Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 433/12
POSTANOWIENIE
Dnia 17 kwietnia 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Tadeusz Wiśniewski (przewodniczący)
SSN Krzysztof Strzelczyk (sprawozdawca)
SSN Dariusz Zawistowski
w sprawie z wniosku Zakładu Ubezpieczeń Społecznych w Warszawie
Oddział w Z.
przy uczestnictwie R. S. i H. S.
o wpis w dziale IV księgi wieczystej,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 17 kwietnia 2013 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawcy
od postanowienia Sądu Okręgowego w K.
z dnia 12 marca 2012 r.,
oddala skargę kasacyjną.
Uzasadnienie
2
Postanowieniem z dnia 30 grudnia 2011 r. Sąd Rejonowy w J. oddalił
wniosek Zakładu Ubezpieczeń o wpisanie na nieruchomości stanowiącej
współwłasność łączną uczestnika R. S. i jego żony H. S. hipoteki przymusowej w
kwocie 22.121,13 złotych jako należności głównej oraz odsetek z tytułu
niezapłaconych składek na ubezpieczenie społeczne. Zdaniem Sądu Rejonowego,
skoro nieruchomość objęta księgą wieczystą pozostaje we współwłasności
uczestnika R. S. i jego żony H. S., to wierzyciel powinien legitymować się tytułem
wykonawczym przeciwko obojgu powodom.
Sąd Okręgowy w K. postanowieniem z dnia 12 marca 2012 r. oddalił
apelację jaką wniósł wnioskodawca od postanowienia Sądu pierwszej instancji.
Jak wskazał Sąd Okręgowy, w orzecznictwie Sądu Najwyższego przyjmowało się
konsekwentnie, iż wpisanie hipoteki przymusowej zwykłej na nieruchomości objętej
wspólnością ustawową dłużnika i jego małżonka wymaga tytułu wykonawczego
przeciwko obojgu małżonkom (zob. też uchwałę Sądu Najwyższego z dnia
8 października 2013 r. (sygn. akt III CZP 68/03, niepubl.). Odmienny pogląd,
dotyczył jedynie przypadków, gdy wpisywana hipoteka przymusowa miała
charakter hipoteki kaucyjnej, przewidzianej w art. 111 ustawy o księgach
wieczystych i hipotece (jedn. tekst Dz. U. z 2001 r., Nr 124, poz. 1361 ze zm. dalej
jako u.k.w.h.). Nowelizacja tej ustawy, w wyniku której uchylone zostały przepisy
od art. 102 do 108 oraz art. 111 statuujące hipotekę kaucyjną, stworzyła nową
sytuację prawną. W szczególności bezprzedmiotowe stały się orzeczenia Sądu
Najwyższego, które dopuszczały wpisanie hipoteki przymusowej na nieruchomości
wspólnej obojga małżonków, bez tytułu wykonawczego obejmującego małżonków.
Według Sądu Okręgowego, obecnie, skoro pozostała wyłącznie hipoteka
przymusowa zwykła, taki tytuł okazuje się konieczny.
Wnioskodawca Zakład Ubezpieczeń Społecznych w Warszawie wniósł
skargę kasacyjną od postanowienia Sądu drugiej instancji. Zarzucił w niej
naruszenie art. 109 ust. 1, 110 oraz 1102
ustawy o księgach wieczystych oraz
naruszenie art. 26 ust. 3 i ust. 3a, 32 ustawy z dnia 13 października 1998 r.
o systemie ubezpieczeń społecznych (tekst jedn. Dz. U. z 2009 r., Nr 205,
3
poz. 1585 ze zm. - dalej jako u.s.u.s.). Na tej podstawie wnoszący skargę
kasacyjną wniósł o uchylenie zaskarżonego orzeczenia i przekazanie sprawy od
ponownego rozpoznania Sądowi Okręgowemu w K.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Jak słusznie podnosi się w pisemnych motywach zaskarżonego
postanowienia, w orzecznictwie Sądu Najwyższego utrwalił się pogląd, iż do wpisu
hipoteki przymusowej zwykłej, której przedmiotem jest nieruchomość stanowiąca
wspólność majątkową małżeńską niezbędny jest administracyjny tytuł wykonawczy
wystawiony przeciwko zobowiązanemu i jego małżonkowi (por. postanowienia
Sądu Najwyższego z 13 kwietnia 2005 r., V CK 547/04, niepubl.; z 27 maja 2010 r.,
III CZP 27/10, Biul. SN 2010/10/14 oraz uchwały Sądu Najwyższego z 18 września
2002 r., III CZP 49/02, OSNC 2003/9/115; z 8 października 2003 r., III CZP 68/03,
OSNC 2004/12/191; z 18 marca 2005 r., III CZP 3/05, OSNC 2006/2/27).
Jednakże w dotychczasowym stanie prawnym, t.j. przed wejściem w życie
ustawy z dnia 26 czerwca 2009 r. o zmianie ustawy o księgach wieczystych
i hipotece (Dz. U. 131, poz. 1075 - dalej jako ustawa z dnia 28 czerwca 2009 r.)
w odniesieniu do hipoteki przymusowej kaucyjnej, gdy wpis miał
nastąpić w oparciu o nieostateczną i zaskarżalną decyzję o wymiarze składek,
Sąd Najwyższy dopuścił wpisanie tej hipoteki na nieruchomości stanowiącej
przedmiot współwłasności łącznej małżonków mimo, że podstawą wpisu była
decyzja doręczona jedynie dłużnikowi (zob. uchwałę składu siedmiu sędziów
Sądu Najwyższego z 28 października 2004 r., III CZP 33/2004, OSNC 2005, nr 3,
poz. 43 a także postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 11 października 2005 r.,
V CK 610/04). W związku z wejściem w życie z dniem 20 lutego 2011 r. ustawy
z dnia 26 czerwca 2009 r. i uchyleniem na jej podstawie przepisów od art. 102
do art. 108 oraz art. 111 u.k.w.h. dotyczących hipoteki kaucyjnej wyłoniło
się zagadnienie, czy aktualne jest stanowisko prezentowane dotychczas
w orzecznictwie Sądu Najwyższego dotyczące wpisu hipoteki kaucyjnej.
Do tej kwestii odniósł się Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 9 stycznia
2013 r. (sygn. akt III CSK 69/12, niepubl.) uznając, że po zmianach wprowadzonych
ustawą z dnia 26 czerwca 2009 r. i zniesieniu podziału na hipoteki zwykłe
4
i kaucyjne nie można dokonać wpisu hipoteki przymusowej na nieruchomości
stanowiącej współwłasność łączną dłużnika i jego małżonka w oparciu o decyzję
nieostateczną doręczoną jedynie dłużnikowi.
W uzasadnieniu tego postanowienia Sąd Najwyższy wskazał po
pierwsze, że hipoteka przymusowa pełni rolę szczególnego środka egzekucyjnego,
w szerokim znaczeniu, skoro zmierza do ułatwienia przyszłego
postępowania egzekucyjnego. W orzecznictwie Sądu Najwyższego konsekwentnie
prezentowano stanowisko, iż postępowanie dotyczące wpisu hipoteki przymusowej
w księdze wieczystej powinno być traktowane jak postępowanie egzekucyjne,
mimo, że odbywa się na podstawie przepisów kodeksu postępowania cywilnego
regulujących postępowanie wieczystoksięgowe i nie jest sposobem egzekucji,
a jego skutkiem nie jest wyegzekwowanie roszczenia (por. orzeczenie Sądu
Najwyższego z 29 stycznia 1953 r., II CR 2520/52, OSNCK 1954/2/34;
postanowienia Sądu Najwyższego z 12 czerwca 1997 r., III CKN 72/97, Pr. Gosp.
1997/10/12; z 8 października 2003 r., III CZP 68/03, OSNC 2004/12/191; z 27 maja
2010 r., III CZ 27/10, Biul. SN 2010/10/14; uchwała Sądu Najwyższego z 18 marca
2005 r., III CZP 3/05, OSNC 2006/2/27). Skoro ustanowienie hipoteki przymusowej
ma na celu ułatwienie przyszłego postępowania egzekucyjnego, to skutek ten może
być osiągnięty tylko wtedy, gdy wierzyciel dysponuje tytułem prawnym wymaganym
do wszczęcia egzekucji, co przemawia za przyjęciem, że podstawę wpisu hipoteki
przymusowej powinien stanowić taki sam tytuł jaki uprawnia do prowadzenia
egzekucji. Wzgląd na ochronę interesów fiskalnych wnioskodawcy w ramach
postępowania o wpis hipoteki przymusowej nie może uzasadniać wpisu hipoteki
bez administracyjnego tytułu wykonawczego przeciwko małżonkowi dłużnika.
Ze stanowiskiem tym koresponduje ukształtowany w orzecznictwie Sądu
Najwyższego pogląd, iż prowadzenie egzekucji administracyjnej z majątku
osobistego zobowiązanego oraz z majątku wspólnego zobowiązanego i jego
małżonka wymaga wystawienia administracyjnego tytułu wykonawczego przeciwko
zobowiązanemu i jego małżonkowi zgodnie z art. 27c ustawy z dnia 17 czerwca
1966 r. o postępowaniu egzekucyjnym w administracji (tekst jednolity: Dz. U. 2012,
poz. 1015 ze zm.; dalej u.p.e.a.; (por. uchwały Sądu Najwyższego z 18 września
2002 r., III CZP 49/02, OSNC 2003/9/115; z 28 października 2004 r., III CZP 33/04,
5
OSNC 2005/3/43; z 18 marca 2005 r., III CZP 3/05, OSNC 2006/2/27;
i postanowienia Sądu Najwyższego z 15 grudnia 2004 r., II CK 274/04, niepubl.
oraz z 27 maja 2010 r., III CZP 27/10, Biul. SN 2010/10/14).
Pogląd ten wywodzi się z analizy art. 27c u.p.e.a. w powiązaniu z art. 29 § 1,
art. 26 i art. 1 a pkt 20 ustawy z dnia 27 sierpnia 1997 r. - Ordynacja podatkowa
(tekst jedn. Dz. U. z 2005 r., Nr 8, poz. 60, ze zm.; dalej ordynacja podatkowa).
Z przepisów tych wynika, iż małżonek zobowiązanego nie ma takiego samego
statusu jak zobowiązany, niemniej materialnoprawny art. 29 § 1 ordynacji
podatkowej w zw. z art. 31 u.s.u.s. ustanawia odpowiedzialność zobowiązanego nie
tylko majątkiem osobistym, ale także majątkiem wspólnym. Realizacji tego
obowiązku służy art. 27c u.p.e.a., który określa sposób włączenia do postępowania
egzekucyjnego małżonka nie będącego zobowiązanym, którego prawa zostają
jednak dotknięte tym postępowaniem i który powinien mieć zapewnione warunki do
należytej ochrony swoich interesów. W konsekwencji, nie sposób podzielić
stanowiska jakoby art. 26 ust. 3, 3a pkt 2 u.s.u.s wyrażał zasadę odpowiedzialności
majątkiem wspólnym małżonków za należności składkowe, których dłużnikiem jest
jeden z nich. Zasada ta wynika bowiem z art. 29 § 1 ordynacji podatkowej
w zw. z art. 31 u.s.u.s. Uprawnienie wierzyciela o charakterze materialnoprawnym,
rodzące po jego stronie możliwość poddania egzekucji czy wpisania hipoteki
przymusowej na składnikach majątku należących do osoby nie będącej osobistym
dłużnikiem nie oznacza zwolnienia go od zachowania trybu postępowania
służącego zaspokojeniu, czyli w rozpoznawanym przypadku uzyskania
administracyjnego tytułu wykonawczego.
Po drugie, akceptacja przez Sąd Najwyższy wpisu hipoteki przymusowej na
nieruchomości stanowiącej współwłasność łączną dłużnika i jego małżonka
w oparciu o decyzję nieostateczną doręczoną jedynie dłużnikowi, dotyczyła
wyłącznie hipoteki przymusowej kaucyjnej (111 u.k.w.h) i była związana z jej istotą
odnoszącą się do zabezpieczenia wierzytelności warunkowej, z której wpisem nie
wiąże się domniemanie istnienia wierzytelności zabezpieczonej (art. 105 u.k.w.h).
U podstaw stanowiska Sądu Najwyższego legły zatem zasadnicze różnice między
hipoteką kaucyjną i zwykłą rzutujące w istotny sposób na sytuację prawną
właściciela nieruchomości. Dawało to podstawę do przyjęcia, iż ustanowienie tego
6
rodzaju hipoteki nie jest sposobem egzekucji, a jej celem nie jest realizacja
zabezpieczonej należności, skoro gwarancja realizacji wierzytelności w stosunku do
każdoczesnego właściciela nieruchomości następuje dopiero po jej przekształceniu
na hipotekę przymusową zwykłą na podstawie tytułu wykonawczego. Stanowisko to
implikowało wniosek, iż na etapie wpisu hipoteki kaucyjnej małżonek dłużnika nie
ma potrzeby podjęcia obrony związanej z naruszeniem jego sfery prawnej,
natomiast ochrona ta aktualizuje się na etapie wpisu hipoteki przymusowej zwykłej
lub wdrożenia egzekucji (por. uzasadnienie wymienionej uchwały 7 sędziów Sądu
Najwyższego z 28 października 2004 r.).
Wobec rezygnacji w u.k.w.h z podziału hipoteki przymusowej na zwykłą
i kaucyjną stanowisko Sądu Najwyższego wyrażone w wyżej przytoczonej uchwale
nie może być odnoszone do wpisu hipoteki przymusowej na podstawie
znowelizowanej u.k.w.h. W aktualnym stanie prawnym, hipoteka przymusowa
zabezpiecza zarówno należności ustalone nieostatecznymi decyzjami
administracyjnymi, jak i administracyjnymi tytułami wykonawczymi. Skoro charakter
prawny wierzytelności zabezpieczonej hipoteką przymusową nie znajduje
aktualnie odzwierciedlenia w rodzaju hipoteki, nie ma podstaw do uznania, by
decyzja nieostateczna doręczona jedynie dłużnikowi mogła stanowić podstawę
wpisu hipoteki na nieruchomości stanowiącej współwłasność łączną dłużnika
i jego małżonka.
Jak ponadto podkreślił Sąd Najwyższy w uzasadnieniu postanowienia z dnia
9 stycznia 2013 r., przy wykładni przepisów dotyczących wpisu hipoteki
przymusowej nie można pomijać konieczności ich ścisłej interpretacji, skoro wpis
hipoteki jako ograniczonego prawa rzeczowego (art. 244 k.c.) wpływa
bezpośrednio na prawo własności przysługujące małżonkowi dłużnika, czyniąc go
odpowiedzialnym rzeczowo. Prawo własności podlega natomiast ochronie nie tylko
w ustawach, ale również Konstytucji (art. 21 i 64) oraz normach konwencyjnych
(art. 1 Protokołu nr 1 o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności),
co rzutuje na konieczność zapewnienia małżonkowi dłużnika ochrony swoich
interesów (por. uzasadnienia uchwały Sądu Najwyższego z 18 marca 2005 r.,
III CZP 3/05, OSNC 2006/2/27 oraz postanowienia Sądu Najwyższego z 27 maja
2010 r., III CZP 27/10, niepubl.). Przyjęcie możliwości wpisu hipoteki przymusowej
7
na nieruchomości stanowiącej przedmiot wspólności majątkowej małżeńskiej
w oparciu o nieostateczną decyzję doręczoną jedynie dłużnikowi stawiałoby
małżonka dłużnika w gorszej sytuacji prawnej w zakresie ochrony jego praw niż
zobowiązanego, skoro decyzja administracyjna nie podlega doręczeniu
małżonkowi, a jego obrona w postępowaniu wieczystoksięgowym wobec
ograniczonej kognicji sądu (art. 6268
§ 2 k.p.c.) byłaby jedynie formalna.
Odmiennego wniosku nie uzasadnia art. 26 ust. 3a pkt 2 u.s.u.s. Przepis ten
stanowi jedynie, że przedmiotem hipoteki przymusowej może być także
nieruchomość stanowiąca przedmiot współwłasności łącznej dłużnika i jego
małżonka, nie określa natomiast co może być podstawą wpisu takiej hipoteki.
Przesądza zatem jedynie, że nieruchomość będąca przedmiotem współwłasności
łącznej może być obciążona hipoteką przymusową, mimo, że nie jest własnością
jedynie zobowiązanego. Nie reguluje on również wyczerpująco wpisu hipoteki
wobec odesłania zawartego w art. 26 ust. 3 c i 4 u.s.u.s. Art. 26 ust. 3 u.s.u.s jest
przykładem przepisów szczególnych przewidujących nieostateczną decyzję
administracyjną jako podstawę wpisu hipoteki przymusowej o której mowa w art.
110 u.k.w.h. Nie budzi wątpliwości, iż mimo uchylenia art. 111 u.k.w.h skarżący
wpis taki może uzyskać na nieruchomości zobowiązanego. Cel tej regulacji nie jest
zatem łączony, wyłącznie z hipoteką kaucyjną, co nie oznacza, że może on być
podstawą wpisu w stosunku do małżonka zobowiązanego, odnośnie którego
skarżący nie dysponuje żadnym dokumentem stanowiącym podstawę wpisu.
W uzasadnieniu postanowienia z dnia 9 stycznia 2013 r. Sąd Najwyższy
wskazał też, że specyfika postępowania administracyjnego, w ramach którego
decyzja określająca wysokość zaległych składek nie jest doręczana małżonkowi
dłużnika, nie może być argumentem w aktualnym stanie prawnym, na rzecz
dokonania wpisu hipoteki przymusowej na nieruchomości objętej współwłasnością
łączną małżonków, zwłaszcza, że wnioskodawca wpis taki może uzyskać
przedstawiając administracyjny tytuł wykonawczy.
Sąd Najwyższy w składzie rozpoznającym skargę kasacyjną wnioskodawcy
Zakładu Ubezpieczeń Społecznych podziela stanowisko wyrażone w postanowieniu
z dnia 9 stycznia 2013 r. i argumenty przedstawione w jego uzasadnieniu
8
sprowadzające się stwierdzenia, że w aktualnym stanie prawnym hipoteka
przymusowa może zostać wpisana na podstawie dokumentu, który wystawiony jest
przeciwko wszystkim osobom wpisanym w księdze wieczystej jako właściciele
nieruchomości. Odnosi się to do każdego dokumentu, a zatem nie tylko do tytułu
wykonawczego ale także do nieostatecznej decyzji Zakładu Ubezpieczeń
Społecznych określającej wysokość zobowiązania dłużnika z tytułu składek na
ubezpieczenie zdrowotne.
Poza już przedstawionymi argumentami, przemawia za tym także
podnoszona w piśmiennictwie konieczność zachowania w postępowaniu
wieczystoksięgowym tożsamości podmiotowej podstawy wpisu obciążenia
hipotecznego (dział IV) z wpisem w dziale II księgi wieczystej obejmującym wpisy
dotyczące własności i użytkowania wieczystego.
Dodatkowym wsparciem dla prezentowanego stanowiska są inne zmiany
ustawowe, dotyczące instytucji majątku wspólnego, do jakich doszło już po podjęciu
w dniu 28 października 2004 r. przez Sąd Najwyższy wymienionej uchwały składu
siedmiu sędziów. Wynika z nich, że tylko w przypadkach wyraźnienie wskazanych
w ustawie dopuszcza się podjęcie czynności związanych zarówno z wykonaniem
zabezpieczenia, jak i z egzekucją z mienia wchodzącego w skład majątku wspólnego
na podstawie postanowienia o udzieleniu zabezpieczenia wydanego przeciwko osobie
pozostającej w związku małżeńskim lub na podstawie tytułu egzekucyjnego
wystawionego przeciwko tylko jednej osobie pozostającej w związku małżeńskim.
Przykładem tych regulacji są dodane z dniem 5 lutego 2005 r. do kodeksu
postępowania cywilnego art. 7431
oraz art. 9231
(zob. ustawa z dnia 2 lipca 2004 r.
o zmianie ustawy kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw
(Dz. U. Nr 172, poz. 1804). W związku z wyjątkowym charakterem tych rozwiązań
ustawa przyznaje jednocześnie małżonkowi obowiązanego (małżonkowi dłużnika)
szczególny środek obrony w związku z wykonaniem zabezpieczenia (dokonanym
zajęciem) w postaci sprzeciwu (zob. art. 7431
§ 3 oraz § 4 dodany z dniem 3 maja
2012 r. ustawą z dnia 16 września 2011 r. Dz. U. Nr 233, poz. 1381; zob. także
art. 9231
§ 2 k.p.c.).
9
Uwzględniając wszystkie wskazane wyżej okoliczności Sąd Najwyższy na
podstawie art. 39814
k.p.c. oddalił skargę kasacyjną wnioskodawcy.
jw