutego 2010 r. (II UK 219/09,
niepublikowanym) Sąd Najwyższy trafnie wskazał, że jeżeli w uchwale
podtrzymano stosowanie przepisów dotychczasowych, tj. rozporządzenia z dnia 7
lutego 1983 r., to tylko do tych jego przepisów, które regulują materię określoną w
ustawie, a więc wiek emerytalny, rodzaje prac lub stanowisk oraz warunki, na
jakich osobom wykonującym prace w szczególnych warunkach przysługuje prawo
do emerytury, to nie wyłączono § 19 ust. 2 tego rozporządzenia. Ten właśnie
przepis – przez zagwarantowanie zachowania dotychczasowych uprawnień –
8
rozszerza katalog prac wykonywanych w szczególnych warunkach, o których
mowa w rozporządzeniu. W kolejnych orzeczeniach Sąd Najwyższy prezentował
jednolitą wykładnię przepisów ujętych w podstawie skargi kasacyjnej, według której
okres służby wojskowej dla żołnierza zatrudnionego przed powołaniem do czynnej
służby wojskowej w warunkach szczególnych (I kategorii zatrudnienia), który po
zakończeniu tej służby podjął zatrudnienie w tych samych warunkach, jest nie tylko
okresem służby w rozumieniu art. 6 ust. 1 pkt 4 ustawy o emeryturach i rentach z
FUS, ale także okresem pracy w szczególnych warunkach w rozumieniu § 3 i 4
rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku
emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych charakterze (por. np
wyroki Sądu Najwyższego z dnia 24 listopada 2009 r., II UK 215/09 OSNP 2011 nr
15-16, poz. 219, z dnia 9 marca 2010 r., I UK 333/09, niepublikowany, z dnia 24
maja 2012 r., II UK 265/11, niepublikowany).
To, że sądy orzekające w toku instancji zajęły odmienne stanowisko w
kwestii zaliczania służby wojskowej, przy czym Sąd drugiej instancji powołał się na
nieaktualne poglądy Sądu Najwyższego, wynika jednocześnie z braku analizy
kierunków orzecznictwa Sądu Najwyższego w tym zakresie oraz z niewłaściwego
przytoczenia powołanych tez. Dotyczy to w szczególności wyroku Sądu
Najwyższego dnia 7 grudnia 2010 r. (I UK 203/10, niepublikowanego). W tym
orzeczeniu – wbrew argumentom Sądu drugiej instancji – Sąd Najwyższy nie
odstąpił od poprzednio przytoczonych poglądów. Wyrok z dnia 7 grudnia 2010 r.
dotyczył ubezpieczonego, który w przerwanym służbą wojskową zatrudnieniu od 1
kwietnia 1968 r. do 14 stycznia 1972 r. nie świadczył pracy w szczególnych
warunkach.
Mając powyższe na uwadze stwierdzić należy, że dopiero z dniem 21
października 2005 r. - gdy wszedł w życie art. 1 pkt 39 ustawy z dnia 29 lipca
2005 r. o zmianie ustawy o powszechnym obowiązku obrony Rzeczypospolitej Pol-
skiej oraz o zmianie ustawy o służbie zastępczej (Dz.U. Nr 180, poz. 1496), który
nadał nową treść między innymi art. 120 ust. 3 ustawy - czas odbywania tej służby
wlicza się wyłącznie do okresu zatrudnienia wymaganego do nabycia lub
zachowania uprawnień wynikających ze stosunku pracy, z wyłączeniem uprawnień
przysługujących wyłącznie pracownikom u pracodawcy, u którego podjęli pracę.
9
Mając to na względzie, Sąd Najwyższy orzekł, jak w sentencji (art. 39815
§ 1
k.p.c.).