Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CZP 25/13
UCHWAŁA
Dnia 22 maja 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Jacek Gudowski (przewodniczący)
SSN Wojciech Katner
SSN Barbara Myszka (sprawozdawca)
w sprawie z wniosku R. C.
przy uczestnictwie M. C.
o wykonanie kontaktów z dzieckiem,
po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym
w dniu 22 maja 2013 r.
zagadnienia prawnego przedstawionego
przez Sąd Okręgowy
postanowieniem z dnia 1 lutego 2013 r.,
"Czy od postanowienia oddalającego wniosek osoby uprawnionej do
kontaktów z dzieckiem złożony w trybie art. 59815
§ 1 k.p.c.
przysługuje apelacja, czy też zażalenie?"
podjął uchwałę:
Na postanowienie oddalające wniosek o zagrożenie
nakazaniem zapłaty oznaczonej sumy pieniężnej osobie, która
nie wykonuje albo niewłaściwie wykonuje obowiązki
w przedmiocie kontaktów z dzieckiem (art. 59815
§ 1 k.p.c.),
przysługuje zażalenie.
Uzasadnienie.
2
Postanowieniem z dnia 9 października 2012 r. Sąd Rejonowy oddalił
wniosek R. C. o wykonanie orzeczenia dotyczącego kontaktów z małoletnimi
synami W. C. i M. C. przez zobowiązanie uczestniczki M. C. do wypełniania
obowiązków wynikających z ugody zawartej w dniu 13 kwietnia 2011 r. przed
Sądem Rejonowym, w sprawie […], z zagrożeniem nakazania uczestniczce zapłaty
na rzecz wnioskodawcy kwot po 200 zł za każde jednostkowe naruszenie tych
obowiązków.
W uzasadnieniu Sąd Rejonowy stwierdził, że przesłanką orzeczenia
o zagrożeniu osobie sprawującej pieczę na dzieckiem nakazaniem zapłaty
oznaczonej sumy pieniężnej jest ustalenie, że osoba ta nie wykonuje albo
niewłaściwe wykonuje obowiązki wynikające z orzeczenia albo z ugody
w przedmiocie kontaktów z dzieckiem. Przeprowadzone w sprawie postępowanie
dowodowe nie dostarczyło natomiast podstaw do przyjęcia, że uczestniczka nie
wypełniała obowiązków wynikających z powołanej we wniosku ugody sądowej.
Wnioskodawca wniósł od tego postanowienia apelację, w której zarzucił
Sądowi Rejonowemu błędy proceduralne, lekceważące podejście do materiału
dowodowego oraz przedmiotowe traktowanie prawa ojca do kontaktów z dziećmi.
W konkluzji wniósł o zmianę zaskarżonego postanowienia i orzeczenie zgodnie
z żądaniem wniosku.
Przy rozpoznawaniu apelacji Sąd Okręgowy powziął poważne wątpliwości co
do rodzaju przysługującego wnioskodawcy środka odwoławczego, którym dał wyraz
w przedstawionym Sądowi Najwyższemu zagadnieniu prawnym, przytoczonym na
wstępie uchwały.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Sposób wykonywania orzeczeń dotyczących kontaktów z dzieckiem uległ
zasadniczej zmianie z dniem wejścia w życie ustawy z dnia 26 maja 2011 r.
o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 144, poz. 854).
Wcześniej, przez szereg lat wykonywanie obowiązków wynikających z kontaktów
z dzieckiem podlegało egzekucji sądowej prowadzonej na podstawie art. 1050
i 1051 k.p.c. (zob. uzasadnienie uchwały Sądu Najwyższego z dnia 26 maja
1975 r., III CZP 94/75, OSNCP 1976, nr 3, poz. 41 oraz uchwały Sądu
3
Najwyższego z dnia 30 stycznia 1976 r., III CZP 95/75, OSNCP 1976, nr 7-8,
poz. 157 i z dnia 20 marca 1992 r., III CZP 16/92, OSNC 1992, nr 9, poz. 162).
Powołaną ustawą w części pierwszej w księdze drugiej w tytule II w rozdziale 2
kodeksu postępowania cywilnego dodano oddział 6 pt. „Sprawy dotyczące
kontaktów z dzieckiem”, obejmujący art. 59815
– 59821
. Na skutek umiejscowienia
tych przepisów w ramach postępowania nieprocesowego, po oddziale 5
normującym postępowanie w sprawach o odebranie osoby podlegającej władzy
rodzicielskiej lub pozostającej pod opieką, postępowanie dotyczące wykonywania
kontaktów z dzieckiem utraciło charakter egzekucyjny i stało się jednym
z postępowań opiekuńczych. Jest ono – jak przyjmuje się w doktrynie – sui generis
postępowaniem rozpoznawczym, ograniczonym jednak tylko do fazy wykonawczej.
W przeciwieństwie do postępowania o odebranie osoby podlegającej władzy
rodzicielskiej lub pozostającej pod opieką, postępowanie dotyczące wykonywania
kontaktów nie obejmuje fazy rozstrzygającej. Fazę tę regulują przepisy ogólne o
postępowaniu opiekuńczym.
Postępowanie dotyczące wykonywania kontaktów z dzieckiem obejmuje dwa
etapy. W pierwszym sąd orzeka o zagrożeniu nakazaniem zapłaty określonej
osobie oznaczonej sumy pieniężnej za każde naruszenie. W art. 59815
§ 1 k.p.c.
zagrożenie to jest adresowane do osoby sprawującej pieczę nad dzieckiem, która
nie wykonuje albo niewłaściwie wykonuje obowiązki wynikające z orzeczenia albo
z ugody zawartej przed sądem lub przed mediatorem w przedmiocie kontaktów
z dzieckiem, i dotyczy zapłaty oznaczonej sumy pieniężnej osobie uprawnionej do
kontaktu z dzieckiem. Z kolei w art. 59815
§ 2 k.p.c. zagrożenie jest adresowane do
osoby uprawnionej do kontaktu z dzieckiem albo osoby, której tego kontaktu
zakazano, naruszającej obowiązki wynikające z orzeczenia albo z ugody zawartej
przed sądem lub przed mediatorem w przedmiocie kontaktów z dzieckiem. W tym
wypadku zagrożenie dotyczy zapłaty oznaczonej sumy pieniężnej na rzecz osoby,
pod której pieczą dziecko pozostaje. Wyczerpanie pierwszego etapu jest konieczne
do przejścia na drugi etap, z tym że wyjątkowo wyczerpanie pierwszego etapu
może nastąpić już w postępowaniu rozpoznawczym. Możliwość taką przewiduje art.
5821
§ 3 k.p.c., zgodnie z którym w razie uzasadnionej obawy naruszenia
obowiązków wynikających z postanowienia o kontaktach przez osobę, pod której
4
pieczą dziecko pozostaje, lub osobę uprawnioną do kontaktu z dzieckiem albo
osobę, której tego kontaktu zakazano, sąd opiekuńczy – przy orzekaniu
o kontaktach – może zagrozić nakazaniem zapłaty oznaczonej sumy pieniężnej,
stosownie do zasad określonych w art. 59815
. W pozostałych wypadkach konieczne
jest orzeczenie o zagrożeniu nakazaniem zapłaty oznaczonej sumy pieniężnej na
podstawie art. 59815
k.p.c., gdyż dopiero po zakończeniu pierwszego etapu możliwe
jest przejście do drugiego etapu, w którym sąd orzeka o nakazaniu zapłaty sumy
pieniężnej. Wynika to z art. 59816
§ 1 k.p.c., zgodnie z którym jeżeli osoba, której
sąd opiekuńczy zagroził nakazaniem zapłaty oznaczonej sumy pieniężnej, nie
wypełnia nadal swego obowiązku, sąd opiekuńczy nakazuje jej zapłatę należnej
sumy pieniężnej, ustalając jej wysokość stosownie do liczby naruszeń. Trzeba
dodać, że w sprawach dotyczących wykonywania kontaktów z dzieckiem sąd
opiekuńczy orzeka wyłącznie na wniosek, przy czym zarówno wydanie
postanowienia o zagrożeniu nakazaniem zapłaty sumy pieniężnej, jak i o nakazaniu
jej zapłaty wymaga złożenia oddzielnego wniosku (art. 59818
§ 1 k.p.c.).
Postanowienia wydawane na podstawie art. 59815
i art. 59816
k.p.c. nie
kończą postępowania w sprawie dotyczącej wykonywania kontaktów z dzieckiem,
jego zakończenie następuje bowiem na skutek wydania postanowienia o umorzeniu
postępowania. Wynika to z art. 59820
k.p.c., w myśl którego sąd umarza
postępowanie, jeżeli w ciągu sześciu miesięcy od uprawomocnienia ostatniego
postanowienia nie wpłynął kolejny wniosek w sprawach wykonywania kontaktów
z dzieckiem.
Z ogólnych przepisów o postępowaniu nieprocesowym wynika,
że w postępowaniu tym orzeczenia sądu zapadają w formie postanowień, chyba
że przepis szczególny stanowi inaczej, oraz że od postanowień sądu pierwszej
instancji orzekających co do istoty sprawy przysługuje apelacja, a na inne
postanowienia tego sądu – w wypadkach wskazanych w ustawie – zażalenie (art.
516 i 518 k.p.c.). Postanowieniami orzekającymi co do istoty sprawy są przy tym
postanowienia rozstrzygające o żądaniu będącym przedmiotem postępowania, czyli
takie, które odpowiadają wydawanym w procesie wyrokom; innymi słowy,
postanowienia merytoryczne, rozstrzygające kwestie materialnoprawne. Chodzi tu
zarówno o postanowienia, które dotyczą całego przedmiotu postępowania, jak
5
i takie, które odnoszą się tylko do części postępowania. Dla zaskarżalności
postanowienia orzekającego co do istoty sprawy apelacją nie ma w związku z tym
znaczenia to, czy kończy ono postępowanie w sprawie, czy stanowi jedynie
zamknięcie fragmentu postępowania lub jednego z jego etapów.
Jak zauważył jednak Sąd Najwyższy, art. 518 k.p.c., pomimo braku w jego
treści stosownych zastrzeżeń, nie reguluje sposobu zaskarżania postanowień
w sposób całościowy i jednolity. W niektórych przepisach księgi drugiej części
pierwszej kodeksu postępowania cywilnego ustawodawca przewidział bowiem
zażalenie na postanowienia merytoryczne. Przykładowo można tu wskazać
przepisy art. 551 § 2 k.p.c., art. 5861
czy art. 648 § 2 k.p.c., według których na
postanowienia co do istoty sprawy – zamiast apelacji – przysługuje zażalenie.
Innym przykładem, spośród przepisów pozakodeksowych, jest art. 27 ust. 4 ustawy
z dnia 26 października 1982 r. o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu
alkoholizmowi (jedn. tekst: Dz. U. z 2012 r., poz. 1356 ze zm.). Zasada wyrażona w
art. 518 k.p.c. doznaje zatem wyjątków, w których zażalenie służy de facto kontroli
postanowień orzekających co do istoty sprawy (zob. uchwały Sądu Najwyższego
z dnia 23 września 1999 r., III CZP 25/99, OSNC 2000, nr 3, poz. 45, z dnia
31 stycznia 2001 r., III CZP 51/00, OSNC 2001, nr 6, poz. 81, z dnia 9 lutego
2007 r., III CZP 156/06, OSNC 2008, nr 1, poz. 2 i z dnia 18 marca 2011 r., III CZP
140/10, OSNC 2011, nr 11, poz. 123). Z tej przyczyny dobór właściwego środka
zaskarżenia w odniesieniu do postanowień orzekających co do istoty sprawy,
zwłaszcza niekończących postępowania w sprawie, może nasuwać pewne
wątpliwości.
Regulując pierwszy etap postępowania dotyczącego wykonywania
kontaktów z dzieckiem, ustawodawca w art. 598 15
§ 3 k.p.c. przesądził, że na
postanowienia sądu, o których mowa w § 1 i 2, przysługuje zażalenie.
Postanowienia te – o czym była już mowa – nie należą do kategorii kończących
postępowanie w sprawie, są jednak postanowieniami merytorycznymi, a tego
rodzaju postanowienia, zgodnie z regułą wyrażoną w art. 518 k.p.c., podlegają
zaskarżeniu apelacją. Ustawodawca zdecydował jednak, że w tym wypadku
właściwym środkiem zaskarżenia postanowień, wydanych w postępowaniu
6
nieprocesowym będącym sui generis postępowaniem rozpoznawczym, jest
zażalenie.
Wykładnia językowa art. 59815
§ 3 k.p.c. prowadzi do wniosku,
że przewidziane w nim zażalenie przysługuje obojgu uczestnikom postępowania
i może dotyczyć wszystkich kwestii rozstrzygniętych w zaskarżonym
postanowieniu. Środek ten służy więc nie tylko kontroli prawidłowości zagrożenia
nakazaniem zapłaty oznaczonej sumy pieniężnej, lecz także braku orzeczenia
o takim zagrożeniu oraz prawidłowości określenia sumy pieniężnej należnej za
naruszenie obowiązków w przedmiocie kontaktów z dzieckiem. Dokonany w art.
59815
§ 3 k.p.c. dobór środka zaskarżenia w postaci zażalenia oznacza,
że postanowienia, o których mowa w § 1 i 2 tego artykułu, zostały przez
ustawodawcę uznane za „inne” w rozumieniu art. 518 zdanie drugie k.p.c. Nie
można w tej sytuacji zaaprobować koncepcji, zgodnie z którą w razie oddalenia
wniosku o zagrożenie nakazaniem zapłaty sumy pieniężnej wnioskodawcy
przysługiwałaby apelacja.
Z tych względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 390 § 1 k.p.c. orzekł,
jak na wstępie.