Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 505/12
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 17 maja 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Mirosław Bączyk (przewodniczący)
SSN Zbigniew Kwaśniewski (sprawozdawca)
SSN Agnieszka Piotrowska
Protokolant Ewa Krentzel
w sprawie z powództwa G. H.
przeciwko A. B.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 17 maja 2013 r.,
skargi kasacyjnej pozwanego
od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 16 lutego 2012 r.,
uchyla zaskarżony wyrok w punktach I (pierwszym) w części
zasądzającej kwotę 123.198 zł i III (trzecim) i w tym zakresie
przekazuje sprawę Sądowi Apelacyjnemu do ponownego
rozpoznania i orzeczenia o kosztach postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Pozwem z dnia 11 grudnia 2006 r. powód wniósł o zasądzenie solidarnie od
pozwanych A. B. i A. B. kwoty 150.000 zł z weksla in blanco wystawionego przez
pierwszego z pozwanych i poręczonego przez drugiego z nich.
W dniu 10 stycznia 2007 r. Sąd Okręgowy wydał nakaz zapłaty.
Kolejnym pozwem z dnia 11 stycznia 2007 r. powód wniósł o zasądzenie
jedynie od pozwanego A. B. kwoty 126.054 zł oraz kwoty 26.471,34 zł tytułem
skapitalizowanych odsetek. Wskazał, że pozwany zawarł z nim w dniu 14 lutego
2002 r. umowę pożyczki kwoty 30.000 USD z zastrzeżeniem zwrotu do dnia 14
maja 2002 r., co nie nastąpiło.
Zarządzeniem przewodniczącego z dnia 11 stycznia 2008 r. połączono obie
sprawy do łącznego rozpoznania.
Wyrokiem z dnia 15 września 2010 r. Sąd Okręgowy oddalił zarówno
powództwo o zapłatę kwoty 150.000 zł dochodzonej z weksla, jak i powództwo
o zapłatę kwoty 126.054 zł, wraz z odsetkami w wysokości 26.471,34 zł,
dochodzonych z umowy pożyczki kwoty 30.000 USD.
Sąd ten uznał nieważność weksla spowodowaną niedopuszczalnym
wpisaniem przez posiadacza weksla późniejszej daty jego wystawienia od
rzeczywistej daty wystawienia. Oddalenie powództwa o zapłatę żądanej kwoty
polskich złotych dochodzonej z tytułu umowy pożyczki Sąd I instancji uzasadnił
brakiem skutecznego zastrzeżenia w umowie pożyczki spłaty pożyczki w walucie
polskiej, określonej przez Sąd jako przewalutowanie kwoty 30.000 USD. Żądanie
zasądzenia jej równowartości w PLN ocenił jako sprzeczne z zasadą nominalizmu
i walutowości ocenianymi na datę powstania (2002 r.) tego zobowiązania.
Powód zaskarżył apelacją wyrok Sądu I instancji tylko w części oddalającej
powództwo o zapłatę kwoty 126.054 zł, domagając się w tej części jego zmiany
przez zasądzenie od pozwanego A. B. ostatnio wymienionej kwoty złotych polskich.
Sąd Apelacyjny uwzględnił w znacznej części apelację powoda w ten
sposób, że wyrokiem reformatoryjnym z dnia 16 lutego 2012 r. zasądził na jego
3
rzecz od pozwanego A. B. kwotę 123.198 zł i oddalił powództwo w zakresie kwoty
2.856 zł, znosząc wzajemnie między stronami koszty postępowania.
W uzasadnieniu wyroku Sąd drugiej instancji stwierdził, że podziela
i przyjmuje za własne w większości prawidłowo dokonane ustalenia faktyczne,
w odniesieniu do roszczenia dochodzonego z umowy pożyczki. Za wadliwe uznał
jednak ustalenie Sądu pierwszej instancji, że między stronami nie było
porozumienia o możliwości spełnienia świadczenia w walucie polskiej, pomimo
pożyczenia kwoty w walucie obcej, co skutkowało błędną oceną, że powód nie był
uprawniony do domagania się zapłaty kwoty w złotych polskich, odpowiadającej
równowartości 30.000 USD.
W ocenie Sądu drugiej instancji, strony zawierając umowę pożyczki 30.000
USD dopuszczały możliwość jej spłaty w walucie polskiej, skoro w tej walucie
zabezpieczyły jej spłatę przez wystawienie weksla, do wypełnienia którego kwotą
150.000 zł pozwany upoważnił brata A. B., występującego jednocześnie w roli
awalisty. Z tego powodu Sąd II instancji uznał, że powód był uprawniony do
żądania zwrotu pożyczonej kwoty w walucie polskiej, a problemem jest jedynie
określenie przelicznika waluty, który należy zastosować.
Uznając brak podstaw do zastosowania art. 358 § 1 i § 2 k.c. do stanów
faktycznych zaistniałych przed ich wejściem w życie, Sąd Apelacyjny uznał,
że przeliczenia pożyczonej kwoty należy dokonać wg kursu średniego
z umówionego dnia jej zwrotu, a nie z daty udzielenia pożyczki, skoro pożyczki
udzielono w walucie obcej i umówiono się, że co do zasady w tej walucie zostanie
ona zwrócona. Sąd odwoławczy zastosował kurs średni USD z daty umówionego
zwrotu pożyczki i ustalił, że równowartość kwoty 30.000 USD wg kursu z tej daty
stanowi kwota 123.198 zł, którą zasądził na rzecz powoda, oddalając powództwo
w dalej idącym zakresie, tj. co do kwoty 2.856 zł.
Pozwany A.B. zaskarżył wyrok Sądu Apelacyjnego w części zasądzającej od
niego kwotę 123.198 zł oraz znoszącej między stronami koszty postępowania, a
także w części zasądzającej od pozwanego na rzecz powoda zwrot kwoty 9003 zł z
tytułu kosztów postępowania apelacyjnego.
4
Skargę kasacyjną pozwany oparł na obu podstawach kasacyjnych,
domagając się uchylenia wyroku w zaskarżonych częściach i przekazania sprawy
w tym zakresie Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania.
W ramach pierwszej podstawy kasacyjnej skarżący zarzucił naruszenie,
przez niewłaściwe zastosowanie:
- art. 56 k.c. wskutek uznania, że zaciągnięcie zobowiązania wekslowego
w złotych polskich, zabezpieczającego pożyczkę w walucie obcej, wywołuje skutek
w postaci zgody wystawcy weksla na tzw. przewalutowanie jego zobowiązania
z umowy pożyczki, zabezpieczonej tym wekslem, z waluty obcej na walutę polską;
- art. 60 k.c. w następstwie uznania, że czynność prawna zaciągnięcia
zobowiązania wekslowego w walucie polskiej przez wystawcę weksla i zarazem
pożyczkobiorcę jest oświadczeniem woli wyrażającym zgodę stron umowy pożyczki
na przewalutowanie zobowiązania wynikającego z tej umowy;
- art. 76 k.c. wskutek uznania, że wystawienie weksla własnego in blanco
z wpisaną kwotą waluty polskiej skutkowało zmianą umowy pożyczki w zakresie
określenia waluty, w której pożyczka ma być zwrócona, chociaż w umowie pożyczki
zastrzeżono jej zmiany w formie pisemnej pod rygorem nieważności, a powód nie
wyraził w formie pisemnej zgody na zmianę tej umowy.
Zarzuty skarżącego mieszczące się w ramach drugiej podstawy kasacyjnej
obejmują naruszenie następujących przepisów postępowania, mogące mieć istotny
wpływ na wynik sprawy:
- art. 378 § 1 k.p.c. w zw. z art. 368 § 1 pkt 1 k.p.c. przez brak odrzucenia
apelacji powoda pomimo niewskazania podmiotowych granic zaskarżenia;
- art. 379 pkt 1 k.p.c. przez brak odrzucenia apelacji powoda, pomimo że
wobec uprawomocnienia się wyroku w części dotyczącej oddalenia roszczeń
wekslowych, niedopuszczalna była droga sądowa do dochodzenia roszczeń ze
stosunku podstawowego.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
5
Skarga kasacyjna zasługiwała na uwzględnienie wobec trafności niektórych
spośród zgłoszonych w niej zarzutów.
Chybione okazały się oba zarzuty zgłoszone w ramach drugiej podstawy
kasacyjnej.
Objęty zarzutem naruszenia art. 378 § 1 k.p.c. określa jedynie granice
rozpoznania sprawy przez Sąd drugiej instancji oraz obowiązek tego Sądu wzięcia z
urzędu pod uwagę – w granicach zaskarżenia – nieważności postępowania. Przepis
ten nie może więc zostać naruszony przez brak odrzucenia apelacji dotkniętej –
zdaniem skarżącego – brakiem formalnym w postaci niewskazania podmiotowych
granic zaskarżenia, ponieważ podstawą odrzucenia apelacji przez Sąd drugiej
instancji jest art. 373 k.p.c., a nie art. 378 § 1 k.p.c. Jedynie marginesowo można
wspomnieć, że apelacja powoda nie była dotknięta zarzuconym przez pozwanego
brakiem. Powód zaskarżył apelacją wyrok jedynie w części oddalającej jego
powództwo o zapłatę kwoty 126.054 zł, a więc żądanej ze stosunku podstawowego,
powstałego w wyniki zawarcia umowy pożyczki. W tym przedmiocie powód dochodził
pozwem z dnia 11 stycznia 2007 r. zapłaty jedynie od jednego pozwanego – A. B.
Nietrafny był zatem zarzut tegoż pozwanego, że apelacja powoda dotknięta była
brakiem przez niewskazanie podmiotowych granic zaskarżenia, skoro powód
zakwestionował apelacją orzeczenie oddalające powództwo wyłącznie wobec tego
pozwanego, wobec którego zostało ono skierowane.
Również nietrafny okazał się zarzut naruszenia art. 379 pkt 1 k.p.c. przez brak
odrzucenia apelacji, wobec bezzasadnego wiązania przez skarżącego
uprawomocnienia się wyroku w części dotyczącej roszczeń wekslowych jako
skutkującego niedopuszczalnością dochodzenia roszczeń ze stosunku
podstawowego, tj. powstałego w wyniku zawarcia umowy pożyczki. Skarżący błędnie
utożsamia stan powagi rzeczy osądzonej z niedopuszczalnością drogi sądowej,
podczas gdy są to dwie odrębne przesłanki, których wystąpienie i to każdej z osobna
skutkuje nieważnością postępowania (art. 379 pkt 1 i pkt 3 k.p.c.). Tymczasem
prawomocne rozstrzygnięcie oddalające roszczenia dochodzone z weksla nie
skutkuje powstaniem stanu powagi rzeczy osądzonej w odniesieniu do roszczeń
wywodzonych z zabezpieczonej tym wekslem umowy pożyczki, ponieważ nie
6
występuje ani podmiotowa ani przedmiotowa tożsamość obu tych roszczeń,
dochodzonych z różnych stosunków prawnych.
Ponadto nie ma żadnych prawnych podstaw do przyjęcia, aby
niedopuszczalna była droga sądowa dla dochodzenia roszczeń zmierzających do
wykonania umowy pożyczki, i to nawet wówczas, gdy roszczenia dochodzone
z weksla, mającego zabezpieczać wykonanie tej umowy, zostały prawomocnie
oddalone.
W tym stanie rzeczy, wobec bezzasadności zarzutów mieszczących się
w ramach drugiej podstawy kasacyjnej, oceny zarzutów naruszenia wskazanych
przepisów prawa materialnego należało dokonać z uwzględnieniem ustalonego
stanu faktycznego, przyjętego za podstawę rozstrzygnięcia przez Sąd drugiej
instancji.
Zasadnym okazał się natomiast zarzut naruszenia art. 56 k.c. wskutek jego
niewłaściwego zastosowania, skutkującego błędnym uznaniem Sądu Apelacyjnego
(s. 10 uzasadnienia), że zaciągnięcie przez pozwanego zobowiązania wekslowego
w złotych polskich, mającego zabezpieczać spłatę pożyczonej kwoty, oznacza,
że strony umowy pożyczki dopuszczały w ten sposób możliwość jej spłaty
w walucie polskiej. Tymczasem przepis art. 56 k.c. przewiduje wystąpienie
szerokiego spectrum skutków, poza wyrażonymi w czynności prawnej, ale
wywołanych tożsamą a więc tą właśnie czynnością prawną. Tymczasem czynność
wystawienia weksla, kreująca zobowiązanie wekslowe oraz czynność prawna
w postaci zawarcia umowy pożyczki to dwie odrębne, chociaż niekiedy
funkcjonalnie powiązane ze sobą, czynności prawne, a skutki wynikające z każdej
z nich nie mają automatycznego przełożenia na treść każdego z obu stosunków
obligacyjnych. Takiej możliwości nie stwarza art. 56 k.c., wbrew stanowisku
zaprezentowanemu w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku.
Uzasadnienie przez skarżącego zarzutu naruszenia art. 60 k.c. przez jego
niewłaściwe zastosowanie nie pozwala na uznanie go za trafny. Przepis art. 60 k.c.
określa możliwe sposoby wyrażania woli przez osoby dokonujące czynności
prawnej, nie jest on natomiast przepisem stanowiącym podstawę dokonywania
wykładni odnośnie do treści złożonych przez te osoby oświadczeń woli.
7
Tymczasem skarżący błędnie uzasadnia zarzut naruszenia art. 60 k.c. uznaniem
przez Sąd drugiej instancji, że zaciągnięcie zobowiązania wekslowego w walucie
polskiej stanowiło o wyrażaniu zgody przez strony umowy pożyczki na zmianę
postanowienia tej umowy, polegającą na uzgodnieniu spełnienia przez
pożyczkobiorcę obowiązku zwrotu pożyczonej kwoty w innej walucie, aniżeli ta,
w której pieniądze pożyczono.
Uzasadnienie przez skarżącego tego zarzutu zdaje się więc wskazywać na
niezastosowanie przez Sąd odwoławczy art. 65 § 2 k.c., ale przepis ten nie został
wskazany w skardze kasacyjnej jako objęty zarzutem naruszenia, a Sąd Najwyższy
rozpoznaje skargę kasacyjną w granicach zaskarżenia oraz w granicach podstaw
(art. 39813
§ 1 k.p.c.). Jest oczywistym, że reguły określania sposobów wyrażania
woli przez osoby dokonujące czynności prawnej, oraz badania treści (dokonywania
wykładni) złożonych przez nie oświadczeń woli to dwie odrębne kwestie jurydyczne,
których nie należy ze sobą utożsamiać ani traktować zamiennie. Pierwszą z nich
reguluje art. 60 k.c., natomiast drugą – art. 65 § 1 i 2 k.c. Wobec powyższego
zarzut pozwanego naruszenia art. 60 k.c. należało uznać za chybiony w świetle
zaprezentowanego jego uzasadnienia.
Natomiast zasadnym okazał się zarzut naruszenia art. 76 zd. pierwsze k.c.
przez jego niewłaściwe zastosowanie.
Z bezspornych ustaleń zaaprobowanych przez Sąd Apelacyjny
w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku (s. 9) wynika, że strony umowy pożyczki
uzgodniły w § 8 tej umowy dokonywanie jej zmian w formie pisemnej zastrzeżonej
pod rygorem nieważności, a ponadto że pozwany miał zwrócić powodowi
pożyczoną kwotę 30.000 USD również w walucie obcej.
W tej sytuacji uznanie przez Sąd Apelacyjny, że strony umowy pożyczki
porozumiały się co do możliwości dokonania spłaty pożyczonej kwoty w walucie
polskiej, bez wskazania dowodu na okoliczność dochowania wymaganej formy dla
dokonania takiej zmiany umowy pożyczki, dowodzi naruszenia art. 76 zd. 1 k.c.
przez jego niezastosowanie. Trafnie wywodzi skarżący, że zmiany takiej,
w wymaganej umową formie pisemnej, musiałyby dokonać obie strony umowy
pożyczki, a zatem samo tylko zaciągnięcia przez jedną z nich (pozwanego)
8
zobowiązania wekslowego o określonej treści nie mogło skutkować dokonaniem
skutecznej zmiany postanowień umowy pożyczki, w przedmiocie określenia innej
waluty, w której miałby nastąpić zwrot pożyczonej przez pozwanego kwoty 30.000
USD.
W tej sytuacji, wobec zasadności zarzutów naruszenia art. 56 k.c. i art. 76
zd. pierwsze k.c., Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji na podstawie art. 39815
§ 1
k.p.c. a o kosztach postępowania kasacyjnego na podstawie art. 108 § 2 k.p.c.
es