Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV KK 395/12
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 23 kwietnia 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Michał Laskowski (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Jarosław Matras
SSN Józef Szewczyk
Protokolant Danuta Bratkrajc
przy udziale prokuratora Prokuratury Generalnej Zbigniewa Siejbika
w sprawie T. K., R. K., J. K. i D. P.
skazanych z art. 148 § 1 kk i innych
oraz T. R.
skazanego z art. 280 § 1 kk i in.
po rozpoznaniu w Izbie Karnej na rozprawie
w dniu 17 kwietnia 2013 r.,
kasacji, wniesionych przez obrońców
od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]z dnia 4 kwietnia 2012 r., zmieniającego
wyrok Sądu Okręgowego w K.
z dnia 16 czerwca 2011 r.
1. uchyla zaskarżony wyrok w części dotyczącej D. P. i w
tym zakresie przekazuje sprawę Sądowi Apelacyjnemu do
ponownego rozpoznania w postępowaniu odwoławczym,
2. oddala pozostałe kasacje jako oczywiście bezzasadne,
3. zwalnia skazanych […] od kosztów sądowych
postępowania kasacyjnego,
2
4. zasądza od Skarbu Państwa na rzecz adwokat M. Ś.-B.
prowadzącej Kancelarię Adwokacką 738 zł w tym 23%
podatku VAT za sporządzenie i wniesienie kasacji w
odniesieniu do T. R.,
5. zasądza od Skarbu Państwa na rzecz adwokat A. K.
prowadzącej Kancelarię Adwokacką 738 zł w tym 23%
podatku VAT za sporządzenie i wniesienie kasacji w
odniesieniu do R. K.,
6. zasądza od Skarbu Państwa na rzecz adwokatów M.
St. i J. S.-K.(Kancelarie Adwokackie) po 738 zł w tym 23%
podatku VAT za obronę w postępowaniu przed Sądem
Najwyższym T. R. i R. K.,
7. zasądza od Skarbu Państwa na rzecz adwokata W. S.
(Kancelaria Adwokacka) 1476 zł (jeden tysiąc czterysta
siedemdziesiąt sześć) w tym 23% podatku VAT za
sporządzenie i wniesienie kasacji oraz obronę w
postępowaniu przed Sądem Najwyższym D. P.
UZASADNIENIE
Sąd Okręgowy w K., wyrokiem z dnia 16 czerwca 2011 r., uznał D. P.
za winnego tego, że w okresie od 17 czerwca 2004 r. do 1 lipca 2004 r. w K. i
innym nieustalonym miejscu, działając na zlecenie i pod kierownictwem J. K.,
wspólnie i porozumieniu z R. K. oraz T. K., po uprzednim pozbawieniu w dniu
17 czerwca 2004 r. J. F. wolności ze szczególnym udręczeniem, polegającym
na przetrzymywaniu w samochodzie osobowym marki Ford Fiesta i używaniu
wobec niego przemocy w postaci uderzania ręką w twarz, biciu po całym ciele
oraz umieszczeniu go w bagażniku pojazdu ze skrępowanymi rękami i nogami
oraz zaklejeniu taśmą oczu, działając w zamiarze bezpośrednim pozbawienia
życia J. F. dusili go, powodując obrażenia w postaci złamania chrząstki
tarczowatej krtani, a następnie wrzucili do wody Jeziora R. ze związanymi
rękami i nogami po uprzednim obciążeniu kamieniem i pustakiem, powodując
jego śmierć, to jest za winnego przestępstwa z art. 148 § 1 k.k. i art. 189 § 2
k.k. w zw. z art. 11 § 2 k.k. i za przestępstwo to wymierzył mu karę 10 lat
pozbawienia wolności.
Wyrok powyższy zaskarżony został apelacjami prokuratora i obrońcy D.
P.
Prokurator zarzucił wyrokowi rażącą niewspółmierność orzeczonej
wobec D. P. kary pozbawienia wolności oraz obrazę art. 413 § 2 pkt 1 k.p.k.,
3
polegającą na braku wskazania, że oskarżony ten dopuścił się przypisanego
mu czynu, mając w stopniu znacznym ograniczoną zdolność pokierowania
swoim postępowaniem i braku ujęcia art. 31 § 2 k.k. w kwalifikacji prawnej
przypisanego mu czynu. Prokurator wniósł o zmianę zaskarżonego wyroku
przez uzupełnienie opisu czynu i kwalifikacji prawnej oraz przez zaostrzenie
wymierzonej D. P. kary do 15 lat pozbawienia wolności oraz o wymierzenie
kary łącznej 15 lat pozbawienia wolności.
Obrońca D. P. zarzucił wyrokowi błędy w ustaleniach faktycznych i
naruszenie przepisów postępowania, związane z tym, że w toku postępowania
przed sądem nie przesłuchano świadka C. T. Obrońca wniósł o zmianę
zaskarżonego wyroku i uniewinnienie D. P. od zarzutu opisanego w punkcie
XII wyroku lub o uchylenie wyroku i przekazanie sprawy do ponownego
rozpoznania.
Po rozpoznaniu tych apelacji Sąd Apelacyjny, wyrokiem z dnia 4
kwietnia 2012 r., zmienił zaskarżony wyrok w odniesieniu do D. P. w ten
sposób, że przyjął, iż oskarżony ten dopuścił się przypisanego mu czynu,
mając w stopniu znacznym ograniczoną zdolność pokierowania swoim
postępowaniem i zakwalifikował ten czyn jako przestępstwo z art. 148 § 1 k.k.
i art. 189 § 2 k.k. w zw. z art. 11 § 2 k.k. w zw. z art. 31 § 2 k.k., zaś karę
pozbawienia wolności wymierzoną D. P. podwyższył do 15 lat pozbawienia
wolności.
Kasację od powyższego wyroku wniósł obrońca D. P. Zaskarżył nią
wyrok Sądu Apelacyjnego w części (punkty I.9, I.10 i I.11), to jest w
odniesieniu do orzeczenia o wyeliminowaniu z opisu czynu przypisanego
oskarżonemu zapisu, iż działał on pod kierownictwem J. K., orzeczenia o
przyjęciu, że D.P. dopuścił się przypisanego mu czynu, mając w stopniu
znacznym ograniczoną zdolność pokierowania swoim postępowaniem i
zakwalifikowaniu tego czynu w zw. z art. 31 § 2 k.k. oraz o podwyższeniu
wymierzonej oskarżonemu kary pozbawienia wolności do lat 15, a także w
odniesieniu do orzeczenia wobec oskarżonego kary łącznej 15 lat
pozbawienia wolności.
W kasacji sformułowano dwa zarzuty:
4
I. rażącego naruszenia przepisów art. 4 k.p.k., art. 7 k.p.k. i art. 424 §
1 pkt 1 k.p.k., mającego istotny wpływ na treść zaskarżonego
wyroku poprzez
- naruszenie granic swobodnej oceny dowodów i przyjecie ustaleń
na podstawie domniemań nie znajdujących potwierdzenia w
zebranym w sprawie materiale dowodowym,
- niewykorzystanie wszelkich możliwości zmierzających do
wyjaśnienia istotnych okoliczności w sprawie (przesłuchania przed
Sądem świadka C. T.),
- sprzeczności w rozumowaniu Sądu w stosunku do oceny
przydatności dowodów, na których oparł swoje wnioski leżące u
podstaw zaskarżonego wyroku,
II. rażącego naruszenia przepisu art. 454 § 2 k.p.k., polegającego na
orzeczeniu wobec D. P. kary 15 lat pozbawienia wolności w miejsce
kary 10 lat pozbawienia wolności orzeczonej przez Sąd Okręgowy
przy jednoczesnej zmianie ustaleń faktycznych, będących podstawą
zaskarżonego wyroku, a to ustalenia, że:
a) oskarżony nie działał pod kierownictwem oskarżonego J. K.,
b) oskarżony planował dokonanie zabójstwa, co jest ustaleniem
nowym w stosunku do ustaleń Sądu pierwszej instancji.
W odniesieniu do zarzutu II, autor kasacji podkreślił, że ustalenie
odnośnie do działania pod kierownictwem współoskarżonego J. K. mogło mieć
wpływ na ustalenie stopnia zawinienia oskarżonego D. P., a w konsekwencji
na wymiar kary orzeczonej za zbrodnię z art. 148 § 1 k.k. Ustalenie co do
zaplanowania zbrodni zabójstwa J. F. natomiast, miało istotny wpływ na treść
orzeczenia, ponieważ ustalenie to stanowiło przesłankę zaostrzenia kary, co
wynika z treści uzasadnienia wyroku Sądu drugiej instancji.
Obrońca D. P. wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku w zakresie
zaskarżonym kasacją i przekazanie sprawy Sądowi Apelacyjnemu do
ponownego rozpoznania.
5
W pisemnej odpowiedzi na kasację Prokurator Apelacyjny wniósł o jej
oddalenie, jako oczywiście bezzasadnej. Taki sam wniosek złożył prokurator
Prokuratury Generalnej na rozprawie kasacyjnej.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
Kasacja obrońcy D. P. okazała się zasadna w zakresie zarzutu
rażącego naruszenia przepisu art. 454 § 2 k.p.k. i konieczne stało się
uwzględnienie wniosku zawartego w kasacji i uchylenie wyroku w zaskarżonej
części oraz przekazanie sprawy D. P. Sądowi Apelacyjnemu do ponownego
rozpoznania w postępowaniu odwoławczym.
Wyrok Sądu Okręgowego w K. zaskarżony został apelacją prokuratora
na niekorzyść D. P., w której znalazł się zarzut rażącej niewspółmierności –
łagodności orzeczonej kary pozbawienia wolności. Wyrok ten zaskarżony
został także apelacją obrońcy oskarżonego, która, co oczywiste, była
środkiem odwoławczym wniesionym na jego korzyść. W tej sytuacji sąd
odwoławczy był uprawniony do zmiany zaskarżonego wyroku na niekorzyść
oskarżonego i podwyższenia wymiaru orzeczonej kary, nie obowiązywał go
bowiem zakaz reformationis in peius określony w art. 434 § 2 k.p.k. Sąd
odwoławczy stwierdził, że zasadny jest zarzut apelacji prokuratora dotyczący
rażącej niewspółmierności wymierzonej kary, a więc potwierdził w toku kontroli
odwoławczej uchybienie podniesione w środku odwoławczym wniesionym na
niekorzyść oskarżonego.
Zakaz reformationis in peius wynikający z art. 434 § 1 k.p.k. nie jest
jednak jedyną instytucją procesową o charakterze gwarancyjnym dla
oskarżonego, która ogranicza możliwość orzeczenia przez sąd odwoławczy
surowszej kary pozbawienia wolności, aniżeli kara wymierzona przez sąd
pierwszej instancji. W art. 454 k.p.k. ustawodawca sformułował reguły,
stanowiące gwarancje dla oskarżonego, zwane regułami ne peius, z których ta
zawarta w § 2 odnosi się do sytuacji procesowej D. P. Reguła z art. 454 § 2
k.p.k. stanowi, że sąd odwoławczy może orzec surowszą karę pozbawienia
wolności tylko wtedy, gdy nie zmienia ustaleń faktycznych przyjętych za
podstawę zaskarżonego wyroku, przy czym chodzi o ustalenia faktyczne,
zawarte zarówno w części dyspozytywnej wyroku, jak i w uzasadnieniu.
6
Reguła z art. 454 § 2 k.p.k. dotyczy zmiany ustaleń faktycznych przez
redukowanie katalogu okoliczności łagodzących oraz uzupełnianie katalogu
okoliczności obciążających, a więc jedynie ustaleń mających wpływ na
zaostrzenie kary (zob. m.in. uchwałę składu 7 sędziów Sądu Najwyższego z
dnia 23 marca 2011 r., I KZP 28/10, OSNKW z 2011 r., z. 4, poz. 30 i
postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 4 grudnia 2012 r., V KK 275/12, LEX
nr 1277793).
Sąd odwoławczy może przy tym dokonywać odmiennych aniżeli sąd
pierwszej instancji ocen ustalonych okoliczności, nadawać tym samym
okolicznościom większe lub mniejsze znaczenie, pod warunkiem tylko, że
katalog tych okoliczności nie ulega zmianie, a więc nie dochodzi do
rozszerzenia katalogu okoliczności obciążających lub zmniejszenia katalogu
okoliczności łagodzących wymiar kary. Takie bowiem rozszerzenie lub
zmniejszenie uznane być musi za nowe ustalenie faktyczne. Za nowe
ustalenia uznać należy także sytuację, w której sąd odwoławczy zastąpi jedne
ustalenia innymi. Punktem wyjścia rozważań sądu odwoławczego jest przy
tym nie tylko treść wyroku wydanego przez sąd pierwszej instancji i zawarty w
nim opis czynu przypisanego oskarżonemu, ale także treść uzasadnienia
wyroku sporządzonego przez sąd meriti.
Reguła ne peius obejmuje każde ustalenie faktyczne przyjęte za
podstawę zaskarżonego wyroku. Będą to ustalenia o przedmiotowej stronie
czynu, a także o jego stronie podmiotowej (umyślność, nieumyślność, rodzaj
zamiaru), motywach, pobudkach, innych okolicznościach wpływających na
stopień winy i stopień społecznej szkodliwości czynu oraz ustalenia dotyczące
samego oskarżonego, jego właściwości i warunków osobistych, o których
mowa w art. 53 § 2 k.k., jego zachowania przed popełnieniem przestępstwa i
po jego popełnieniu (zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 25 czerwca 2008
r., IV KK 38/08, OSNKW z 2008 r., z. 9, poz. 72).
W zaskarżonym kasacją wyroku Sądu Apelacyjnego niewątpliwie
doszło do zmiany ustaleń faktycznych w odniesieniu do D. P.
Po pierwsze, Sąd drugiej instancji uzupełnił opis czynu przypisanego
oskarżonemu przyjmując, że D. P. dopuścił się go, mając w znacznym stopniu
7
ograniczoną zdolność pokierowania swoim postępowaniem. Uzupełniona
została także kwalifikacja tego czynu przez dodanie art. 31 § 2 k.k.
Przypomnieć trzeba, że Sąd pierwszej instancji orzekający w tej sprawie w
uzasadnieniu wyroku (s. 169) podał, że D. P. miał w chwili czynu znacznie
ograniczoną zdolność pokierowania swoim postępowaniem i jedynie na skutek
przeoczenia w treści wyroku nie zawarto powyższego ustalenia, zaś w
kwalifikacji prawnej przypisanego oskarżonemu czynu nie zawarto przepisu
art. 31 § 2 k.k. Z treści uzasadnienia wyroku sądu a quo pośrednio wynika, że
okoliczności te, mimo ich niewskazania w wyroku, były brane pod uwagę
przez sąd przy wymiarze kary. Powyższa zmiana ustaleń faktycznych
dokonana przez sąd odwoławczy nie naruszyła reguły ne peius z art. 454 § 2
k.p.k. Była to bowiem zmiana dokonana na korzyść oskarżonego i nie stała się
podstawą orzeczenia surowszej kary pozbawienia wolności. Ta zmiana
ustaleń faktycznych nie została zresztą wskazana w zarzucie kasacji, jako
element rażącego naruszenia art. 454 § 2 k.p.k.
Po drugie, Sąd Apelacyjny zmienił ustalenia faktyczne przyjęte za
podstawę zaskarżonego wyroku przez wyeliminowanie, odnoszącego się do
współoskarżonego J. K. stwierdzenia, że D. P. dokonując przypisanego mu
czynu działał pod jego kierownictwem. Zmiany tej nie sposób jednoznacznie
zakwalifikować, jako zmiany na korzyść oskarżonego. Biorąc pod uwagę
ustalone w toku postępowania cechy osobowe D. P., stopień jego rozwoju
intelektualnego i wykształcenie można przyjąć, że jest on osobą, na którą
współoskarżeni mogli wywierać wpływ łatwiej, aniżeli na osobę o statystycznie
przeciętnych cechach osobowości i intelektu. Znajduje to potwierdzenie w
wywodach biegłych psychiatrów i psychologa oraz oparcie w ustaleniach
faktycznych sądu, z których wynika, że D. P. nie odgrywał w popełnieniu
przestępstwa roli dominującej. Stopień zawinienia takiej jak oskarżony osoby
wówczas, gdy działa pod kierownictwem innej osoby uznać należy za raczej
mniejszy od stopnia winy wtedy, gdy jej działanie jest samodzielne i oparte na
samodzielnie podejmowanych decyzjach co do kolejnych działań. Trudno w
każdym razie przyjąć, że i ta zmiana ustaleń dokonana przez sąd odwoławczy
była zmianą na korzyść oskarżonego lub miała dla niego charakter obojętny.
8
Po trzecie wreszcie, Sąd odwoławczy dokonując zmiany zaskarżonego
wyroku przez podwyższenie wymiaru kary pozbawienia wolności z 10 na 15
lat wskazał w uzasadnieniu swego wyroku, że okolicznością przemawiającą
za zaostrzeniem wymiaru kary był także fakt zaplanowania przez D. P.
dokonanego przez niego później czynu (zapis na s. 135 uzasadnienia).
Stwierdzić wprawdzie trzeba, że czyn na szkodę J. F. był wcześniej
zaplanowany co najmniej przez J. K. Sprawcy przestępstwa działali według
tego planu, byli także przygotowani do skrępowania J. F. i przewożenia go w
bagażniku samochodu. Na podstawie ustaleń faktycznych dokonanych przez
sąd pierwszej instancji nie można jednak przyjąć, aby D. P. uczestniczył w
planowaniu zrealizowanych potem działań. Oskarżony ten zdawał sobie
zapewne sprawę z celu tych działań i mógł obejmować swym zamiarem
dokonanie zabójstwa J. F., nie znaczy to jednak, że równocześnie planował
przebieg poszczególnych czynności prowadzących do osiągnięcia
zamierzonego celu. Z ustaleń faktycznych dokonanych przez sąd pierwszej
instancji w tej sprawie wynika raczej, że rola D. P. była rolą wykonawcy
planów innych osób, że to inni oskarżeni również najpierw zaplanowali
poszczególne fazy działań w odniesieniu do J. F., a potem w trakcie ich
wykonywania podejmowali kolejne decyzje. Brak, jak się wydaje w
ujawnionym materiale dowodów na to, że D. P. planował, a następnie
realizował plan na równi z J. K. czy T. K..
Udział w planowaniu przestępstwa powoduje, że stopień zawinienia
jego sprawcy jest wyższy od stopnia zawinienia sprawcy przestępstwa, które
dokonane zostało na skutek impulsu, raptownych emocji, czy zbiegu
okoliczności. Stopień ten jest inny także w odniesieniu do sprawcy, który
uczestniczy w realizacji czynu zaplanowanego przez inne osoby, odgrywając
rolę wykonawcy planów i poleceń innych osób. Omawiana zmiana ustaleń
faktycznych, dokonana przez sąd ad quem, była zatem zmianą na niekorzyść
D. P. W kontekście zmiany wymiaru kary przez sąd drugiej instancji doszło w
tej sytuacji do rażącego naruszenia reguły ne peius z art. 454 § 2 k.p.k. w
sposób opisany w kasacji. Naruszenie to miało istotny wpływ na treść wyroku
wobec zaostrzenia wymiaru kary pozbawienia wolności o 5 lat.
9
Rozpoznanie drugiego z zarzutów kasacji, wobec uwzględnienia
pierwszego i uchylenia zaskarżonego wyroku stało się bezprzedmiotowe i Sąd
Najwyższy na podstawie art. 436 k.p.k. w zw. z art. 518 k.p.k. ograniczył
rozpoznanie kasacji w tym zakresie.
Podczas ponownego rozpoznania sprawy w postępowaniu
odwoławczym Sąd Apelacyjny rozważyć powinien raz jeszcze, czy istnieją
podstawy do zmiany zaskarżonego wyroku na niekorzyść D. P., a jeśli dojdzie
do wniosku, że tak, będzie mógł dokonać tych zmian, ale z uwzględnieniem
zakazu zawartego w art. 454 § 2 k.p.k.
r