Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 490/12
POSTANOWIENIE
Dnia 23 maja 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Antoni Górski (przewodniczący)
SSN Irena Gromska-Szuster (sprawozdawca)
SSN Krzysztof Strzelczyk
w sprawie z wniosku Skarbu Państwa - Prezydenta m.st.Warszawy
przy uczestnictwie B. P. i J. K.
o wpis,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej w dniu 23 maja 2013 r.,
skargi kasacyjnej uczestnika B. P.
od postanowienia Sądu Okręgowego w W.
z dnia 28 lutego 2012 r.,
uchyla zaskarżone postanowienie i przekazuje sprawę Sądowi
Okręgowemu w W. do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia
o kosztach postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Postanowieniem z dnia 28 lutego 2012 r. Sąd Okręgowy w W. oddalił
apelację uczestnika postępowania B. P. od postanowienia Sądu pierwszej instancji
utrzymującego w mocy dokonany w dniu 21 lipca 2011 r. przez referendarza
sądowego na wniosek Skarbu Państwa Prezydenta m. st. Warszawy wpis w dziale
II księgi wieczystej KW 463243/6 wnioskodawcy jako właściciela na podstawie
decyzji Urzędu Dzielnicowego z dnia 1 marca 1979 r. znak R1.70-7016/79 o
przejęciu na własność Państwa gospodarstwa rolnego S. i M. małżonków B.
Sądy ustaliły między innymi, że w dziale II przedmiotowej księgi wieczystej,
założonej na wniosek B. P. z dnia 22 lipca 2009 r., wpisani byli jako
współwłaściciele B. P. i J. K. w odpowiednich częściach ułamkowych na podstawie
Aktu Własności Ziemi z dnia 24 lutego 1975 r. wydanego na rzecz S. i M. małż. B.,
postanowień o stwierdzeniu nabycia spadku po nich oraz umowy sprzedaży z dnia
24 sierpnia 2001 r. dotyczącej spadku.
W dniu 22 stycznia 2010 r. Skarb Państwa złożył wniosek o wpisanie go
w dziale II powyższej księgi wieczystej jako właściciela przedmiotowej
nieruchomości na podstawie ostatecznej decyzji administracyjnej z dnia 1 marca
1979 r. R1. 70-7016/79 o przejęciu gospodarstwa rolnego małżonków S. i M. B. na
własność Państwa w oparciu o przepisy art. 45 i art. 52 ust. 2 ustawy z dnia 27
października 1977 r. o zaopatrzeniu emerytalnym oraz innych świadczeniach dla
rolników i ich rodzin (Dz. Nr 32, poz. 140 ze zm. – dalej: „ustawa z dnia 27
października 1977r.”).
Sądy obu instancji uznały, że załączona do wniosku Skarbu Państwa
przedmiotowa decyzja administracyjna może stanowić podstawę wpisu
wnioskodawcy jako właściciela nieruchomości, gdyż wydana została przez
właściwy organ, na podstawie obowiązujących wówczas przepisów prawa i jest
ostateczna, a zatem wiąże sądy, które nie są uprawnione nie tylko do badania
merytorycznej zasadności tej decyzji lecz także nie są uprawnione do badania
wskazywanych przez uczestnika postępowania różnic w podpisie osoby, która
3
w imieniu organu administracyjnego podpisała decyzję a następnie potwierdziła jej
ostateczność.
Sąd drugiej instancji stwierdził, że wynikający z art. 6268
§ 2 k.p.c.
ograniczony zakres kognicji sądu w postępowaniu wieczystoksięgowym nie
pozwala na prowadzenie jakichkolwiek własnych dowodów i czynienie ustaleń.
Możliwość zakwestionowania przez sąd decyzji administracyjnej stanowiącej
podstawę wpisu ograniczona jest jedynie do sytuacji bezwzględnej nieważności
decyzji, a więc, gdy została ona wydana przez organ oczywiście niewłaściwy, bez
jakiejkolwiek podstawy prawnej albo z oczywistym naruszeniem administracyjnego
prawa materialnego lub procesowego. Ponieważ w rozpoznawanej sprawie taka
sytuacja nie występuje, wszelkie zarzuty uczestników dotyczące ważności decyzji
z dnia 1 marca 1978 r. nie mogły mieć wpływu na zasadność wniosku o wpis
Skarbu Państwa.
Sąd Odwoławczy nie podzielił również apelacyjnego zarzutu naruszenia art.
52 ust. 3 ustawy z dnia 27 października 1977 r. ani art. 34 u.k.w.h.
W skardze kasacyjnej opartej na obu podstawach uczestnik B.P. w ramach
pierwszej podstawy zarzucił naruszenie art. 31 ust. 2 u.k.w.h. przez błędną
wykładnię i przyjęcie w jej wyniku, że decyzja administracyjna z dnia 1 marca 1979
r. jest wystarczającą podstawą do wykreślenia dotychczasowych współwłaścicieli i
wpisu Skarbu Państwa jako właściciela przedmiotowej nieruchomości oraz art. 34
u.k.w.h. przez błędną wykładnię i przyjęcie, że Skarb Państwa nie był zobowiązany
do wykazania następstwa prawnego po osobie wpisanej w księdze wieczystej jako
właściciel.
W ramach drugiej podstawy zarzucił naruszenie art. 6268
§ 2 k.p.c. przez
uznanie, że decyzja z dnia 1 marca 1979 r. może stanowić podstawę wpisu Skarbu
Państwa jako właściciela nieruchomości i odmowę zbadania tego dokumentu
w zakresie podniesionych przez uczestników zarzutów.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W rozpoznawanej sprawie przedmiotem sporu były dwie kwestie.
Po pierwsze, czy Sąd mógł i powinien zbadać zarzuty uczestników postępowania
dotyczące wad i niejasności dokumentu w postaci decyzji administracyjnej z dnia
4
1 marca 1979 r. mającej stanowić podstawę wykreślenia ich jako współwłaścicieli
nieruchomości i wpisania w to miejsce Skarbu Państwa i po drugie, czy
wnioskodawca obowiązany był wykazać i czy wykazał- zgodnie z wymaganiami art.
34 u.k.w.h .- następstwo prawne po obojgu współwłaścicielach przedmiotowej
nieruchomości małżonkach S. i M. B., skoro załączył do wniosku o wpis decyzję z
dnia 1 marca 1979 r. o przejęciu nieruchomości na własność Państwa na podstawie
art. 45 i 52 ust. 2 ustawy z dnia 27 października 1977 r., wydaną na wniosek
złożony tylko przez jednego współwłaściciela nieruchomości – S. B.
W pierwszej kwestii odpowiedź zależy od tego, jakie wady i niejasności
decyzji administracyjnej, mającej być podstawa wpisu do księgi wieczystej,
wskazali uczestnicy, jako podlegające ocenie Sądu. Nie ulega bowiem wątpliwości,
co trafnie stwierdziły Sądy obu instancji i co nie jest kwestionowane w skardze
kasacyjnej, że sąd powszechny, nie tylko wieczystoksięgowy, nie jest uprawniony
do badania i oceny merytorycznej zasadności decyzji administracyjnej. Ponieważ
jednak sąd jest związany jedynie decyzją administracyjną ostateczną i wykonalną
i tylko taka decyzja może być podstawą wpisu w księdze wieczystej, do zakresu
kognicji sądu wieczystoksięgowego należy badanie, czy właśnie taka jest decyzja,
którą wnioskodawca załączył do wniosku jako podstawę wpisu. Nie prowadzi to
bowiem do merytorycznego badania decyzji ani podważania jej treści, a jedynie do
stwierdzenia, czy decyzja ta spełnia wymagania określone w art. 107 k.p.a. i czy
dokument złożony do akt jest urzędowo poświadczonym odpisem, w rozumieniu
art. 250 § 1 k.p.c. Badaniu sądu podlega więc to, czy dokument ten ma
odpowiednie pieczęcie i podpisy oraz czy decyzja administracyjna mająca być
podstawą wpisu jest ostateczna i wykonalna. W zakres tego badania wchodzi
zatem także i to, czy osoba, która stwierdziła ostateczność decyzji administracyjnej
mającej stanowić podstawę wpisu do księgi wieczystej, była do tego uprawniona
(porównaj między innymi orzeczenia Sądu Najwyższego z dnia 16 maja 2013 r.
IV CSK 653/12, z dnia 10 kwietnia 2013 r. IV CSK 551/12 i z dnia 12 grudnia
2007 r. V CSK 295/07, niepubl. oraz z dnia 7 kwietnia 1999 r. I CKN 1079/97,
OSNC 1999/11/189).
5
Uczestnicy postępowania wskazywali na następujące niezgodności,
niejasności i braki decyzji administracyjnej z dnia 1 marca 1979 r., które
rzeczywiście w niej występują:
Po pierwsze na odpisie tej decyzji, poświadczonym za zgodność w dniu
18 stycznia 2011 r., pod tekstem uzasadnienia decyzji widnieje pieczątka:
„Z upoważnienia Naczelnika Dzielnicy […] Kierownik Wydziału Rolnictwa,
Leśnictwa i Skupu B. F.” a pod nią ręcznie wykonany podpis, zaś poniżej adnotacja:
„Decyzja niniejsza stała się ostateczna i podlega wykonaniu. W-wa dn. 20 VI 1979
r.”, pod którą brak pieczęci Urzędu Dzielnicy […] a jedynie przystawiono tę samą,
wyżej opisaną pieczątkę stanowiącą upoważnienie dla B. F., natomiast wykonany
pod nią ręcznie podpis jest niewątpliwie inny niż widniejący pod taką samą
pieczątką przystawioną powyżej, pod tekstem uzasadnienia decyzji. Wskazuje to,
że jeden z tych podpisów nie był podpisem Kierownika Wydziału Rolnictwa,
Leśnictwa i Skupu: B. F., upoważnionej przez Naczelnika Dzielnicy […] do
podpisywania decyzji oraz stwierdzania jej ostateczności i wykonalności. Ponieważ,
jak wskazano wyżej, w ramach badania, czy decyzja administracyjna mająca być
podstawą wpisu do księgi wieczystej jest ostateczna i wykonalna, sąd bada też, czy
osoba stwierdzająca ostateczność i wykonalność decyzji była do tego uprawniona,
w rozpoznawanej sprawie, wobec tak oczywistych niejasności w tym przedmiocie,
Sąd powinien kwestię tę zbadać i ocenić. W rozpoznawanej sprawie jest to tym
bardziej konieczne, że zgodnie z punktem 3 decyzji z dnia 1 marca 1979 r.,
przeniesienie własności przedmiotowej nieruchomości na Państwo nastąpić miało
dopiero z chwilą uprawomocnienia się decyzji.
Po drugie na opisanym wyżej odpisie decyzji, który ma także inny układ
tekstu niż kserokopia decyzji, brak podpisu M. B.- współwłaścicielki nieruchomości,
który figuruje na kserokopii, co może wskazywać na niezgodność jednego z tych
dokumentów z oryginałem. Jeżeli oryginał dokumentu był podpisany przez M. B.,
nie jest jasne, co podpis ten miałby oznaczać. Ma to zaś istotne znaczenie nie tylko
dla oceny ostateczności i wykonalności decyzji, lecz także dla oceny, czy M. B.,
jako współwłaścicielka nieruchomości wyraziła zgodę na przekazanie
gospodarstwa rolnego Państwu.
6
Ta zaś kwestia łączy się z drugim zagadnieniem stanowiącym w sprawie
przedmiot sporu i przedmiot zarzutów kasacyjnych, mianowicie koniecznością
wykazania przez wnioskodawcę odpowiednimi dokumentami, zgodnie
z wymaganiami art. 34 u.k.w.h., następstwa prawnego po obojgu
współwłaścicielach nieruchomości - małżonkach S. i M. B.
Z decyzji administracyjnej z dnia 1 marca 1979 r. o przejściu
przedmiotowego gospodarstwa rolnego na własność Państwa wynika, że została
ona wydana na wniosek jedynie S. B., który był tylko współwłaścicielem tej
nieruchomości, wchodzącej w skład jego majątku wspólnego z żoną M., która
wniosku takiego nie złożyła. Nie załączono również dokumentu, z którego
wynikałaby jej zgoda na przejęcie gospodarstwa rolnego przez Państwo. Kasacyjny
zarzut naruszenia art. 34 u.k.w.h. wymaga rozważenia, czy złożenie takiego
dokumentu było warunkiem wpisu, czy też wystarczające było złożenie decyzji
administracyjnej o przejęciu nieruchomości na własność Państwa. Zakresem
kognicji sądu wieczystoksięgowego objęte jest bowiem i to, czy dokument mający
być podstawą wpisu wywołuje skutki materialnoprawne uzasadniające wpis. Sąd
wieczystoksięgowy musi zatem ocenić także skutki cywilnoprawne, jakie wywołuje
decyzja administracyjna mająca stanowić podstawę wpisu do księgi wieczystej.
Jeżeli decyzja taka z mocy ustawy pozbawiona jest w określonym zakresie
skuteczności cywilnoprawnej, to w tym zakresie nie usuwa się ona spod kontroli
sądu (porównaj między innymi orzeczenia Sądu Najwyższego z dnia 27 kwietnia
2001 r. III CKN 372/00, z dnia 12 czerwca 2003 r. IV CKN 249/01, z dnia 12 grudnia
2007 r. V CSK 295/07, z dnia 18 czerwca 2009 r. II CSK 4/09 i z dnia 20
października 2011 r. III CSK 322/10, niepubl.).
Przejęcie na własność Państwa przedmiotowej nieruchomości nastąpiło na
podstawie art. 45 i art. 52 ust. 2 ustawy z dnia 27 października 1979 r. a decyzja
wydana w tym przedmiocie stanowi, w świetle art. 52 ust. 3 ustawy, podstawę
wpisu w księdze wieczystej. Zgodnie zaś z art. 44 tej ustawy, przekazanie następcy
lub Państwu gospodarstwa rolnego objętego wspólnością ustawową nie wymaga
zgody małżonka, który ma prawo do emerytury lub renty inwalidzkiej na podstawie
niniejszej ustawy lub innych przepisów albo dla którego praca w gospodarstwie
rolnym nie stanowiła głównego źródła utrzymania bądź też gospodarstwo rolne
7
wykazuje niski poziom produkcji rolnej w rozumieniu przepisów szczególnych.
Z przepisu tego wynika zatem, że zgoda małżonka - współwłaściciela
gospodarstwa rolnego na przekazanie tego gospodarstwa Państwu w zamian za
emeryturę lub rentę nie jest wymagana jedynie w przypadkach wymienionych w tym
przepisie, natomiast w każdej innej sytuacji zgoda współmałżonka jest wymagana.
Jak stwierdził Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 15 maja 1981 r.
III CRN 73/81 (OSNC 1982/1/12), jeżeli występują przesłanki przewidziane w art.
44 ustawy z dnia 27 października 1977 r., do wpisu zmiany właściciela w księdze
wieczystej nie jest potrzebne złożenie dokumentu potwierdzającego zgodę
współmałżonka na przekazanie gospodarstwa rolnego następcy lub Państwu.
Jeżeli natomiast brak jest przesłanek przewidzianych w tym przepisie, do
ujawnienia nowego właściciela w księdze wieczystej konieczne jest przedłożenie
dokumentu zawierającego wyrażenie zgody przez współmałżonka lub
potwierdzenie przez niego czynności prowadzącej do przekazania gospodarstwa.
Wobec tego, że ani umowa o przekazaniu gospodarstwa rolnego następcy ani
decyzja o przekazaniu go Państwu, nie przesądzają o istnieniu przesłanek, które
w myśl art. 44 ustawy czynią bezprzedmiotowym wymaganie zgody drugiego
małżonka, z drugiej zaś strony przepisy art. 27 i art. 34 u.k.w.h. zawierają
wymaganie, aby następstwo w prawa osoby wpisanej jako właściciel było
wykazane odpowiednimi dokumentami, należy uznać, że wspomniane trudności
mogą być usunięte w ten sposób, iż w wypadku przekazania gospodarstwa rolnego
następcy lub Państwu przez jednego tylko małżonka, bez zgody drugiego,
wnioskodawca powinien, obok wniosku o wpis nowego stanu własności przedłożyć
nie tylko umowę lub decyzję o przekazaniu gospodarstwa Państwu, lecz także albo
potwierdzenie drugiego małżonka albo zaświadczenie właściwego organu,
stwierdzające istnienie jednej z przesłanek przewidzianych w art. 44 ustawy, co
czyni zbędnym wymaganie zgody drugiego małżonka lub jego potwierdzenia.
Jak wskazał Sąd Najwyższy w omawianym orzeczeniu, do uzupełnienia w tym
zakresie wniosku o wpis ma zastosowanie art. 46 u.k.w.h. Obecnie odpowiednikiem
tego przepisu jest art. 6268
k.p.c.
Podzielając powyższe stanowisko trzeba także podzielić kasacyjny zarzut
naruszenia art. 34 u.k.w.h. oraz art. 6268
§ 2 k.p.c., gdyż zaskarżony wpis został
8
dokonany mimo niezłożenia przez wnioskodawcę wskazanych wyżej, koniecznych
dokumentów oraz niewyjaśnienia kwestii ostateczności i wykonalności decyzji
administracyjnej mającej stanowić podstawę wpisu. Skutkuje to koniecznością
uchylenia zaskarżonego postanowienia i przekazania sprawy Sądowi Okręgowemu
do ponownego rozpoznania oraz rozstrzygnięcia o kosztach postępowania
kasacyjnego (art. 39815
oraz art. 108 § 2 w zw. z art. 39821
k.p.c.).