Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II KK 268/12
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 7 maja 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Przemysław Kalinowski (przewodniczący,
sprawozdawca)
SSN Marek Pietruszyński
SSN Andrzej Stępka
Protokolant Ewa Oziębła
przy udziale prokuratora Prokuratury Generalnej Barbary Nowińskiej,
w sprawie E. I.
skazanej z art. 286 § 1 kk w zw. z art. 12 kk
po rozpoznaniu w Izbie Karnej na rozprawie
w dniu 7 maja 2013 r.,
kasacji, wniesionej przez Rzecznika Praw Obywatelskich
od wyroku Sądu Okręgowego w W.
z dnia 16 stycznia 2009 r.,
utrzymującego w mocy wyrok Sądu Rejonowego w W. z dnia 14 listopada
2007 r.,
uchyla wyrok Sądu Okręgowego w
W. z dnia 16 stycznia 2009r.,
w zaskarżonej części i w tym zakresie przekazuje
sprawę temu Sądowi do ponownego rozpoznania w
postępowaniu odwoławczym.
2
UZASADNIENIE
Sąd Rejonowy w W . wyrokiem z dnia 14 listopada 2007 r. uznał E. I.
za winną tego, że w okresie od dnia 14 stycznia 2005 r. do dnia 7 lutego 2005
r. w W., działając ze z góry powziętym zamiarem i w krótkich odstępach
czasu, w celu osiągnięcia korzyści majątkowej wprowadziła w błąd
pracowników firmy K.-M. Sp. z o.o. co do zamiaru zapłaty za pobrany towar,
doprowadzając w/w spółkę do niekorzystnego rozporządzenia mieniem w ten
sposób, że:
- w dniu 14 stycznia 2005 r. pobrała towar wymieniony w fakturach VAT o
numerach 00329/05 i 00330/05 – na łączną kwotę 5415,14 zł;
- w dniu 18 stycznia 2005 r. pobrała towar wymieniony w fakturach VAT o
numerach 00427/05, 00432/05 i 00435/05 – na łączną kwotę 7494,04 zł;
- w dniu 7 lutego 2005 r. pobrała towar wymieniony w fakturze VAT o numerze
00941/05 – na kwotę 2428,21 zł,
czym spowodowała u pokrzywdzonej spółki łączną szkodę w kwocie
15.337,39 zł, tj. dokonania występku z art. 286 § 1 kk w zw. z art. 12 kk i za to
na podstawie powołanego przepisu wymierzył jej karę 8 miesięcy pozbawienia
wolności, której wykonanie warunkowo zawieszono na okres 3 lat próby.
Ponadto, na podstawie art. 72 § 2 kk, Sąd I instancji orzekł wobec
ówcześnie oskarżonej obowiązek naprawienia szkody przez zapłatę na rzecz
firmy K.-M. Sp. z o.o. kwoty 15.337,39 zł w terminie 2 lat od daty
uprawomocnienia się wyroku.
Powyższe orzeczenie zostało zaskarżone przez obrońcę oskarżonej. W
apelacji – obok zarzutu naruszenia art. 286 § 1 kk w zw. z art. 12 kk, do
którego miało dojść w wyniku błędnego przypisania E. I. wypełnienia znamion
tego przestępstwa – autor środka odwoławczego wskazał także na obrazę art.
72 § 2 kk przez „nieuzasadnione w tej sprawie zobowiązanie osk. E. I . do
naprawienia szkody poprzez zapłatę na rzecz Spółki K.-M. kwoty 15.337,39 zł
w terminie 2 lat od daty uprawomocnienia się wyroku”. W uzasadnieniu tego
zarzutu wskazano na nakazy zapłaty wydane w postępowaniu cywilnym w
związku z zobowiązaniami objętymi niniejszą sprawą i toczące się
3
postępowanie egzekucyjne. Ponadto, w apelacji podniesiono także zarzuty
natury procesowej.
Po rozpoznaniu wniesionej apelacji Sąd Okręgowy w W. wyrokiem z
dnia 16 stycznia 2009 r. utrzymał w mocy zaskarżony wyrok Sądu I instancji,
uznając apelację za oczywiście bezzasadną oraz zwolnił oskarżoną od opłaty
za drugą instancję, obciążając Skarb Państwa kosztami sądowymi
postępowania odwoławczego.
Obecnie, kasację od powyższego wyroku na korzyść E. I. – w zakresie
utrzymującym w mocy orzeczenie Sądu I instancji nakładające na skazaną
obowiązek naprawienia szkody na podstawie art. 72 § 2 kk – wniósł Rzecznik
Praw Obywatelskich zarzucając rażące i mające istotny wpływ na treść
orzeczenia naruszenie prawa procesowego, tj. art. 415 § 5 k.p.k., polegające
na utrzymaniu w mocy wyroku Sądu I instancji mimo, że wyrok tego Sądu
został wydany z naruszeniem tego przepisu przez orzeczenie wobec osk. E. I.
obowiązku naprawienia szkody na podstawie art. 72 § 2 kk w kwocie
15.231,01, co w swej apelacji kwestionował obrońca oskarżonej, w sytuacji,
gdy o roszczeniach w tym zakresie, wynikających z popełnienia przestępstwa,
wcześniej prawomocnie orzeczono w postępowaniach cywilnych w sprawach
[…] Sądu Rejonowego w B.
Na podstawie tak sformułowanego zarzutu autor kasacji wniósł o
uchylenie wyroku w zaskarżonym zakresie i przekazanie sprawy Sądowi
Okręgowemu w W. do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył co następuje.
Kasacja Rzecznika Praw Obywatelskich wniesiona na korzyść osk. E. I.
– mimo pewnych niedostatków sformułowanego w niej zarzutu - ostatecznie
okazała się zasadna przy łącznym traktowaniu całego wywodu wynikającego z
uzasadnienia nadzwyczajnego środka zaskarżenia. Jego istotą było przecież
przede wszystkim zakwestionowanie niewykonania przez Sąd Okręgowy w W.
obowiązku pełnego rozpoznania apelacji obrońcy osk. E. I., bowiem to w
zwykłym środku odwoławczym kontestowano (choć trzeba przyznać, że dość
nieporadnie) rozstrzygnięcie wydane na podstawie art. 72 § 2 kk. Trafnie
podnoszono przy tym, że w stosunku do oskarżonej wydane zostały już
4
prawomocne orzeczenia sądu cywilnego rozstrzygające o roszczeniach i
zobowiązaniach będących przedmiotem tego procesu karnego. Odwoływano
się przy tym do faktów wynikających z dokumentów i akt spraw ujawnionych w
toku rozprawy przez Sąd I instancji. Nie powołano wprawdzie normy art. 415 §
5 k.p.k., zawierającego tzw. klauzulę antykumulacyjną, ale zarzut i
argumentacja apelacji wyraźnie nawiązywały do tej instytucji. Tymczasem,
sąd odwoławczy najwyraźniej zignorował całkowicie to zagadnienie, skoro
utrzymał w mocy wyrok Sądu I instancji nie dokonując w nim żadnej korekty.
W istniejących realiach doszło zatem – w pierwszej kolejności do
rażącego naruszenia dyspozycji art. 433 § 2 k.p.k., obligującego przecież sąd
odwoławczy do rozważenia wszystkich wniosków i zarzutów wskazanych w
apelacji. Przy tak postawionym zarzucie apelacyjnym, Sąd II instancji – nawet
przyjmując, że dysponował argumentacji uzasadniającymi inny pogląd w tej
materii – nie powinien odstępować od sporządzenia pisemnych motywów,
bowiem wniesiona apelacja w tym zakresie wcale nie wykazywała cech
oczywistej bezzasadności. W takiej sytuacji, pierwszoplanowe znaczenie –
jako podstawy kasacyjne – uzyskują normy art. 433 § 2 k.p.k. i art. 457 § 3
k.p.k. Dopiero konsekwencją naruszenia nakazów płynących z dyspozycji tych
przepisów było utrzymanie w mocy wadliwego – w tej części – wyroku Sądu I
instancji nakładającego na osk. E. I. obowiązek naprawienia szkody w kwocie
15.337,39 zł. Na poziomie sądu odwoławczego obraza art. 415 § 5 k.p.k. ma
zatem niejako wtórny charakter i nastąpiła w wyniku pominięcia zarzutu
apelacyjnego, a dopiero w konsekwencji tego uchybienia – braku
skorygowania błędu popełnionego przez Sąd I instancji i podniesionego w
apelacji. Z tym też zastrzeżeniem należało uwzględnić zarzut kasacyjny
sformułowany przez Rzecznika Praw Obywatelskich.
Zgodzić się trzeba z poglądem skarżącego, że finalnie wyrok Sądu
Okręgowego w W., jak również utrzymany nim w mocy wyrok Sądu I instancji
– w części dotyczącej nałożonego obowiązku naprawienia szkody – zostały
wydane z rażącym naruszeniem tzw. klauzuli antykumulacyjnej.
Rzecz bowiem w tym, że nakazem zapłaty wydanym w dniu 4 kwietnia
2005 r. w sprawie V GNc …/05 przez Sąd Rejonowy w B., osk. E. I. została
5
zobowiązana w postępowaniu cywilnym do zapłaty kwoty 6.072,45 zł
odpowiadającej wartości towaru objętego fakturą nr 00427/05. Podobnie, ten
sam Sąd Rejonowy w B., nakazem zapłaty wydanym w dniu 6 kwietnia 2005 r.
w sprawie V GNc …/05 orzekł o obowiązku zapłaty przez E. I. kwoty 9158,56
zł, odpowiadającej wartości towarów objętych fakturami o numerach: 00329
(kwota 3712,61 zł), 00330 (kwota 1702,53 zł), 00432 (kwota 1315,21 zł),
00941 (kwota 2428,21 zł). Wszystkie w/w faktury odnoszą się do towarów,
których wyłudzenie przypisano E. I. na szkodę Spółki K.-M. w niniejszym
postępowaniu karnym, zobowiązując oskarżoną do zwrotu ich równowartości
na podstawie art. 72 § 2 kk. Jedynie w stosunku do towarów objętych fakturą
nr 00435/05, opiewającą na kwotę 106,38 zł, brak jest rozstrzygnięcia
wydanego w postępowaniu cywilnym. W dominującej natomiast części, w
odniesieniu do roszczeń wynikających z dostaw towarów uznanych za
wyłudzone a będące przedmiotem procesu w niniejszej sprawie – orzeczono
już prawomocnie w innym postępowaniu, zasądzając kwoty wymienione w
tych fakturach – z wyjątkiem faktury nr 00435/05 – na rzecz pokrzywdzonego
podmiotu, tj. Spółki K.-M. Świadczą o tym zupełnie jednoznacznie dokumenty
zamieszczone w aktach postępowania przygotowawczego (k. – 1, 5, 9-10, 11-
12), które zresztą sąd meriti zaliczył do materiału dowodowego.
Sytuacja tego rodzaju stała na przeszkodzie nałożeniu w procesie
karnym obowiązku naprawienia szkody w oparciu o przepis art. 72 § 2 k.k.
Stosownie bowiem do dyspozycji art. 415 § 5 zd. 2 k.p.k., obowiązku
naprawienia szkody nie orzeka się, jeżeli roszczenie wynikające z popełnienia
przestępstwa jest przedmiotem innego postępowania albo o roszczeniu tym
prawomocnie orzeczono. Przy zaistnieniu zatem tożsamości podmiotowej i
przedmiotowej znajduje w opisywanej sytuacji zastosowanie powyższa
klauzula antykumulacyjna, eliminująca możliwość nałożenia obowiązku
naprawienia szkody zarówno w oparciu o przepis art. 46 § 1 k.k., jak i na innej
podstawie. Ugruntowany przy tym jest pogląd, że zakaz wynikający z
dyspozycji art. 415 § 5 zd. 2 k.p.k. odnosi się do każdego określonego w
ustawie wypadku orzekania karnoprawnego obowiązku naprawienia szkody
(por. wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 23 listopada 2006 r. IV KK 328/06
6
OSNKW 2007 z. 2, poz. 14, z dnia 18 czerwca 2009 r. IV KK 145/09 OSNKW
2009 z. 9, poz. 77, z dnia 17 lutego 2011 r. II K.K. 20/11 LEX nr 785279) i to
niezależnie od tego, czy roszczenie zasądzone w postępowaniu cywilnym
zostało skutecznie wyegzekwowane. Skoro więc nakazami zapłaty wydanymi
w dniach 4 i 6 kwietnia 2005 r. w sprawach […] przez Sąd Rejonowy w B.,
osk. E. I. została zobowiązana w postępowaniu cywilnym do zapłaty na rzecz
Spółki K.-M. kwoty łącznie 15.231,01 zł, wynikającej z popełnienia
przestępstwa będącego przedmiotem procesu w niniejszej sprawie, to Sąd
Rejonowy w W., orzekając na podstawie art. 72 § 2 k.k., nie miał już prawa
nałożyć na w/w oskarżoną obowiązku naprawienia szkody w takim zakresie.
Nie ma bowiem wątpliwości, że przedmiotem obu rozstrzygnięć – w tej części
– jest ta sama wierzytelność wynikająca z przestępstwa przypisanego
oskarżonej. W tej sytuacji, orzeczenie w przedmiocie ponownego nałożenia na
osk. E. I. obowiązku naprawienia szkody w takiej wysokości, rażąco naruszało
prawo procesowe i miało istotny wpływ na treść wyroku, skoro nastąpiło z
przekroczeniem zakazu wynikającego z art. 415 § 5 k.p.k. Z dokumentów
ujawnionych w toku procesu wynika bowiem, że określone w tym przepisem
wymaganie, aby o roszczeniu jeszcze nie rozstrzygnięto – dotyczy jedynie
braku zapłaty za towar opisany w fakturze nr 00435/05 wystawionej na kwotę
106,38 zł. Hipotetycznie zatem, tylko w tym zakresie dopuszczalne byłoby
wobec osk. E. I. związanie rozstrzygnięcia w przedmiocie warunkowego
zawieszenia orzeczonej kary pozbawienia wolności z obowiązkiem
naprawienia szkody na podstawie art. 72 § 2 k.k.
Wobec stwierdzenia rażącego naruszenia art. 415 § 5 k.p.k., do czego
doszło w Sądzie I instancji, które to uchybienie – w wyniku braku
prawidłowego rozpoznania zarzutu apelacyjnego – przeniknęło do orzeczenia
sądu odwoławczego, należało jeszcze rozważyć jego znaczenie w świetle
drugiej z przesłanek kasacyjnych określonych w art. 523 § 1 kpk. W realiach
tej sprawy nie może budzić wątpliwości kwestia oczywistego wpływu tego
naruszenia prawa – ocenionego jako rażące – na treść rozstrzygnięcia. Wpływ
ten wyraził się związaniem instytucji warunkowego zawieszenia kary
pozbawienia wolności z obowiązkiem, którego zakres jest sprzeczny z
7
klauzulą antykumulacyjną wyrażoną w art. 415 § 5 kpk. W następstwie tego
uchybienia – wobec niewykonania przez oskarżoną obowiązku wadliwie
określonego doszło do wszczęcia postępowania w przedmiocie zarządzenia
wykonania warunkowo zawieszonej kary pozbawienia wolności na podstawie
art. 75 § 2 k.k.
Konsekwencją powyższej oceny było uwzględnienie kasacji i uchylenie
wyroku Sądu Okręgowego w W. w zaskarżonej części, tj. w zakresie
utrzymującym w mocy wyrok Sądu Rejonowego w W. z dnia 14 listopada
2007 r. co do nałożenia na osk. E. I. obowiązku naprawienia szkody w kwocie
15.337,39 zł na rzecz Spółki K.-M. Z uwagi na to, że wadliwe orzeczenia
obejmują nie tylko tę część roszczenia pokrzywdzonej spółki, co do której
zapadło już rozstrzygnięcie w postępowaniu cywilnym, ale również odnoszą
się do partii towaru opisanej w fakturze 00435/05 – nie było wystarczające
samo rozstrzygnięcie sądu kasacyjnego o uchyleniu części wyroku sądu
odwoławczego zakwestionowanej przez Rzecznika Praw Obywatelskich.
Przy ponownym rozpoznaniu sprawy Sąd Okręgowy W przede
wszystkim prawidłowo rozpozna zarzut apelacyjny – w części dotyczącej
obowiązku naprawienia szkody nałożonego na osk. E. I. na podstawie art. 72
§ 2 k.k., tj. w zakresie w jakim jego orzeczenie zostało uchylone i zastosuje się
do dyrektywy wynikającej z dyspozycji przepisu art. 415 par. 5 k.p.k., mając
przy tym na uwadze odmienny status roszczenia wynikającego z faktury nr
00435/05.
Mając to wszystko na uwadze Sąd Najwyższy orzekł, jak w wyroku.