Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 514/12
POSTANOWIENIE
Dnia 10 kwietnia 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Barbara Myszka (przewodniczący)
SSN Wojciech Katner (sprawozdawca)
SSN Agnieszka Piotrowska
w sprawie z wniosku D. T. K.
przy uczestnictwie Gminy i Miasta S.
o rozgraniczenie,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 10 kwietnia 2013 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawcy
od postanowienia Sądu Okręgowego w Ł.
z dnia 24 maja 2012 r.,
1) uchyla zaskarżone postanowienie i oddala apelację
uczestnika.
2) kosztami postępowania apelacyjnego i kasacyjnego
obciąża uczestnika na rzecz wnioskodawcy, pozostawiając
szczegółowe ich wyliczenie referendarzowi sądowemu.
2
Uzasadnienie
Postanowieniem z dnia 22 marca 2012 r. Sąd Rejonowy w Ł., po rozpoznaniu
wniosku D. T. K. z udziałem Gminy i Miasta S. rozgraniczył nieruchomość
oznaczoną numerem ewidencyjnym 126, położoną w obrębie ewidencyjnym R.,
stanowiącą własność wnioskodawcy, z nieruchomością oznaczoną numerem
ewidencyjnym 154, stanowiącą własność uczestniczki postępowania – według linii
przerywanej oznaczonej kolorem zielonym i punktami 22a-28-15, wskazanej przez
wnioskodawcę na mapie sytuacyjnej sporządzonej przez biegłego sądowego z
zakresu geodezji J. K., stanowiącej załącznik nr 6 do opinii tego biegłego z dnia 19
lipca 2011 r., którą to mapę uznano za integralną część postanowienia;
rozstrzygnięto też o kosztach postępowania. Podstawą prawną rozgraniczenia był
art. 153 k.c. i kryterium stanu prawnego nieruchomości, przy uwzględnieniu
zasiedzenia przygranicznego pasa gruntu z uwagi na fakt, że był on w posiadaniu
samoistnym wnioskodawcy i jego poprzedników prawnych przez okres ponad
trzydziestu lat. Sporny pas gruntu był wykorzystywany rolniczo. Samo zaliczenie
oznaczonej konkretnym numerem ewidencyjnym działki do sieci dróg publicznych
nie mogło stanowić, zdaniem Sądu o tym, że brak jest możliwości nabycia jej
własności w drodze zasiedzenia. Uwzględniając zatem zarzut zasiedzenia Sąd
dokonał rozgraniczenia według linii zielonej i między punktami 22a-28-15.
Uwzględniając apelację uczestniczki postępowania, Sąd Okręgowy w Ł.,
postanowieniem z dnia 24 maja 2012 r. zmienił rozstrzygnięcie Sądu pierwszej
instancji i rozgraniczył wskazane nieruchomości według linii ciągłej oznaczonej
kolorem czarnym i punktami 17-15 na mapie sytuacyjnej sporządzonej przez
wskazanego wcześniej biegłego sądowego, stanowiącej załącznik nr 6 do
powołanej powyżej opinii tego biegłego; rozstrzygnięto także o kosztach
postępowania za obie instancje. Uzasadnieniem prawnym zmiany postanowienia
było niezaakceptowanie przez Sąd drugiej instancji możliwości zasiedzenia
przygranicznego pasa gruntu, w sytuacji, gdy przedmiotem zgłoszonego zarzutu
zasiedzenia była nieruchomość przeznaczona i zakwalifikowana jako droga
o charakterze publicznym. Przeznaczenie spornej działki nie zmieniło się, gdy
3
w wyniku postępowania scaleniowego stała się ona mieniem gromadzkim
z jednoznacznym przeznaczeniem na drogę, a następnie mieniem gminnym. Z tych
względów w okresie od wejścia w życie kodeksu cywilnego do 1 października
1990 r. zasiedzenie własności działki drogowej było niemożliwe (art. 177 k.c.),
co ze względu na państwowy charakter własności znalazło potwierdzenie
w orzecznictwie Sądu Najwyższego (postanowienie z dnia 24 października 2001 r.,
III CKN 430/00, OSNC 2002, nr 9, poz. 111). W dalszym okresie zasiedzenie
uniemożliwił art. 2a znowelizowanej od 1 stycznia 1999 r. ustawy o drogach
publicznych, według którego drogi krajowe stanowią własność Skarbu Państwa,
a drogi wojewódzkie, powiatowe i gminne są własnością odpowiedniej
samorządowej osoby prawnej. Powołując się na wyrok Sądu Najwyższego z dnia
21 września 2011 r., sygn. akt I CSK 719/10, Sąd Okręgowy uznał, że po
wskazanej dacie 1 stycznia 1999 r. nie było możliwe zasiedzenie gruntu pod drogą
publiczną, do której to kategorii zaliczył sporny grunt. Sąd Okręgowy nie podzielił
poglądu Sądu Najwyższego z dnia 15 lutego 2012 r., sygn. akt I CSK 293/11,
zaznaczając jednocześnie, że chodzi o zupełnie inny stan faktyczny w sprawie, iż
z obrotu prawnego wyłącza się tylko nieruchomości będące drogami publicznymi
w rozumieniu funkcjonalnym, z dopuszczeniem zasiedzenia części pasa
drogowego, który nie jest drogą w ścisłym znaczeniu, nie będąc wykorzystywany
faktycznie jako droga. Po dokonaniu dodatkowych ustaleń stanu faktycznego Sąd
drugiej instancji dokonał rozgraniczenia w sposób wskazany w postanowieniu.
W skardze kasacyjnej wnioskodawca zarzucił zaskarżonemu postanowieniu
naruszenie prawa materialnego przez błędną wykładnię art. 172 § 1 i 2 k.c. oraz art.
2a w związku z art. 4 pkt 2 ustawy o drogach publicznych przez przyjęcie, że sam
fakt ujawnienia w dokumentacji drogi publicznej wyklucza zasiedzenie
przygranicznego pasa gruntu, chociaż droga urządzona została w innym miejscu,
właściciel nigdy nie żądał wydania pasa gruntu i nikt nie kwestionował sposobu
dotychczasowego użytkowania przez okres uprawniający do zasiedzenia
w stosunku do użytkownika i jego poprzedników prawnych; niewłaściwe
zastosowanie art. 153 k.c. ustalające rozgraniczenie według stanu ewidencyjnego
w sytuacji istnienia przesłanek do zasiedzenia przygranicznego pasa, który zawsze
był w posiadaniu właścicielskim wnioskodawcy i jego poprzedników prawnych
4
i nigdy nie stanowił urządzonej drogi publicznej. Skarżący wniósł o uchylenie
zaskarżonego postanowienia i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania lub
zmianę postanowienia i oddalenie apelacji przy uwzględnieniu kosztów
postępowania według norm przepisanych.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Podstawą prawną odmówienia przez Sąd Okręgowy rozgraniczenia
nieruchomości w sposób przyjęty przez Sąd pierwszej instancji było stwierdzenie
własności państwowej nieruchomości przeznaczonej na drogę. Należy w takim
razie rozstrzygnąć, czy państwowy charakter własności może decydować o braku
w okresie do 1 października 1990 r. przesłanek umożliwiających stwierdzenie
zasiedzenia gruntu przeznaczonego na drogę, mimo że droga ta figurowała tylko
w ewidencji i nigdy nie była urządzona. Należy również odpowiedzieć na pytanie,
czy zaliczenie dróg publicznych do własności państwowej lub samorządowej,
zgodnie z art. 2a ustawy z dnia 21 marca 1985 r. o drogach publicznych (jedn. tekst
Dz.U. z 2007 r. Nr 19, poz. 115 ze zm.) uniemożliwiło zasiedzenie spornej działki
po 1 stycznia 1999 r. w okolicznościach ustalonych w sprawie, to znaczy, że działka
ta nigdy nie była faktycznie drogą.
Podniesione kwestie były przedmiotem analizy w doktrynie i w orzecznictwie.
W szczególności Sąd Najwyższy w wielu orzeczeniach odnosił się zarówno do
niemożliwości zasiedzenia własności państwowej pod rządem przepisów kodeksu
cywilnego obowiązujących w tym względzie do 1 października 1990 r., jak i do
skutków prawnych wprowadzenia art. 2a - od 1 stycznia 1999 r. - do ustawy
o drogach publicznych odnośnie do niemożliwości zasiedzenia gruntów będących
drogami publicznymi. Z orzecznictwa tego wynika powszechnie aprobowane
stanowisko o niedopuszczalności zasiedzenia wszelkich gruntów państwowych
będących w posiadaniu podmiotów niepaństwowych od 1 stycznia 1965 r. do
1 października 1990 r., to znaczy w okresie obowiązywania art. 177 k.c. Zakres
przedmiotowy tego przepisu dotyczył również gruntów przeznaczonych pod drogi
publiczne, a nieurządzenie drogi nie miało wpływu na obowiązywanie zakazu, gdyż
nie wiązał się on z drogą, tylko z prawem własności (por. postanowienie Sądu
Najwyższego z dnia 24 czerwca 2010 r., IV CSK 40/10, OSNC 2011, nr 2, poz. 17).
5
Zgodnie zatem z ogólnym przepisem przejściowym (art. 10 ustawy z dnia 28 lipca
1990 r. nowelizującej kodeks cywilny) do okresu posiadania, od którego zależy
czas potrzebny do zasiedzenia można zaliczyć połowę potrzebnego okresu
zasiedzenia, a więc 10 lub 15 lat, ze względu na terminy zasiedzenia
(dla posiadania samoistnego w dobrej i w złej wierze) przyjęte według
znowelizowanych przepisów kodeksu cywilnego.
Mając na uwadze wydzielenie spornej nieruchomości pod drogę publiczną
w procesie scaleniowym na podstawie przepisów ustawy z dnia 31 lipca 1923 r.
o scalaniu gruntów, a następnie stanie się przez tą nieruchomość mieniem
gromadzkim (na podstawie ustawy z dnia 23 marca 1933 r. o częściowej zmianie
ustroju terytorialnego), co spowodowało poprzez kolejne regulacje prawne
(powoływane już w postanowieniu Sądu pierwszej instancji: ustawa z dnia
25 stycznia 1958 r. o radach narodowych, ustawa z dnia 29 czerwca 1963 r.
o zagospodarowaniu wspólnot gruntowych i rozporządzenia Rady Ministrów
z 1954, 1957 i 1962 r.) stanie się własnością państwową – liczyć należało 15 lat
posiadania samoistnego poprzedników prawnych wnioskodawcy sprzed
1 października 1990 r. (zwłaszcza postanowienie Sądu Najwyższego z dnia
24 października 2001 r., III CKN 430/00, OSNC 2002, nr 9, poz. 111; uchwała Sądu
Najwyższego z dnia 30 października 1986 r., III CZP 67/86, OSNC 1987, nr 11,
poz. 171 oraz wyrok Sądu Najwyższego z dnia 30 czerwca 1983 r., IV CR 201/83,
OSNC 1984, nr 1, poz. 15).
Inne znaczenie ma powołany art. 2a ustawy o drogach publicznych. Przepis
ten wyłączył możliwość zasiedzenia dróg publicznych od 1 stycznia 1999 r.,
co oznacza w stanie faktycznym niniejszej sprawy, że z pewnością do czasu
potrzebnego do zasiedzenia należy doliczyć okres od 1 października 1990 r. do
końca 1998 r. To jednak nie daje łącznie 30 lat potrzebnych do zasiedzenia.
Uznanie posiadania samoistnego nieruchomości za podlegające przepisom
o zasiedzeniu w następnych latach po 1 stycznia 1999 r. zależy od
zakwalifikowania spornej działki do kategorii dróg publicznych.
Zgodnie z wymienioną ustawą o drogach publicznych (art. 1), zwaną dalej
u.d.p. takimi drogami są wskazane w niej kategorie dróg, z których może korzystać
6
każdy, zgodnie z ich przeznaczeniem oraz ograniczeniami i wyjątkami określonymi
w tej ustawie i innych przepisach szczególnych. Według art. 2 u.d.p. drogi krajowe
stanowią własność Skarbu Państwa, a drogi wojewódzkie, powiatowe i gminne są
własnością właściwej jednostki samorządu terytorialnego. W niniejszej sprawie
chodzi o drogę gminną. Jednakże do uznania własności określonego przedmiotu
stosunku cywilnoprawnego, przedmiot ten musi występować, żeby zatem uznać
własność drogi, niezależnie od rodzaju tej własności (publiczna lub prywatna,
a także wewnętrzna) musi się stwierdzić faktyczne istnienie drogi. W orzecznictwie
(zob. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 5 października 2012 r., IV CSK
94/12) na oznaczenie pojęcia drogi (drogi publicznej) przywołuje się art. 4 u.d.p.,
według którego drogą jest budowla wraz z drogowymi obiektami inżynierskimi,
urządzeniami oraz instalacjami, stanowiąca całość techniczno-użytkową,
przeznaczona do prowadzenia ruchu drogowego, zlokalizowaną w pasie
drogowym. Tym pasem jest grunt wydzielony liniami granicznymi wraz
z przestrzenią nad i pod jego powierzchnią, w którym są zlokalizowane droga oraz
obiekty budowlane i urządzenia techniczne związane z prowadzeniem,
zabezpieczeniem i obsługą ruchu, a także urządzenia związane z potrzebami
zarządzania drogą. W rozumieniu prawa budowlanego droga jest budowlą i jako
taka może być przedmiotem własności. Nie potrzeba szczegółowego wykazywania,
że w niniejszej sprawie żadne cechy lub elementy drogi publicznej nie występują,
skoro z ustaleń faktycznych wynika, że droga na spornej działce nigdy nie
powstała.
Należy opowiedzieć się za takim rozumieniem drogi publicznej, mogącej być
przedmiotem prawa własności lub innego prawa, która spełnia przesłanki,
określone w ustawie o drogach publicznych, w szczególności droga o którą chodzi
musi istnieć, spełniając funkcje drogi. Jeżeli przewidywana droga przez dziesiątki
lat nie powstała i działka pod nią przeznaczona znajduje się przez cały ten czas
w posiadaniu osób trzecich, to samo wpisanie drogi do ewidencji gruntów nie
spełnia warunków prawnych określonych w art. 2a u.d.p. co do wyłączenia z obrotu
nieruchomości gruntowej, na której się miała znajdować. Należy się w tej kwestii
przyłączyć do stanowiska Sądu Najwyższego ujętego w postanowieniu z dnia
15 lutego 2012 r., I CSK 293/11 (OSNC 2012, nr 9, poz. 104), z którego wynika
7
z pewną modyfikacją, że wyłączenie z obrotu cywilnoprawnego dróg publicznych
przewidziane w powołanym przepisie u.d.p. dotyczy nieruchomości, które po
zrealizowaniu procesu inwestycyjnego są budowlą przeznaczoną do prowadzenia
ruchu drogowego, zlokalizowaną w pasie drogowym (art. 4 pkt 2 u.d.p.), albo
w rozsądnym okresie (np. ze względu na plany inwestycyjne) taką budowlą się
stanie; por. także wyrok Sądu Najwyższego z dnia 6 marca 2002 r., III CRN 11/01,
OSNCAPUS 2002, nr 21, poz. 513. Jeżeli zatem działka gruntu figurująca
w ewidencji jako droga, drogą nigdy nie była i nie jest, a znajduje się w posiadaniu
samoistnym od dziesiątków lat w ręku osób trzecich wykorzystujących tą działkę
rolniczo, to działka ta może być przedmiotem zasiedzenia i nie ma do niej
zastosowania art. 2a u.d.p.
Biorąc pod uwagę powyższą ocenę prawną i ustalenia faktyczne w niniejszej
sprawie należy przyjąć, że wnioskodawca był posiadaczem samoistnym
przedmiotowej działki przez okres powodujący zasiedzenie tej działki
po następnych 15 latach od 1 października 1990 r., a więc z końcem października
2005 r. Tak więc trafnie w sprawie I Ns …/08, zakończonej postanowieniem z dnia
16 kwietnia 2009 r. uznano nabycie przez wnioskodawcę drogą zasiedzenia z
dniem 1 listopada 2005 r. własności ½ działki będącej przedmiotem rozgraniczenia
w niniejszej sprawie.
Rozgraniczenie dokonane zatem według kryterium zgodności z prawem na
podstawie art. 153 k.c. przez Sąd pierwszej instancji w postanowieniu z dnia
22 marca 2012 r. jest prawidłowe. To z kolei sprawia, że nie można podzielić
stanowiska Sądu drugiej instancji i należało uchylić zaskarżone postanowienie oraz
na podstawie art. 39816
k.p.c. oddalić apelację uczestnika postępowania,
pozostawiając orzeczenie o kosztach postępowania Sądowi drugiej instancji na
podstawie art. 108 § 2 w związku z art. 391 § 1 i art. 39821
k.p.c.
db