Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CZP 85/12
POSTANOWIENIE
składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego
Dnia 22 marca 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
Prezes SN Tadeusz Ereciński (przewodniczący)
SSN Dariusz Dończyk
SSN Anna Owczarek (sprawozdawca)
SSN Krzysztof Pietrzykowski
SSN Maria Szulc
SSN Tadeusz Wiśniewski
SSN Kazimierz Zawada
na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 22 marca 2013 r.,
przy udziale prokuratora Prokuratury Generalnej Jana Szewczyka,
na skutek zagadnienia prawnego przedstawionego
przez Rzecznika Praw Obywatelskich
we wniosku z dnia 3 października 2012 r.,
"Czy zastrzeżenie umowne, które uzależnia skutki czynności prawnej
od spełnienia świadczenia, może stanowić warunek w rozumieniu art.
89 kodeksu cywilnego?"
odmawia podjęcia uchwały.
2
Uzasadnienie
Rzecznik Praw Obywatelskich, na podstawie art. 60 § 2 ustawy z dnia
23 listopada 2002 r. o Sądzie Najwyższym (Dz. U. Nr 240, poz. 2052 ze zm.,
obecnie tekst jednolity Dz. U. z 2013 r., poz. 499) w zw. z art. 16 ust. 2 pkt 4 ustawy
z dnia 15 lipca 1987 r. o Rzeczniku Praw Obywatelskich (tekst jednolity Dz. U.
z 2001 r., Nr 14, poz. 147 ze zm.), wystąpił do Sądu Najwyższego z wnioskiem
o rozstrzygnięcie w formie uchwały rozbieżności w wykładni art. 89 k.c., przez
udzielenie odpowiedzi na pytanie czy zastrzeżenie umowne, które uzależnia skutki
czynności prawnej od spełnienia świadczenia, może stanowić warunek
w rozumieniu art. 89 kodeksu cywilnego.
Rzecznik wskazał, że art. 89 k.c. stanowi podstawę prawną i jednocześnie
definicję warunku jako szczególnego zastrzeżenia, stanowiącego element
czynności prawnej. Stwierdził, odwołując się do pojęcia tzw. warunków
potestatywnych (condiciones potestativae), czyli zależnych od woli stron, których
istota sprowadza się do uzależnienia skutku od określonego, świadomego
zachowania strony danej czynności prawnej, że w orzecznictwie Sądu Najwyższego
zarysowały się przeciwstawne kierunki interpretacyjne co do możliwości uznania
zastrzeżenia, uzależniającego następstwa prawne od zdarzenia stanowiącego
spełnienie świadczenia (wykonanie zobowiązania), za warunek w rozumieniu
powyższego przepisu. W uzasadnieniu wniosku przytoczył judykaty, w których
przyjęto, że zastrzeżenie - wskazujące, iż skutek czynności prawnej zależny od
tego czy strona skorzysta z uprawnienia lub zechce zobowiązanie wykonać –
w istocie prowadzi do uzależnienia powstania skutków prawnych czynności
prawnej wyłącznie od woli stron i jako takie, stanowiąc element składowy treści
zawieranej umowy, nie jest zdarzeniem zewnętrznym, przyszłym i niepewnym, stąd
nie może być kwalifikowane jako warunek (art. 89 k.c.). Rzecznik wskazał, że Sąd
Najwyższy w innych orzeczeniach opowiedział się za poglądem, że w ujęciu
całościowym można mówić o zapłacie długu jako zdarzeniu niepewnym, które
ujawnia się w przyszłości, gdyż na spełnienie świadczenia obok oświadczenia woli
dłużnika składają się okoliczności faktyczne. Podkreślano w nich, że samo
3
spełnienie świadczenia należy traktować jako odrębne zdarzenie prawne, które
niekoniecznie przybiera postać czynności prawnej i na pewno nie zależy wyłącznie
od woli stron, oraz zakwestionowano możliwość uzupełniania warunku o cechy
niewskazane w ustawie, w tym o zewnętrzność zdarzenia wobec czynności prawnej
oraz jego niezależność od woli którejkolwiek ze stron.
W uzasadnieniu zapytania zwrócono uwagę, że rozbieżność co do
wskazanej kwestii oraz wykładni przepisu art. 89 k.c. występuje także
w wypowiedziach przedstawicieli nauk prawnych.
Zdaniem Rzecznika Praw Obywatelskich, istnieją ważkie argumenty
przemawiające w aktualnym stanie prawnym, za przyjęciem, że spełnienie
świadczenia stanowi warunek w rozumieniu art. 89 k.c. Wskazał, że kwalifikując
jako warunek zastrzeżenie umowy, które uzależnia powstanie jej skutków prawnych
od spełnienia świadczenia, należy mieć na uwadze przede wszystkim zawartość
normatywną wskazanego przepisu. Opowiedział się za poglądem, że decyduje
ocena, odnoszona jedynie do dwóch wymagań, statuowanych we wskazanym
przepisie, gdyż brak podstaw do wprowadzania innych cech warunku poza
określonymi przez samego ustawodawcę. W ocenie Rzecznika Praw
Obywatelskich instytucja warunku stanowi szczególny przejaw obowiązywania
w ramach stosunków cywilnoprawnych zasady swobody umów, będącej pochodną
konstytucyjnej zasady wolności gospodarczej (art. 22 Konstytucji RP), stanowiącej
zasadę ustrojową i prawo podmiotowe, którego ograniczenia muszą czynić zadość
kryterium z art. 31 ust. 3 Konstytucji RP. Wyjaśnienie istotnych wątpliwości
interpretacyjnych powstałych na gruncie tego przepisu może - jego zdaniem -
przyczynić się w znacznym stopniu do urzeczywistnienia zasady autonomii woli
(wolności umów), poszanowania podmiotowości prawnej stron umowy, które
świadomie warunkują skutki czynności prawnej (art. 30 Konstytucji RP), wzmocnić
sferę samodzielności i aktywności uczestników obrotu, umożliwić im swobodę
w dostosowywaniu się już w chwili dokonywania czynności prawnej do
przewidywanych zdarzeń. Ukształtowanie jednolitego orzecznictwa będzie miało
znaczenie dla prawidłowego funkcjonowania wymiaru sprawiedliwości oraz
skutecznej realizacji słusznych praw podmiotowych.
4
Prokurator Generalny opowiedział się za stanowiskiem, że zastrzeżenie
umowne uzależniające skutki czynności prawnej od spełnienia świadczenia może
stanowić warunek w rozumieniu art. 89 k.c.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Treść normatywna art. 89 k.c. obejmuje zarówno definicję legalną warunku
jak i zasadę dopuszczalności dokonania czynności prawnej pod warunkiem oraz
wyjątki od niej, które mogą wynikać z ustawy bądź właściwości czynności prawnej.
Warunek w rozumieniu powyższego przepisu to składnik stosunku prawnego,
mający formę postanowienia jako elementu czynności prawnej, który uzależnia jej
skuteczność prawną od zdarzenia przyszłego i niepewnego. Postanowienie takie,
nie konstytuując czynności, przybiera postać zastrzeżenia o znaczeniu accidentale
negotii. Warunkowa czynność prawna skutkuje związaniem stron czynnością
prawną dotąd, dopóki zdarzenie przyszłe i niepewne się nie ziści. Oznacza to,
że oświadczenia stron są definitywne w chwili zawarcia umowy, tylko jej
skuteczność zależna jest od spełnienia warunku. Okresowy stan zawieszenia
kończy się ziszczeniem (lub nieziszczeniem) zdarzenia, co - od tego momentu
i bezpośrednio - powoduje uzyskanie, zmianę lub utratę praw lub obowiązków
przez strony umowy (skutek prospektywny). Treść przepisu art. 89 k.c. przewiduje
tylko jeden podział warunków - według kryterium skutków czynności prawnych –
a orzecznictwo i nauka prawa, w nawiązaniu do niego, posługuje się ich
utrwalonym nazewnictwem jako zawieszających (ziszczenie się powoduje
powstanie skutku) i rozwiązujących (ziszczenie się powoduje ustanie skutku). Treść
oświadczenia woli zastrzegającego warunek zawieszający „Jeżeli zdarzy się X (fakt
przyszły i niepewny) to nastąpi Y (skutek prawny)” oddala skuteczność spełnienia
świadczenia, a zastrzegającego warunek rozwiązujący „Nastąpi Y pod warunkiem
X” - wprowadza niepewność, czy całe świadczenie zostanie spełnione.
W części judykatów i publikacji, przytoczonych przez Rzecznika Praw
Obywatelskich, odwoływano się do podziału warunków według pozaustawowego
kryterium, tj. sprawczej przyczyny zdarzenia prawnego, od którego strony uzależniły
skutki czynności prawnej. Wynika on z tradycji prawniczej i rozważań prawno -
porównawczych przedstawicieli doktryny dotyczących innych systemów prawnych
5
(zwłaszcza prawa francuskiego). W oparciu o tę przesłankę wyróżnia się 3 grupy,
tj. warunki zależne od przypadku (condiciones causales), od woli stron (condiciones
potestativae), mieszane (condiciones mixtae) oraz szczególnego rodzaju
zastrzeżenie tzw. warunek wolicjonarny (si voluero), niekiedy uznawany za podtyp
warunku potestatywnego. Analiza uzasadnień orzeczeń sądów wskazuje,
że kwalifikując oznaczone zastrzeżenia umowne oraz oceniając ich
dopuszczalność, nie zawsze posługiwano się precyzyjną terminologią oraz
niekonsekwentnie odróżniano podział warunków we wskazanych aspektach, co -
jak się wydaje - legło u podstaw niektórych wątpliwości odnośnie do zajętego przez
nie stanowiska.
W założeniu dalszych rozważań zastrzec zatem należy, że są one oparte na
akceptacji tych poglądów przedstawicieli nauki prawa, które przyjmują, że do
warunków zależnych od woli stron (potestatywnych) nie można zaliczyć
zastrzeżenia sprowadzającego się do stwierdzenia „jeżeli zechce/jeżeli zachcesz”
w ogóle świadczenie spełnić, gdy dotyczy ono jednej ze stron danego stosunku
prawnego, a świadczenie wynika z podstawowej treści stosunku prawnego.
W istocie nie można go kwalifikować jako warunku, aczkolwiek, w nawiązaniu do
rozwiązań prawa francuskiego i niemieckiego, w doktrynie i orzecznictwie
zastrzeżenie takiej treści bywa określane jako warunek czysto-potestatywny,
warunek woli lub wolicjonarny (si voluero, si volet), bądź warunek potestatywny
„w ścisłym znaczeniu”. W omawianym wypadku bowiem zobowiązanie (oraz jego
element w postaci wskazanego zastrzeżenia) nie powstaje („nie jest zaciągnięte”),
gdyż skoro dłużnik nie złożył stanowczego oświadczenia woli odnoszącego się do
swego świadczenia na rzecz wierzyciela, a jego wola w tym zakresie nie jest na
przyszłość niczym ograniczona, czynność prawna w ogóle nie zostaje dokonana.
Niewątpliwie do zastrzeżenia „jeżeli zechce/jeżeli zachcesz” zbliżone jest
postanowienie uzależniające skuteczność umowy od wykonania przez jedną stronę
jej obowiązku nałożonego tą umową, polegającego na świadczeniu głównym.
Każdorazowo w indywidualnych okolicznościach danej sprawy niezbędne jest
wówczas poczynienie ustaleń, czy istniała rzeczywista wola zaciągnięcia
zobowiązania, a - po pozytywnym przesądzeniu tej kwestii - w dalszej kolejności
6
ustalenie treści i dokonanie wykładni złożonych oświadczeń woli dla ustalenia ich
znaczenia oraz oceny skutków prawnych.
Sąd Najwyższy podziela stanowisko, że zakres pojęcia „warunek
potestatywny” obejmuje szereg, znacząco odmiennych stanów faktycznych
i prawnych. Odwołując się do niego, odróżnić bowiem należy sytuacje, gdy (1)
zastrzeżenie dotyczy woli jednego z organów osoby prawnej (nie będącego
organem zobowiązanym do jego wyrażenia na podstawie ustawy, gdyż wówczas
w rachubę wchodzi warunek prawny), (2) warunek jest częściowo zależny od woli
podmiotu zaciągającego zobowiązanie, a częściowo od innych niezależnych od
niego okoliczności (wola jest jednym z elementów ziszczenia/nieziszczenia się
warunku), (3) wola podmiotu zobowiązanego jest aktem inicjującym bieg zdarzeń,
na których dalszy przebieg nie ma on wpływu, (4) warunek jest zależny od
okoliczności, na które podmiot zobowiązany ma wprawdzie w jakimś zakresie
wpływ, ale które nie odpowiadają cechom ustawowego warunku, (5) warunek
zależy od wydania decyzji administracyjnej lub orzeczenia sądowego na wniosek
(żądanie) stron umowy bądź osób trzecich, (6) warunek zależy od woli dłużnika,
wierzyciela albo obu stron równocześnie (warunek potestatywny na korzyść
dłużnika, wierzyciela bądź obu stron umowy). Zachowanie strony może zatem
bezpośrednio lub pośrednio umożliwić/uniemożliwić spełnienie świadczenia.
Rzecznik Praw Obywatelskich, zgodnie z art. 60 § 2 ustawy z dnia
23 listopada 2002 r. o Sądzie Najwyższym, może wystąpić o rozstrzygnięcie
rozbieżności w wykładni prawa jeżeli ujawnią się one w orzecznictwie sądów
powszechnych, sądów wojskowych lub Sądu Najwyższego. Art. 16 ust. 2 pkt 4
ustawy z dnia 15 lipca 1987 r. o Rzeczniku Praw Obywatelskich stwierdza
natomiast, że Rzecznik może zwracać się z wnioskami do Sądu Najwyższego
o podjęcie uchwały mającej na celu wyjaśnienie przepisów prawnych budzących
wątpliwości w praktyce lub których stosowanie wywołało rozbieżności
w orzecznictwie. Hipotezy wskazanych norm nie pokrywają się, przy czym zakres
uprawnień Rzecznika wynikających z ustawy regulującej jego status prawny
i kompetencje jest szerszy, gdyż umożliwia również zwrócenie się o interpretację
przepisów, co do których stosowania w praktyce lub orzecznictwie istnieje
niepewność. W myśl art. 61 § 1 ustawy o Sądzie Najwyższym, jeżeli skład Sądu
7
Najwyższego uzna, że przedstawione zagadnienie wymaga wyjaśnienia,
a rozbieżności - rozstrzygnięcia, podejmuje uchwałę, w przeciwnym razie odmawia
jej podjęcia, a jeżeli podjęcie uchwały stało się zbędne - umarza postępowanie.
Jak podkreślono w orzecznictwie, obecne brzmienie art. 60 ustawy o Sądzie
Najwyższym różni się w istotny sposób od art. 13 poprzednio obowiązującej ustawy
o Sądzie Najwyższym, wskazującego, że przesłanką przedstawienia zagadnienia
prawnego jest potrzeba wyjaśnienia przepisów prawnych, których stosowanie
wywołało rozbieżność w orzecznictwie, podczas gdy obecnie chodzi o rozbieżność
w orzecznictwie wymagającą wykładni prawa. Oznacza to, że nastąpiło wyraźne
normatywne ograniczenie przedmiotowej dopuszczalności rozstrzygania przez Sąd
Najwyższy abstrakcyjnych zagadnień prawnych, a podjęcie uchwały przez skład
siedmiu sędziów Sądu Najwyższego dopuszczalne jest tylko w razie ziszczenia się
przesłanek wynikających z art. 60 ustawy z dnia 23 listopada 2002 r. o Sądzie
Najwyższym (por. postanowienie składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia
20 czerwca 2012 r., III CZP 85/11, OSNC 2013, nr 3, poz. 37, postanowienie składu
siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 22 września 2004 r., III CZP 25/04,
OSNC 2005, nr 7-8, poz. 146, postanowienie składu siedmiu sędziów Sądu
Najwyższego z dnia 24 lutego 2006 r., III CZP 91/05, nie publ.).
Rozważenia wymaga zatem, czy powyższe przesłanki - w odniesieniu do
wniosku Rzecznika Praw Obywatelskich - zostały spełnione w takim stopniu, jaki
wymaga zajęcia stanowiska przez Sąd Najwyższy w formie uchwały
w poszerzonym składzie. Podkreślić należy, że zagadnienie prawne zostało
sformułowane w sposób bardzo ogólny. Warunek, jako konstrukcja prawna
przewidziana przepisami części ogólnej kodeksu cywilnego, ma zastosowanie do
wszystkich stosunków z zakresu prawa cywilnego, w tym prawnorzeczowych,
zobowiązaniowych i spadkowych. Rzecznik odwołuje się jedynie do pojęć prawa
zobowiązań, zatem wypowiedź Sądu Najwyższego zostanie ograniczona do jego
granic przedmiotowych, pośrednio wyznaczających zakres wątpliwości. Rzecznik
nie precyzuje jednak nawet tego czy wniosek dotyczy umów jednostronnie czy
dwustronnie obowiązujących, przedmiotu zobowiązania w postaci świadczenia
dłużnika w całości czy w części, podstawowego czy ubocznego, a w wypadku
umów wzajemnych spełnienia świadczenia na której stronie ciążącego, czy tylko
8
tego świadczenia, którego źródłem jest umowa zawierająca zastrzeżenie, czy także
świadczeń wynikających z innych stosunków zobowiązaniowych, czy warunek
może być powiązany z terminem, czy wątpliwości co do kwalifikacji zastrzeżenia
dotyczą obu rodzajów warunku (zawieszającego i rozwiązującego) objętego
hipotezą art. 89 k.c., czy zastrzeżenie ma być rozumiane jako warunek
potestatywny (w znaczeniu: zależny wyłącznie od woli strony), czy także mieszany
(w znaczeniu: częściowo zależny od woli strony), czy także jako tzw. warunek woli
si voluero (w znaczeniu przyjętym wyżej).
Umowy, będące najczęściej dwustronnymi czynnościami prawnymi, są
podstawowym źródłem stosunków obligacyjnych. Ich stronami są wszyscy
uczestnicy obrotu bez względu na status organizacyjnoprawny. Wątpliwa jest zatem
zasadność większości argumentów konstytucyjnych powołanych przez Rzecznika
Praw Obywatelskich. Zwrot "wolność działalności gospodarczej", zawarty w art. 20
Konstytucji RP, dotyczy wyłącznie osób fizycznych i instytucji niepublicznych, które
korzystają z praw i wolności przysługujących człowiekowi i obywatelowi.
Konsekwentnie, konstytucyjną gwarancją zakazu ograniczania wolności działalności
gospodarczej w inny sposób jak ustawą i tylko ze względu na ważny interes
publiczny, wynikającą z art. 22 Konstytucji RP, objęta jest tylko ta działalność
gospodarcza, dla której materialną podstawą jest szeroko pojęta własność
prywatna, a nie działalność prowadzona przez Państwo i różne instytucje publiczne
z wykorzystaniem majątku Skarbu Państwa, innych państwowych osób prawnych
lub mienia należącego do jednostek samorządu terytorialnego (por. wyrok
Trybunału Konstytucyjnego z dnia 7 maja 2001 r., K 19/00, OTK-A2001, nr 4,
poz.82). Przepisy powyższe mają charakter ustrojowy, statuują istotę społecznej
gospodarki rynkowej, z której wynika zasada wolności gospodarczej. Art. 30
Konstytucji określa natomiast zasadę godności człowieka, jako źródła wolności
i praw człowieka i obywatela, której poszanowanie i ochrona jest obowiązkiem
władz publicznych.
Źródłem zobowiązań często są tzw. umowy warunkowe oraz jednostronne
czynności prawne, zawierające zastrzeżenia uzależniające powstanie lub zakres ich
następstw prawnych od woli lub działania (zaniechania) strony, w tym od spełnienia
świadczenia, ale relatywnie rzadko na ich tle wytaczane są powództwa o udzielenie
9
ochrony prawnej. Motywacja przedstawionego zagadnienia prawnego nie powołuje
się w ogóle na istnienie w praktyce obrotu prawnego trudności, wynikających
z problemów interpretacyjnych przepisów kodeksu cywilnego dotyczących
warunku. Zauważyć jednak należy, że być może wynika to z istnienia
samodzielnych unormowań odnoszących się do, najczęściej występującej w obrocie
powszechnym i konsumenckim, umowy sprzedaży a dotyczących zastrzeżenia
przez sprzedawcę własności sprzedanej rzeczy ruchomej do uiszczenia ceny,
sprzedaży na próbę albo z zastrzeżeniem zbadania rzeczy przez kupującego,
z regułami interpretacyjnymi nakazującymi uznawać je, w razie wątpliwości, za
zawarte pod warunkiem zawieszającym (art. 589 k.c., art. 592 § 1 k.c.). Zasada
ochrony konsumenta, jako indywidualnego i ostatecznego nabywcy dóbr lub usług
od profesjonalnego przedsiębiorcy, realizowana jest normą o charakterze lex
specialis, gdyż art. 3853
pkt 8 k.c. wprost uznaje uzależnienie spełnienia
świadczenia od okoliczności zależnych tylko od woli kontrahenta konsumenta za
niedozwolone postanowienie umowne. Jej stosowanie doprowadziło ponadto do
eliminacji szeregu innych warunkowych postanowień umów, zakwalifikowanych jako
klauzule niedozwolone, z praktyki obrotu konsumenckiego. Przewidziane w art. 89
in princ. k.c. ograniczenia ustawowe warunku odwołują się wprost do przepisów
przewidujących taki zakaz albo do właściwości czynności prawnej. Z kolei art. 94
k.c. uznaje za warunek zabroniony jedynie zastrzeżenia niemożliwe, przeciwne
ustawie lub zasadom współżycia społecznego.
Nie jest możliwe sporządzenie katalogu warunkowych czynności prawnych.
W obrocie powszechne są ugody wskazujące zasady rozliczeń i zwolnienia z długu
w części pod warunkiem uiszczenia oznaczonej części długu lub spełnienia innego
świadczenia. Praktyka potwierdza zawieranie umów przedwstępnych pod
warunkiem (w tym spełnienia świadczenia w postaci zapłaty całości lub części ceny
najczęściej w oznaczonym terminie, bądź świadczeń obu stron odnoszących się do
różnych zdarzeń), dokonywanie czynności jednostronnych pod warunkiem
(wypowiedzenie stosunku prawnego, odstąpienie od umowy). Zawierane są mniej
lub bardziej sformalizowane porozumienia negocjacyjne zawierające zobowiązania
do zawarcia umowy pod warunkiem, umowy opcyjne uzależniające powstanie lub
skuteczność stosunku cywilnoprawnego od jakiegoś zdarzenia albo od
10
oświadczenia woli jednej ze stron (obecnie przeważa pogląd, że nie są to umowy
pod warunkiem zawieszającym że nabywca opcji wykona przysługujące mu
uprawnienie, gdyż nie ma skutku bezskuteczności w wypadku nieskorzystania
z opcji). Często występują w obrocie umowy powiązane, łącznie służące
osiągnięciu tego samego celu, gdy powstanie stosunku zobowiązaniowego
(skuteczności jednej z umów) zależne jest od skuteczności innej, zatem dochodzi
do warunku w znaczeniu technicznoprawnym (umowy sprzedaży lub świadczenia
usług a umowa o kredyt konsumencki, umowa kredytu i umowa ubezpieczenia,
umowy kompensacyjne, umowy zabezpieczające) a powiązanie ma charakter
warunku zawieszającego zawartego w treści wszystkich lub niektórych umów.
Możliwe również powiązanie między poszczególnymi świadczeniami w oddzielnych
stosunkach zobowiązaniowych w ramach zespołu umów równorzędnych
(np. uzależnienie spełnienia świadczenia od spełnienia świadczenia na rzecz
wierzyciela przez inny podmiot w innym powiązanym stosunku prawnym).
W obrocie gospodarczym znaczącą rolę odgrywają tzw. umowy ofertowe,
umowy kompensacyjne (w tym z udziałem osób trzecich). Dostrzegalne jest
wprowadzanie różnych rozwiązań prawnych w zakresie czynności powierniczych
o szczególnym sprzężeniu konstrukcji prawnorzeczowej i obligacyjnej, gdy cel
dokonywanego rozporządzenia rzeczą jest podporządkowany realizacji innych
zamierzeń stron, wynikających z istniejących między nimi powiązań obligacyjnych
(m.in. przewłaszczenie na zabezpieczenie). Być może następstwem dostosowania
się do części poglądów orzecznictwa i doktryny - wskazujących na niezbędność
elementu zewnętrznego warunku w stosunku do czynności, niemożność
całkowitego uzależnienia od woli jednej ze stron stosunku prawnego – jest
dublowanie jako samodzielnych, choć w oczywisty sposób powiązanych, czynności
prawnych obejmujących umowy kredytu i umowy zabezpieczające
(przewłaszczenie na zabezpieczenie, przelew wierzytelności na zabezpieczenie),
udzielanie przez dłużników przy zawieraniu umowy pożyczki pełnomocnictw na
rzecz wierzycieli do dokonywania czynności prawnych rozporządzających
(pełniących w istocie funkcje warunkowych zabezpieczeń lub zapłaty).
Analiza judykatów Sądu Najwyższego potwierdza wprawdzie, że stanowisko
co do dopuszczalności zastrzeżenia, uzależniającego następstwa prawne od
11
zdarzenia stanowiącego spełnienie świadczenia (wykonanie zobowiązania)
i odnoszenia go do pojęcia warunku w rozumieniu przepisu art. 89 k.c., ewoluowało
i nie zawsze było konsekwentne ale nie uzasadnia to wniosku, że obecnie
występują rozbieżności w wykładni prawa.
W pierwszym rzędzie wskazać należy, że źródłem wątpliwości judykatury
było odwoływanie się do nie mającego oparcia w przepisach, dogmatycznego
podziału warunków na zależne od przypadku, od woli stron, mieszane oraz
szczególnego rodzaju zastrzeżenie si voluero, przy czym odróżnienie tego
ostatniego i warunku zależnego od woli stron (potestatywnego) nie było w pełni
konsekwentne. Jednocześnie w części orzeczeń podjęto próbę zsynchronizowania
podziału warunków według kryterium skutków czynności prawnych oraz według
kryterium sprawczej przyczyny zdarzenia prawnego, od którego strony uzależniły
skutki czynności prawnej, co doprowadziło do nieuzasadnionej próby uzupełniania
cech normatywnych warunku, wskazanych w art. 89 k.c., o dalsze elementy,
tj. zewnętrzność i niezależność od woli strony, obciążonej obowiązkiem
świadczenia. Taka wykładnia, jako wprowadzająca pozaustawowe przesłanki
połączone z sankcją nieważności czynności prawnej, trafnie została
zakwestionowana w późniejszym orzecznictwie (por. wyrok Sądu Najwyższego
z dnia 26 września 2007 r., IV CSK 118/07, OSP 2008, nr 12, poz. 125)
wskazującym, że spełnienie świadczenia (zapłata długu) nie zawsze jest
zdarzeniem całkowicie zależnym od woli dłużnika, a wobec braku w ustawie innych
konstytutywnych cech warunku zachodzi wątpliwość, czy można uzupełniać
wymagania warunku o zewnętrzność zdarzenia przyszłego i niepewnego
w stosunku do treści czynności prawnej, oraz o niezależność nastąpienia (nie
nastąpienia) zdarzenia od woli którejkolwiek ze stron.
Zwraca uwagę odmienność sytuacji faktycznych, definiowanych jako
warunek potestatywny i następnie ocenianych w aspekcie przesłanek warunku
normatywnego (art. 89 k.c.), w sprawach, w których dotąd wypowiadał się Sąd
Najwyższy. Przypisywanie uogólniającego charakteru jego stanowisku wyrażonemu
w konkretnej sprawie nie zawsze zatem jest uzasadnione.
12
Kolejna przyczyna wątpliwości dotyczyła tego, czy w ogóle można
kwalifikować jako warunek zdarzenie polegające na wykonaniu/niewykonaniu przez
dłużnika zobowiązania, skoro treścią czynności prawnej jest zobowiązanie do
spełnienia świadczenia a nie samo spełnienie. Świadczenie jest przedmiotem
stosunku zobowiązaniowego, którego treść wyznaczają obok woli stron przepisy
kodeksu cywilnego, w tym art. 56 k.c. wskazujący, że czynność prawna wywołuje
nie tylko skutki w niej wyrażone, ale i wynikające z ustawy, z zasad współżycia
społecznego i z ustalonych zwyczajów. Polega ono na zachowaniu dłużnika,
zgodnym z treścią zobowiązania obejmującym uprawnienia wierzyciela
i odpowiadające im obowiązki dłużnika, zaspakajającym podlegający ochronie
interes wierzyciela. Treścią czynności prawnej kreującej umowę jest zatem
zobowiązanie do spełnienia świadczenia, a nie samo jego spełnienie. W jednym
z ostatnich orzeczeń Sąd Najwyższy wskazał wprost, że treścią czynności prawnej
objęte jest samo zobowiązanie do spełnienia świadczenia, a nie akt wykonania
umowy, zatem odpowiada on cechom warunku w rozumieniu art. 89 k.c. (por. wyrok
z dnia 17 marca 2011 r., IV CSK 358/10, OSNC 2011, nr 12, poz. 136).
Wymaga podkreślenia fakt, że problemy w zakresie kwalifikacji oznaczonych
postanowień umów jako warunków i ich dopuszczalności wystąpiły zaledwie w kilku
kategoriach spraw, w szczególności dotyczących umów kredytu i pożyczek
powiązanych z zabezpieczeniami (o charakterze fiducjarnym), zbywania
wierzytelności (zwykle umową sprzedaży), których następstwem był przelew
wierzytelności. Wątpliwości dotyczyły zwłaszcza czynności powierniczych,
w których cel dokonywanego rozporządzenia rzeczą był wyraźnie
podporządkowany realizacji celu wynikającego z powiązań obligacyjnych
istniejących między stronami, z uwagi na relacje zachodzące między stosunkami
prawnorzeczowymi i obligacyjnymi, różnie oznaczony zakres zobowiązań, w tym
zwrotnych. Sporne zagadnienie, czy przeniesienie praw rzeczowych na
zabezpieczenie wierzytelności ze zobowiązaniem do zwrotnego ich przeniesienia
w wypadku jej zaspokojenia ze skutkiem umorzenia zobowiązania (przewłaszczenie
na zabezpieczenie) jest czynnością dokonaną pod warunkiem oraz zapłata przez
dłużnika jest warunkiem w rozumieniu art. 89 k.c., czy dochodzi do
bezwarunkowego przeniesienia praw na wierzyciela z jednoczesnym
13
zobowiązaniem go pod warunkiem uiszczenia w terminie długu do powrotnego
przeniesienia rozstrzygano różnie. W wyroku z dnia 27 czerwca 1995 r., I CR 7/95
(OSNC 1995, nr 12, poz. 183), Sąd Najwyższy uznał, że bank zobowiązał się do
zwrotnego przeniesienia własności pod warunkiem zawieszającym i wskazał,
że zapłata długu jest czymś więcej niż oświadczeniem woli, gdyż na stan zapłaty
składają się obok woli dłużnika także inne okoliczności faktyczne, tworzące razem
stan odpowiadający pojęciu warunku jako niepewnego zdarzenia, które ujawnią się
w przyszłości. W wyroku Sądu Najwyższego z dnia 29 maja 2000 r., III CKN 246/00
(OSNC 2000, nr 11, poz. 213) przyjęto, że umowa przeniesienia własności
nieruchomości na zabezpieczenie spłaty kredytu, w której kredytodawca zobowiązał
się do przeniesienia z powrotem na kredytobiorcę własności tej nieruchomości
niezwłocznie po spłacie kredytu, nie jest umową o przeniesienie własności
nieruchomości zawartą pod warunkiem (art. 157 § 1 k.c.), gdyż na stan zapłaty
składa się wola dłużnika oraz inne okoliczności faktyczne, tworzące razem stan
odpowiadający pojęciu warunku jako niepewnego zdarzenia, które ujawnią się
w przyszłości. Zabezpieczenia służące wykonalności zaciągniętego zobowiązania
tworzą układ stosunków prawnych o określonej całości. Charakter akcesoryjny
zabezpieczeń rzeczowych, ścisły związek z wierzytelnością, jest ich cechą
strukturalną, która nie pozwala na traktowanie zabezpieczeń jako czynności
prawnych warunkowych czy terminowych. Z tych względów Sąd stwierdził,
że zdarzenia powodowane zachowaniem dłużnika, należącym do wykonania
zobowiązania, nie mogą być oceniane jako pochodzące z zewnątrz stosunku
zabezpieczenia, a zobowiązania pozwanego wierzyciela do przywrócenia do stanu
poprzedniego stosunków własnościowych niezwłocznie po spłaceniu przez
dłużników kredytu nie można kwalifikować jako wprowadzonego do umowy
rozporządzającej uzależnienia ustania skutku rzeczowego od wymienionego
zdarzenia, tj. jako warunku rozwiązującego w rozumieniu art. 89 k.c. Stan
wygaśnięcia wierzytelności jest przesłanką, której powstanie daje dłużnikowi
uprawnienie do żądania od wierzyciela spełnienia, uzasadnionego zobowiązaniem,
obowiązku złożenia oświadczenia woli o przeniesieniu na niego z powrotem
własności nieruchomości w ramach umowy czysto zobowiązującej. Z kolei
w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 8 marca 2002 r. (III CKN 748/00, OSNC 2003,
14
nr 3, poz. 33) wyrażono pogląd, że przewłaszczenie nieruchomości na
kredytodawcę wraz z jego zobowiązaniem się do przeniesienia własności tej
nieruchomości na kredytobiorcę w razie terminowej spłaty kredytu, nie narusza art.
157 § 1 w związku z art. 58 § 1 i art. 94 k.c., gdyż jedna umowa może wywołać
zróżnicowane skutki, występujące na płaszczyźnie prawnorzeczowej
i zobowiązaniowej. Właścicielem nieruchomości po zawarciu umowy w formie
przepisanej (art. 158 k.c.) stał się bank, ale ze sfery zobowiązaniowej (pactum
fiduciae) wynikają uprawnienia pozwanych do żądania zwrotu przewłaszczonych
rzeczy istniejące pod warunkiem, zgodnym jednak z art. 157 § 2 k.c. Postanowienie
Sądu Najwyższego z dnia 26 września 2007 r. (IV CSK 118/07, OSP 2008, nr 12,
poz.125) wydane zostało w stanie faktycznym, w którym uczestnicy dokonali
przeniesienia na zabezpieczenie wierzytelności wnioskodawców udziału w prawie
użytkowania wieczystego gruntu i własności budynku, a strony uzgodniły powrotne
przeniesienie tych praw na uczestników postępowania pod warunkiem zwrotu
pożyczek wraz z odsetkami według określonego harmonogramu oraz pod
warunkiem wywiązywania się dłużników z odrębnie zawartego porozumienia. Sąd
Najwyższy przyjął, że każde zdarzenie, które jest "przyszłe i niepewne", może
według treści art. 89 k.c. stanowić warunek, w szczególności dotyczy to wykonania
bądź niewykonania zobowiązania przez dłużnika. Roszczenie o zwrotne
przewłaszczenie jest "roszczeniem warunkowym" w rozumieniu art. 19 ust. 3
u.k.w.h., a chwila zaspokojenia wierzyciela, najdalej w uzgodnionej przez strony
dacie spełnienia świadczenia, stanowi zarazem termin wymagalności roszczenia
o zwrotne przewłaszczenie, skoro bowiem umarza się zabezpieczona
wierzytelność, to dochodzi do ziszczenia się warunku zawieszającego, a dalsze
trwanie zabezpieczenia staje się bezprzedmiotowe. Kolejną grupą stosunków
zobowiązaniowych były umowy zbycia wierzytelności, na ogół umową sprzedaży.
Pogląd, że w umowach, w których następstwem zbycia był przelew wierzytelności
pod warunkiem rozwiązującym, że nabywca zapłaci cenę, a w braku zapłaty
umowa utraci moc, można zastrzec zarówno warunek rozwiązujący jak
i zawieszający przyjęto w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 17 marca 2011 r.
(IV CSK 358/10, OSNC 2011, nr 12, poz. 136), a że nie jest warunkiem umowy
przelewu wierzytelności zapłata ceny przez nabywcę w wyroku Sądu Najwyższego
15
z dnia 5 stycznia 2005 r. (II CK 343/04, niepubl.). Zgodnie natomiast uznano,
że w wypadku powierniczego przelewu wierzytelności w celu jej ściągnięcia
(inkasa), dopuszczalne jest powrotne przejście pod warunkiem rozwiązującym,
w wyrokach Sądu Najwyższego z dnia 21 października 1999 r. (I CKN 111/99,
OSNC 2000, nr 4, poz. 82), z dnia 9 października 2003 r. (V CK 285/02, niepubl.),
z dnia 23 lutego 2011 r. (V CSK 277/10, OSNC Zb. dodatkowy 2012, nr A).
Istotne znaczenie dla judykatury miały poglądy wyrażone w jednostkowych
stanach faktycznych. W sprawie dotyczącej odmowy dokonania czynności
notarialnej w związku ze stwierdzeniem sprzeczności z prawem oświadczenia
najemcy o zobowiązaniu się do wydania wynajmującemu budynku w terminie
14 dni od rozwiązania umowy najmu i poddaniu się, co do tego obowiązku
egzekucji Sąd Najwyższy postanowieniem z dnia 5 marca 1999 r. (I CKN 1069/98,
OSNC 1999, nr 9, poz. 160) stwierdził, że jeżeli powstanie lub ustanie skutków
czynności prawnej uzależnione jest wyłącznie od woli stron, to takie zastrzeżenie,
jako objęte treścią czynności prawnej, nie może być kwalifikowane jako warunek
w rozumieniu art. 89 k.c. W motywach wskazano, że skutek w postaci rozwiązania
umowy zależy od tego, czy jedna ze stron wypowie umowę najmu z zachowaniem
okresu wypowiedzenia lub wynajmujący wypowie umowę najmu bez zachowania
okresu wypowiedzenia, zatem uzależniony jest wyłącznie od woli stron,
co oznacza, że zastrzeżenie, od którego zależy skutek czynności prawnej, jest
elementem składowym treści umowy najmu, a nie zdarzeniem zewnętrznym,
przyszłym i niepewnym. Orzeczenie to poddano krytyce w doktrynie. Wskazany
w nim kierunek interpretacyjny został jednak zaakceptowany w wyrokach Sądu
Najwyższego z dnia 5 czerwca 2002 r., II CKN 701/00, OSP 2003, nr 10, poz. 124;
z dnia 11 października 2002 r., I CKN 1044/00, niepubl.; z dnia 10 kwietnia 2003 r.,
II CKN 1335/00, OSN-IC 2003, nr 10, s. 34; z dnia 19 lutego 2004 r., IV CK 69/03,
niepubl.; z dnia 10 czerwca 2005 r., II CK 712/04, niepubl.; z dnia 24 czerwca
2004 r., V CK 799/04, niepubl. Odmienne i trafne stanowisko zajęto w wyrokach
Sądu Najwyższego z dnia 26 września 2007 r. (IV CSK 118/07, OSP 2008, nr 12,
poz. 125) oraz z dnia 17 marca 2011 r. (IV CSK 358/10, OSNC 2011, nr 12, poz.
136) w których wskazano, że spełnienie świadczenia może być warunkiem
w rozumieniu art. 89 k.c., gdyż zapłata nie zawsze jest zdarzeniem całkowicie
16
zależnym od woli dłużnika. Podkreślono także, podzielając stanowisko zawarte
w wyrokach Sądu Najwyższego z dnia 8 marca 2002 r., III CKN 748/00 (OSNC
2003, nr 3, poz. 33), z dnia 9 października 2003 r., V CK 285/02 (niepubl.), z dnia
26 września 2007 r., IV CSK 118/07 (OSP 2008, nr 12, poz. 125), że dodawanie
dalszych cech, jak zewnętrzność w stosunku do czynności prawnej oraz
niezależność jego wystąpienia lub niewystąpienia od woli stron, jest
nieuprawnionym uzupełnieniem hipotezy przepisu. Jedno rozstrzygnięcie zapadło
w sprawie dotyczącej umowy kompensacyjnej (wyrok z dnia 20 września 2007 r.,
II CSK 241/07, niepubl.). Pozytywnie co dopuszczalności zastrzeżenia warunku
w jednostronnej czynności prawnej (wypowiedzenie umowy) Sąd Najwyższy
wypowiedział się w wyroku z dnia 29 kwietnia 2009 r. (II CSK 614/08, OSNC 2010,
nr 2, poz. 32). W kilku orzeczeniach Sąd Najwyższy opowiedział się za możliwością
łączenia warunku i terminu (por. wyroki z dnia 5 marca 1999 r., I CKN 1069/98,
OSNC 1999, nr 9, poz. 160; z dnia 20 września 2007 r., II CSK 241/07, niepubl.;
z dnia 26 września 2007 r., IV CSK 118/07, OSP 2008, nr 12, poz. 125).
Zauważyć ponadto trzeba, że nie można traktować jako reprezentatywnego
stanowiska Sądu Najwyższego ubocznego przytaczania, w uzasadnieniach części
orzeczeń dotychczasowych poglądów judykatury, nie połączonego z zajęciem
samodzielnego stanowiska co od tych kwestii wobec nie zakwalifikowania w ogóle
danego postanowienia umowy jako warunku, stwierdzenia braku bądź nieważności
umowy, lub przy wątpliwościach co do kwalifikacji stosunku prawnego (por. wyroki
z dnia 5 czerwca 2002 r., II CKN 701/00, OSP 2003, nr 10, poz. 124; z dnia
10 kwietnia 2003 r., III CKN 1355/00, niepubl.; z dnia 10 czerwca 2005 r., II CK
712/04, niepubl.; z dnia 31 marca 2005 r., V CKN 490/04, niepubl.; z dnia
13 stycznia 2011 r., III CSK 116/10, niepubl., z dnia 4 kwietnia 2012 r., I CSK
359/11, niepubl.).
Sąd Najwyższy, podsumowując powyższe rozważania, stwierdza
że w przeszłości wystąpiła pewna różnica poglądów orzecznictwa, jednakże
dotyczyła ona znacznego okresu czasu i w zasadzie kilku rodzajów stosunków
zobowiązaniowych, zwłaszcza recypowanych do porządku prawnego po zmianie
ustroju społeczno-gospodarczego. Obecnie - w zasadzie - praktyka orzecznicza,
wytyczona judykatami Sądu Najwyższego, jest ukształtowana i zgodna.
17
Rozbieżności występujące poprzednio były zresztą nie tyle wynikiem zasadniczych
różnic ocen stanu prawnego, ile pewnych problemów definicyjnych i nie zawsze
adekwatnego nawiązywania do konstrukcji normatywnych oraz doktrynalnych.
Prawo cywilne, jako prawo prywatne, reguluje relacje zachodzące między
autonomicznymi podmiotami pozostającymi względem siebie w pozycji
równorzędnej, których uprawnieniem jest kształtowanie między sobą stosunków
cywilnoprawnych i tylko wyjątkowo może ograniczać w interesie publicznym ich
samodzielność. Doktryna prawnicza wręcz postuluje dyrektywę interpretacyjną
opowiadającą się za uznaniem, poza wyjątkami, przepisów prawa cywilnego jako
wyznaczających normy o charakterze względnie obowiązującym. Nie można nie
dostrzec, że strony dokonujące czynności prawnej często są zainteresowane takim
kształtowaniem jej skutków, które uwzględnią przyszły możliwy przebieg zdarzeń,
istotny dla realizacji zamierzonych celów, a przyjęcie zastrzeżeń może zapewnić
relacjom zachodzącym między nimi niezbędną elastyczność. Skutki dopuszczenia
szeroko pojętego warunku są nie do przecenienia, gdyż strony – swobodnie
kształtując stosunek prawny - mogą określić jego treść z uwzględnieniem
indywidualnych interesów, przesunąć w czasie skutki czynności prawnej,
uzależniając je od określonych okoliczności (wystąpienia/niewystąpienia
określonego zdarzenia).
Brak argumentów natury dogmatycznej i aksjologicznej dla ograniczania
zasady autonomii stron oraz swobody umów w zakresie wykraczającym poza
przesłanki określone przepisem art. 3531
k.c. Konsekwentnie należy opowiedzieć
się za dominującym stanowiskiem judykatury, że - co do zasady - dopuszczalne jest
dokonanie czynności prawnej zawierającej zastrzeżenie, że jej skutek zależy od
skorzystania z uprawnienia lub woli wykonującego zobowiązanie a zdarzenie
zależne od zachowania strony polegać może na spełnieniu/niespełnieniu
świadczenia objętego treścią zobowiązania spełnienia świadczenia. Podlegają one
jednak ocenie w płaszczyźnie przesłanek wyznaczonych treścią art. 3531
k.c., która
obejmuje także badanie w aspekcie normatywnej konstrukcji warunku przewidzianej
w art. 89 k.c. W obecnym stanie prawnym nie ma podstaw do wprowadzania
pojęcia warunku potestatywnego w rozumieniu przyjętym w nauce prawa oraz do
poszerzania zakresu wymagań warunku oznaczonych w przepisie art. 89 k.c.
18
Stanowisko to nie koliduje z wartościami chronionymi porządkiem prawnym, który
zapewnia swobodę kształtowania stosunków umownych, zakazując jedynie jej
nadużywania.
De lege lata brak również podstaw do wprowadzenia wymagania powiązania
warunku potestatywnego z terminem, który przewiduje projekt kodeksu cywilnego,
przygotowany przez Komisję Kodyfikacyjną Prawa Cywilnego. Propozycja nowego
brzmienia art. 128 § 1 k.c. sformułowana jest następująco: „Jeżeli ziszczenie się
warunku zależy wyłącznie od woli jednej ze stron i w umowie nie określono terminu,
z upływem którego warunek ma się ziścić, druga strona może wyznaczyć rozsądny
termin, po jego bezskutecznym upływie uważa się, że warunek się nie ziścił”.
Sąd Najwyższy zauważa poza tym, że jednoznaczne rozstrzygnięcie
zagadnienia prawnego przedstawionego przez Rzecznika Praw Obywatelskich
w zasadzie nie jest możliwe, gdyż problem jest złożony, dotyczy znacząco różnych
stanów faktycznych i prawnych, uogólniona wypowiedź Sądu Najwyższego
w kategoriach potwierdzenia lub zaprzeczenia wprowadzałaby w błąd, a opatrzona
szeregiem dodatkowych wyjaśnień i zastrzeżeń stałaby się nieczytelna i mogłaby
wywołać dalsze wątpliwości interpretacyjne. Samoistne problemy występujące
w danym stosunku zobowiązaniowym powinny być rozwiązywane nie
abstrakcyjnie, a w okolicznościach faktycznych indywidualnej sprawy
z uwzględnieniem jego właściwości (natury).
Z przytoczonych względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 61 § 1 ustawy
z dnia 23 listopada 2002 r. o Sądzie Najwyższym odmówił podjęcia uchwały.