Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 621/12
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 24 kwietnia 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Mirosława Wysocka (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Anna Kozłowska
SSN Maria Szulc
w sprawie z powództwa Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa
w Warszawie
przeciwko R. O.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 24 kwietnia 2013 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej
od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 6 czerwca 2012 r.,
oddala skargę kasacyjną.
Uzasadnienie
2
Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 6 czerwca 2012 r. oddalił apelację Agencji
Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa w Warszawie od wyroku Sądu
Okręgowego w O., którym oddalono jej powództwo przeciwko R. O. o zapłatę kwoty
82 823,31 zł. Zaakceptowawszy ustalenia faktyczne i ocenę prawną Sądu pierwszej
instancji, Sąd Apelacyjny oparł wyrok na następującej podstawie faktycznej i
prawnej.
W dniu 2 sierpnia 2005 r. strony zawarły umowę o dofinansowanie projektu
w ramach programu „Ułatwianie startu młodym rolnikom”. Umowa została zawarta
na warunkach zgodnych z zasadami określonymi w rozporządzeniu Rady (WE) nr
1257/1999 z dnia 17 maja 1999 r. w sprawie wsparcia rozwojów wiejskich ze
środków Europejskiego Funduszu Orientacji i Gwarancji Rolnej (EFOGR)
i w rozporządzeniu Komisji (WE) nr 817/2004 z dnia 29 kwietnia 2004 r.
ustanawiającego szczegółowe zasady stosowania rozporządzenia 1257/1999
(Dz. U. L 153 z 30.04.2004 r.) oraz w polskich przepisach wykonawczych do
sharmonizowanej z prawem wspólnotowym ustawy z dnia 20 kwietnia 2004 r.
o Narodowym Planie Rozwoju (Dz. U. Nr 116, poz. 1206 ze zm.) - dwóch
rozporządzeniach Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi, z dnia 3 września 2004 r.
w sprawie przyjęcia Sektorowego Programu Operacyjnego „Restrukturyzacja
i modernizacja sektora żywnościowego oraz rozwój obszarów wiejskich 2004 –
2006” (Dz. U. Nr 197, poz. 2032 ze zm.) i z dnia 8 września 2004 r. w sprawie
uzupełnienia tego programu (Dz. U. Nr 207, poz. 2117), wraz z załącznikiem.
W umowie z dnia 2 sierpnia 2005 r. powódka, uwzględniwszy wniosek
pozwanego o dofinansowanie realizacji projektu, przyznała mu pomoc w kwocie
50 tysięcy zł. Pozwany zobowiązał się do spełnienia określonych warunków, w tym
do uzupełnienia wykształcenia w celu uzyskania wymaganych kwalifikacji
zawodowych, których nie miał w chwili zawarcia umowy oraz do złożenia
dokumentów potwierdzających wykonanie tego obowiązku przed upływem 5 lat od
daty rozpoczęcia prowadzenia gospodarstwa. Pozwany zobowiązał się w umowie
do zwrotu pomocy z odsetkami między innymi w przypadku niespełnienia
3
co najmniej jednego z przyjętych zobowiązań, w tym zobowiązania do uzupełnienia
wykształcenia w określonym terminie. W umowie przewidziano też, w przypadku
niewykonania któregokolwiek z zobowiązań z powodu zaistnienia okoliczności
o charakterze siły wyższej (w rozumieniu sprecyzowanym w załączniku nr 9 do
rozporządzenia w sprawie uzupełnienia programu), możliwość zwolnienia
beneficjenta przez Agencję z wykonania określonego zobowiązania lub zmiany
terminu jego wykonania, na pisemny wniosek złożony w terminie 30 dni od
zaistnienia okoliczności o charakterze siły wyższej.
Pozwany rozpoczął prowadzenie gospodarstwa w dniu 2 lutego 2005 r.,
wypłacone mu w październiku 2005 r. środki z dotacji przeznaczył, zgodnie
z projektem, na modernizację obory. W miesiąc po zawarciu umowy, we wrześniu
2005 r., pozwany złożył w Zespole Szkół Rolniczych w M. dokumenty niezbędne do
rozpoczęcia nauki na kierunku rolniczym, lecz okazało się, że z przyczyn
organizacyjnych nie utworzono tego kierunku; pomimo zapewnień ze strony
kierownictwa szkoły, że kierunek będzie utworzony od dnia 1 stycznia 2006 r., który
to termin przesunięto następnie na 1 września 2006 r., ostatecznie kierunek o
profilu rolniczym w tej szkole nie powstał. Wobec niemożności podjęcia nauki w
innej szkole w trakcie roku szkolnego, pozwany od dnia 1 września 2007 r.
rozpoczął naukę w systemie zaocznym w Technikum Uzupełniającym Zespołu
Szkół Rolniczych w O. Szkołę tę ukończył w dniu 30 kwietnia 2010 r., uzyskując w
ten sposób wymagane przez umowę wykształcenie.
Jednak wcześniej, pismem z dnia 30 grudnia 2009 r. powódka przypomniała,
że termin złożenia dokumentu potwierdzającego uzyskanie wynagrodzenia upływa
w dniu 1 lutego 2010 r. Pozwany, powołując się na zaświadczenia wykazujące
przyczynę niepodjęcia nauki w 2006 r. oraz potwierdzające podjęcie przezeń nauki
w 2007 r., w dniu 6 stycznia 2010 r. zwrócił się do powódki o przedłużenie terminu
dostarczenia świadectwa ukończenia szkoły, po odmowie bezskutecznie ubiegał
się ponownie o taką zgodę, a następnie o odstąpienie od żądania zwrotu dotacji.
Powódka, powołując się na niewywiązanie się z zobowiązania ukończenia szkoły
w terminie 5 lat od rozpoczęcia prowadzenia gospodarstwa rolnego, wypełniła
wystawiony przez powoda w dniu zawarcia umowy weksel in blanco na kwotę
4
obecnie dochodzoną pozwem, wzywając pozwanego do jego wykupu do dnia
9 maja 2011 r.
Sąd Apelacyjny podzielił ocenę prawną Sądu pierwszej instancji,
że w ustalonych okolicznościach faktycznych skorzystanie przez powódkę
z wynikającego z umowy prawa żądania zwrotu udzielonej pozwanemu pomocy
pozostawało w sprzeczności z zasadami współżycia społecznego, co uzasadniało
zastosowanie art. 5 k.c., a więc przepisu, który ma zapobiegać stosowaniu prawa
w sposób rozmijający się z celem, dla którego zostało ustanowione.
W ocenie Sądu, należało wziąć pod uwagę młody wiek (19 lat) oraz brak
doświadczenia pozwanego, a także rozmiar konsekwencji osobistych
i majątkowych wynikających z konieczności zwrotu dotacji, która prowadziłaby do
zagrożenia bytu gospodarstwa rolnego i perspektyw na przyszłość.
Sąd zaakcentował, że zobowiązanie umowne zostało wykonane z niewielkim,
dwumiesięcznym opóźnieniem, przy czym opóźnienie to było wynikiem wyjątkowo
niekorzystnego zbiegu okoliczności, którego powód nie mógł przewidzieć.
Ma to znaczenie ze względu na to, że wynikająca z umowy odpowiedzialność jest
oparta na zasadzie winy. W ustalonych okolicznościach nieterminowe uzupełnienie
wykształcenia przez pozwanego „należało rozpatrywać wyłącznie w kategoriach
zaniechania nieumyślnego, przyjmując miernik należytej staranności według art.
355 § 1 k.c., t.j. staranności przeciętnej”.
Ponadto, zdaniem Sądu Apelacyjnego, chociaż fakty wskazywane przez
pozwanego nie mieszczą się w katalogu przypadków zaliczonych do okoliczności
o charakterze siły wyższej w rozumieniu art. 39 rozporządzenia Komisji (WE) nr
817/2004 oraz załącznika nr 9 do rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi
z dnia 8 września 2004 r., to zgodnie z pierwszym z tych przepisów konieczne jest
uwzględnienie rzeczywistych okoliczności indywidualnego przypadku. Za takie
okoliczności należy uznać wypełnienie przez pozwanego wszystkich pozostałych
warunków przyznania dotacji oraz nieznaczne opóźnienie w spełnieniu jednego
z nich, a także to, że spełnione zostały cele programu, gdyż środki finansowe
zostały skierowane do osoby młodej, o odpowiednich kwalifikacjach, która
przeznaczyła je na cel zgodny z umową, czyli modernizacje gospodarstwa.
5
Sąd Apelacyjny, powoławszy się na wynikający z art. 354 § 2 k.c. obowiązek
wierzyciela współdziałania przy wykonaniu zobowiązania, ocenił, że powódka nie
przestrzegała zasad lojalności, gdyż, pomimo wielokrotnych próśb pozwanego, nie
udzieliła mu pomocy mogącej polegać na wyrażeniu zgody na wydłużenie okresu
uzyskania kwalifikacji.
W rezultacie Sąd Apelacyjny ocenił jako trafne stanowisko, że „w sprawie
zachodziły przesłanki do oddalenia powództwa w oparciu o regulację art. 5 k.c.”.
Skargę kasacyjną od wyroku Sądu Apelacyjnego powodowa Agencja oparła
na podstawie naruszenia prawa materialnego: niewłaściwego zastosowania art. 5
k.c. na podstawie okoliczności, które nie uzasadniały pozbawienia przysługującego
jej prawa, błędnej wykładni art. 354 § 2 k.c. polegającej na przyjęciu, że odmowa
przedłużenia okresu uzyskania kwalifikacji zawodowych naruszała obowiązek
lojalności powódki jako wierzycielki, pomimo że wyrażenie takiej zgody
prowadziłoby do naruszenia przepisów o kryteriach dostępu do programu
pomocowego oraz błędnego zastosowania art. 355 § 1 k.c. i niezastosowania art.
355 § 2 k.c. pomimo, że zachowanie należytej staranności przez pozwanego
należało oceniać przy uwzględnieniu zawodowego charakteru prowadzonej przez
niego działalności.
W oparciu o te podstawy powódka wniosła o uchylenie zaskarżonego wyroku
i jego zmianę przez uwzględnienie powództwa ewentualnie o uchylenie wyroków
obu Sądów i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi Okręgowemu
w O.
Sąd Najwyższy rozważył, co następuje:
Rację ma skarżąca zarzucając Sądowi wadliwą ocenę jej zachowania jako
naruszającego powinność współdziałania przy wykonaniu zobowiązania,
wynikającą z art. 354 § 2 k.c. Powinnością wierzyciela jest przede wszystkim
nieczynienie tego, co utrudniałoby dłużnikowi wykonanie zobowiązania (obowiązek
„negatywny”), a działania pozytywnego można oczekiwać od wierzyciela wtedy, gdy
wynika to z właściwości zobowiązania albo z umowy; za powinność wierzyciela nie
można natomiast uznać wyrażenie zgody na niewykonanie umowy zgodnie z jej
warunkami. Powołanie się przez Sąd na możliwości przewidziane w umowie,
6
w powiązaniu z art. 39 rozporządzenia Komisji (WE) nr 817/2004 oraz załącznikiem
nr 9 do rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 8 września 2004 r.,
jest z tego punktu widzenia chybione. Pierwszy z tych przepisów umożliwia
ewentualne uznanie okoliczności indywidualnego przypadku za podstawę
zakwalifikowania sytuacji jako innej jeszcze, niż objęta wyliczeniem, kategorii siły
wyższej. Niezależnie od braku podstaw takiego kwalifikowania okoliczności
powołanych przez Sąd, nawet przy najszerszym rozumieniu przesłanek
umożliwiających zmianę terminu wykonania umowy, konieczne było po temu
podjęcie stosownych czynności w określonym umownie terminie, niespornie
niezachowanym przez pozwanego. Wskazując na „wielokrotne” prośby pozwanego
o przedłużenie terminu wylegitymowania się uzyskaniem wymaganego
wykształcenia, Sąd pomija, że pozwany wystąpił w tej sprawie po raz pierwszy nie
tylko ze znacznym opóźnieniem, ale niemal bezpośrednio (na bardzo krótki okres)
przed upływem terminu.
Trafnie podnosi skarżąca, że należytą staranność pozwanego należy
oceniać przy uwzględnieniu zawodowego charakteru działalności, czyli stosownie
do art. 355 § 2 k.c. W ustalonych okolicznościach faktycznych nie prowadzi
to jednak do podważenia oceny Sądu odnośnie do nieumyślnego zawinienia
w nienależytym wykonaniu zobowiązania ani do wykluczenia możliwości
uwzględnienia przyczyn opóźnienia w spełnieniu obowiązku uzupełnienia
wykształcenia przy ocenie zasadności roszczenia powódki.
Ostatecznie zatem kluczowe znaczenie ma rozstrzygnięcie o zasadności
zarzutu naruszenia art. 5 k.c., którego ocenę należy poprzedzić przypomnieniem,
że w zakresie stosowania tego przepisu, podobnie jak innych klauzul generalnych,
granice swobody jurysdykcyjnej sądów meriti są zakreślone szeroko.
Na podstawie dwustronnie zobowiązującej umowy o dofinansowanie
z funduszy strukturalnych Unii Europejskiej beneficjent uzyskuje przysporzenie -
korzyść majątkową z przeznaczeniem na realizację określonego projektu,
zobowiązując się do wykonania tego projektu oraz spełnienia związanych z tym
warunków. Wykonanie przez beneficjenta przyjętych umownie obowiązków służy,
w szerszym ujęciu, realizacji określonego w danym programie unijnym celu
7
strategicznego; w rozważanym wypadku, zgodnie z założeniami i postanowieniami
powołanych aktów prawnych, celem tym jest wsparcie rozwoju obszarów wiejskich,
ze szczególnym naciskiem na ułatwienie podejmowania działalności przez młodych
rolników. Należy zgodzić się z twierdzeniem powodowej Agencji, że wykonując
obowiązki związane z dysponowaniem środkami publicznymi jest uprawniona
i zobowiązana do sprawowania kontroli nad właściwym, zgodnym z celem
programu, wykonaniem umowy przez osoby korzystające z dotacji, pochodzącej
ze środków publicznych. Konsekwentne rozliczanie z prawidłowego wykorzystania
środków zapobiega też niepożądanej uznaniowości w gospodarowaniu środkami
publicznymi. Jednocześnie, nie należy bagatelizować powinności beneficjenta
programu i bez dostatecznie uzasadnionych podstaw usprawiedliwiać niewłaściwe
wykonanie przezeń obowiązków umownych, zwłaszcza, że uzyskując pomoc
uczestniczy on w szerszym programie realizującym interes publiczny. To wszystko
należy mieć na względzie przy dokonywaniu oceny wykonywania przez Agencję jej
obowiązków związanych z udzielaniem dotacji, w danym wypadku wynikających
z łączącego strony stosunku cywilnoprawnego, pod kątem zgodności z zasadami
współżycia społecznego i gospodarczo-społecznym przeznaczeniem prawa.
Dlatego, art. 5 k.c., jako środek prowadzący do obezwładnienia prawa
przysługującego Agencji, powinien być stosowany powściągliwie, z tym jednak
zastrzeżeniem, że także podmioty prawa publicznego, od których wymaga się troski
o ochronę interesów państwa, powinny dbać o to, by kierując się interesem
powszechnym, nie krzywdzić nikogo swoim postępowaniem (por. wyroki Sądu
Najwyższego z dnia 15 lutego 2002 r., V CA 2/02, OSNC 2003, nr 1, poz. 12
i z dnia 16 marca 2012 r., IV CSK 322/11, niepublikowany).
Ostatecznie, decyzja sądu meriti o zastosowaniu art. 5 k.c. jest zawsze, i tak
też w niniejszej sprawie, podejmowana na kanwie konkretnych,
zindywidualizowanych okoliczności faktycznych. Okoliczności powołane przez Sąd
w zaskarżonym wyroku jako podstawa zastosowania art. 5 k.c. dotyczą raczej
funkcji ekonomicznej prawa, aniżeli czynnika moralnego. Położenie akcentu na celu
przepisów oraz treści społecznej i gospodarczej stosunku prawnego łączącego
strony jest bliższe konstrukcji nadużycia prawa rozumianego jako działanie
sprzeczne - w danej sytuacji - z jego ekonomicznym przeznaczeniem i funkcją
8
społeczną. Zważywszy, że źródłem roszczenia powódki jest fakt niewłaściwego
wykonania zobowiązania przez pozwanego, zastosowaniu tej konstrukcji sprzyjają
– wynikające z ustaleń i uwzględnione przez Sąd - przyczyny i rozmiar naruszenia.
Przede wszystkim jednak Sąd Apelacyjny był uprawniony, rozsądnie rzecz
oceniając, uznać, że nieznaczne naruszenie jednego z obowiązków umownych
nie stanęło na przeszkodzie prawidłowemu zrealizowaniu celu uzyskanej pomocy,
czyli modernizacji gospodarstwa rolnego przez młodego rolnika, „wzbogaconego”
o uzyskane kwalifikacje. Koniecznym elementem oceny sytuacji jest jednocześnie
przewidywalny skutek wyegzekwowania uprawnienia przez Agencję, polegający na
zaprzepaszczeniu celu całego przedsięwzięcia, zarówno w aspekcie indywidualnym
(pozwanego jako młodego rolnika prowadzącego gospodarstwo), jak i ogólnym –
realizacji programu sprzyjającego wsparciu i rozwojowi obszarów wiejskich.
Nie znajdując, z omówionych przyczyn, podstaw do uznania, że zaskarżony
wyrok zapadł z naruszeniem art. 5 k.c., Sąd Najwyższy - stosownie do art. 39814
k.p.c. - skargę kasacyjną oddalił.
jw