Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II UK 333/12
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 6 czerwca 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Jerzy Kuźniar (przewodniczący)
SSN Beata Gudowska (sprawozdawca)
SSN Romualda Spyt
w sprawie z wniosku M. K.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych
przy udziale zainteresowanego G. M. - GM C.
o ubezpieczenie społeczne,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 6 czerwca 2013 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawczyni od wyroku Sądu Apelacyjnego - Sądu Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych […]
z dnia 3 kwietnia 2012 r.,
uchyla zaskarżony wyrok oraz poprzedzający go wyrok Sądu
Okręgowego - Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w W. z
dnia 19 października 2011 r. i decyzję Zakładu Ubezpieczeń
Społecznych, z dnia 30 czerwca 2011 r. i przekazuje sprawę
organowi rentowemu do ponownego rozpoznania.
UZASADNIENIE
2
Na wniosek o ustalenie ustawodawstwa właściwego dla ubezpieczenia
społecznego M. K., zamieszkałej w Polsce, która poinformowała Zakład
Ubezpieczeń Społecznych, o jednoczesnym prowadzeniu w Polsce działalności
gospodarczej i wykonywaniu umowy o pracę na terytorium Słowacji na rzecz
pracodawcy słowackiego, organ ubezpieczeń społecznych wydał decyzję o
podleganiu przez wnioskodawczynię polskiemu ubezpieczeniu społecznemu.
Sąd Okręgowy, oddalając odwołanie wyrokiem z dnia 19 października 2011
r., ustalił, że M. K. prowadziła działalność gospodarczą w Polsce od dnia 13
stycznia 2003 r. i z tego tytułu odprowadzała składki na ubezpieczenie społeczne
do Zakładu Ubezpieczeń Społecznych. W dniu 1 listopada 2010 r. zawarła umowę
o pracę na czas nieokreślony w wymiarze 1/8 etatu z pracodawcą mającym
siedzibę na terytorium Słowacji. Tam miała świadczyć pracę polegającą na
rozprowadzaniu ulotek oraz zachęcaniu firm i osób prywatnych do korzystania ze
szkoleń internetowych, za wynagrodzeniem miesięcznym w kwocie 38,50 EUR. Po
zawarciu tej umowy, ubezpieczona wyrejestrowała się z polskiego systemu
ubezpieczeń społecznych i przestała odprowadzać składki, a w dniu 28 marca 2011
r. złożyła wniosek o ustalenie ustawodawstwa słowackiego jako właściwego dla jej
ubezpieczenia społecznego. Poza umową o pracę, nie przedstawiła innych
dowodów wykonywania pracy na Słowacji, przez co nie zastosowała się do wezwań
Zakładu Ubezpieczeń Społecznych o złożenie wyjaśnień i nadesłanie stosownych
oświadczeń dotyczących wskazania miejsca wykonywania pracy za granicą,
konkretnych obowiązków, częstotliwości świadczenia pracy, które organ
ubezpieczeń społecznych kierował do niej, powołując się na art. 3 ust. 2
rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 987/2009 z dnia 16
września 2009 r. dotyczącego wykonywania rozporządzenia (WE) nr 883/2004 w
sprawie koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego (Dz. Urz. UE L 284/1 z
dnia 30 października 2009 r.; dalej rozporządzenie nr 987/2009 lub rozporządzenie
wykonawcze) w związku z art. 50 § 1 k.p.a.
Sąd pierwszej instancji oddalił odwołanie ze względu na stwierdzenie, że w
czasie od listopada 2010 r. do dnia 31 maja 2011 r. praca była świadczona przez
ubezpieczoną tylko przez dwa dni, przy czym słowacki pracodawca wypłacał jej
3
systematycznie wynagrodzenie, w tym również za miesiące, w których pracy nie
świadczyła. Niewykonywanie w rzeczywistości czynności pracowniczych
nakazywało – w ocenie Sądu pierwszej instancji – przyjęcie, że nie doszło do
powstania stosunku pracy w innym państwie Unii, co oznaczało podleganie przez
skarżącą polskiemu ubezpieczeniu społecznemu z tytułu wykonywania działalności
pozarolniczej, bez potrzeby stosowania reguł koordynacji ubezpieczeń społecznych.
Sąd Apelacyjny, rozpoznając apelację ubezpieczonej, przyjął ustalenia
faktyczne Sądu Okręgowego i podzielił jego pogląd prawny, że między skarżącą a
jej słowackim pracodawcą nie zaistniał stosunek pracy w rozumieniu art. 22 k.p. W
ocenie tego Sądu, umowa o pracę zawarta z pracodawcą słowackim jest nieważna,
jako służąca obejściu prawa (art. 58 k.c.), a jej nieważność wyłącza zastosowanie
art. 13 rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) Nr 883/2004 z dnia
29 kwietnia 2004 r. w sprawie koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego
(Dz. Urz. UE L 166 z dnia 7 czerwca 2004 r.; dalej rozporządzenie nr 883/2004 lub
rozporządzenie podstawowe). Oddalając apelację wyrokiem z dnia 3 kwietnia 2012
r., Sąd Apelacyjny uznał za bezzasadny zarzut braku polskiej jurysdykcji co do
oceny ważności umowy o pracę, przyjąwszy, że badanie ważności tytułu prawnego
obowiązku ubezpieczenia należało do organu ubezpieczeń społecznych oraz leżało
w kognicji sądu ubezpieczeń społecznych.
W skardze kasacyjnej ubezpieczonej podniesiono zarzut naruszenia prawa
materialnego przez niewłaściwe zastosowanie art. 288 akapit 2 Traktatu o
Funkcjonowaniu Unii Europejskiej (Dz. U. z 2004 r. Nr 90, poz. 864/2 ze zm.; dalej
TFUE) w związku z art. 4 ust. 3 Traktatu o Unii Europejskiej (Dz. Urz. UE C 115 z
dnia 9 maja 2008 r.; dalej TUE) przez ich niezastosowanie i wydanie
rozstrzygnięcia na podstawie przepisów prawa krajowego zamiast na podstawie
przepisów rozporządzeń unijnych. Wskazano na błędną wykładnię art. 13 ust. 3
rozporządzenia nr 883/2004 przez ustalenie pojęcia „pracy najemnej" bez
uwzględnienia, że jest to pojęcie autonomiczne prawa unijnego, zdefiniowane w
rozporządzeniu podstawowym oraz wyczerpująco zinterpretowane w orzecznictwie
Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej (dalej TSUE), które nie może podlegać
ocenie z punktu widzenia krajowych przepisów prawa pracy, definiujących stosunek
4
pracy, a w konsekwencji niewłaściwe zastosowanie art. 22 k.p. W związku z tym
pozostawał zarzut niewłaściwego zastosowania art. 58 k.c. w związku z art. 300 k.p.
W skardze kasacyjnej znalazł się również zarzut błędnej wykładni art. 3 ust.
2 rozporządzenia nr 987/2009 przez postawienie przed ubezpieczoną obowiązku
przedstawienia Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych dokumentów i dowodów
potwierdzających wykonywanie pracy i przerzucenie na nią ciężaru dowodu
rzeczywistego wykonywania pracy w innym państwie członkowskim. Skarżąca
podniosła także niewłaściwe zastosowanie art. 11 ust. 2 lit. a rozporządzenia nr
883/2004 przez zastosowanie tego przepisu, choć w sprawie miał zastosowanie nie
ten przepis, lecz art. 13 ust. 3 tego rozporządzenia, ponieważ wykonywała nie tylko
pracę na własny rachunek w Polsce, ale także pracę najemną na Słowacji, a w
związku z tym naruszenie art. 11 ust. 1 rozporządzenia podstawowego przez
doprowadzenie do sytuacji, w której ubezpieczona podlegała w tym samym czasie
ustawodawstwu dwóch różnych państw członkowskich.
Skarżąca zarzuciła również naruszenie art. 16 ust. 2 rozporządzenia
wykonawczego przez zaniechanie przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych
niezwłocznego określenia ustawodawstwa właściwego zgodnie z uzyskaną
informacją, a zamiast tego wszczęcie postępowania wyjaśniającego; naruszenie
art. 16 ust. 4 rozporządzenia wykonawczego przez zaniechanie zwrócenia się do
instytucji właściwej na Słowacji w celu wyjaśnienia wątpliwości, czy ubezpieczona
rzeczywiście wykonuje pracę w tym państwie; naruszenie art. 2 pkt 2
rozporządzenia wykonawczego poprzez zaniechanie zwrócenia się do instytucji
słowackiej w celu uzyskania wszystkich danych niezbędnych dla ustanowienia i
określenia praw i obowiązków ubezpieczonej oraz naruszenie art. 5 rozporządzenia
wykonawczego przez podważenie ważności umowy o pracę, na podstawie której
został wydany przez instytucję innego państwa członkowskiego dokument
potwierdzający zgłoszenie osoby do ubezpieczenia społecznego w tym innym
państwie członkowskim.
Skarżąca wniosła o uchylenie zaskarżonego wyroku i orzeczenie, że od dnia
1 listopada 2010 r. podlega w zakresie ubezpieczenia społecznego ustawodawstwu
słowackiemu, lub o przekazanie sprawy Sądowi Apelacyjnemu do ponownego
rozpoznania. Jednocześnie – wskazując na art. 267 akapit 3 TFUE i istotne
5
wątpliwości co do rzeczywistej treści art. 3 ust. 2, art. 5 oraz art. 16 ust. 2-4
rozporządzenia nr 987/2009 – podniosła konieczność zwrócenia się przez Sąd
Najwyższy z pytaniem prawnym do TSUE, podnosząc potrzebę uzyskania
odpowiedzi na następujące pytania:
„ - czy art. 3 ust. 2 rozporządzenia nr 987/2009 znajduje zastosowanie w
procedurze dotyczącej stosowania art. 13 rozporządzenia nr 883/2004;
- czy art. 16 ust. 1 rozporządzenia nr 987/2009 samodzielnie lub w związku z
art. 3 ust. 2 rozporządzenia nr 987/2009 należy rozumieć w ten sposób, że osoba
informująca instytucję o wykonywaniu pracy w dwóch lub więcej państwach
członkowskich zobowiązana jest do przedłożenia także dokumentów i dowodów
potwierdzających wykonywanie przez nią pracy w innych państwach
członkowskich;
- w przypadku odpowiedzi twierdzącej - czy dla tymczasowego określenia
ustawodawstwa właściwego zgodnie z art. 16 ust. 2 rozporządzenia nr 987/2009
dokumentem potwierdzającym wykonywanie pracy najemnej jest umowa o pracę,
czy też instytucja miejsca zamieszkania może żądać od osoby informującej
dodatkowych dowodów potwierdzających rzeczywiste wykonywanie pracy w innym
państwie członkowskim (takich jak bilety, rachunki za zakwaterowanie w innym
państwie członkowskim), a zatem czy ciężar dowodu wykonywania pracy w innym
państwie członkowskim spoczywa wyłącznie na osobie informującej czy także na
instytucji miejsca zamieszkania, w szczególności w zakresie, w jakim poddaje ona
w wątpliwość okoliczności wskazane przez osobę informującą;
- czy art. 16 ust. 2 rozporządzenia nr 987/2009, a w szczególności użyte w
nim sformułowanie „niezwłocznie”, należy interpretować w ten sposób, że instytucja
powinna tymczasowo określić ustawodawstwo właściwe zgodnie z informacją
przekazaną przez osobę informującą bez możliwości prowadzenia wobec tej osoby
postępowania wyjaśniającego;
- czy art. 16 ust. 4 w związku z art. 2 ust. 2 i pkt. 10 preambuły
rozporządzenia nr 987/2009 należy rozumieć w ten sposób, że na instytucji miejsca
zamieszkania ciąży obowiązek zwrócenia się do instytucji właściwej państwa
członkowskiego, w której osoba informująca wykonuje pracę najemną, w celu
wyjaśnienia wątpliwości, czy osoba rzeczywiście wykonuje pracę w tym państwie;
6
- czy art. 5 rozporządzenia nr 987/2009 należy rozumieć w ten sposób, że
instytucja państwa zamieszkania nie może skutecznie podważyć ważności umowy
o pracę, na podstawie której został wydany przez instytucję innego państwa
członkowskiego dokument potwierdzający zgłoszenie osoby do ubezpieczenia
społecznego w tym innym państwie członkowskim.”
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Spośród wielu okoliczności podniesionych w skardze kasacyjnej
podstawowe znaczenie ma zarzut niezastosowania w stanie faktycznym sprawy
art. 13 ust. 3 rozporządzenia nr 883/2004, zawierającego normę kolizyjną
wskazującą na ustawodawstwo właściwe dla ubezpieczenia społecznego osoby
normalnie wykonującej pracę najemną i pracę na własny rachunek w różnych
państwach członkowskich Unii. Ważne jest, że przepis ten nie został zastosowany
ze względu na wyłączenie zaistnienia elementu transgranicznego i podstaw
stosowania zasad koordynacji ubezpieczeń społecznych przez uznanie za
nieważną umowę o pracę na terytorium drugiego państwa zawartą przez osobę
zamieszkałą i prowadzącą działalność gospodarczą w Polsce.
Należy podkreślić, że stosownie do art. 13 ust. 3 rozporządzenia
podstawowego, osoba podejmująca pracę najemną w innym państwie Unii podlega
w zakresie ubezpieczeń społecznych ustawodawstwu tego państwa
członkowskiego, w którym wykonywana jest praca najemna. Wyłączona jest tym
samym możliwość ustalenia prawa właściwego dla tego stosunku prawnego w inny
sposób niż wskazany przez normę dotyczącą koordynacji ubezpieczeń
społecznych, w szczególności w sposób, w jaki ustala się ustawodawstwo właściwe
dla stosunku pracy na podstawie rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady
(WE) Nr 593/2008 z dnia 17 czerwca 2008 r. w sprawie prawa właściwego dla
zobowiązań umownych. Nie jest możliwe poddanie stosunku ubezpieczenia
społecznego wynikającego z umowy o pracę prawu wybranemu przez strony lub
właściwemu według zasad przewidzianych w art. 3 i 8 tego rozporządzenia. W
sprawach dotyczących koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego
stosunek prawny, na podstawie którego powstaje tytuł ubezpieczenia społecznego i
7
stosunek ubezpieczenia społecznego, to dwie niezależne więzi prawne, które mogą
podlegać prawu różnych państw członkowskich, przy czym stosownie do generalnej
reguły wspólnotowej koordynacji ubezpieczeń społecznych, stosunek
ubezpieczenia społecznego podlega prawu miejsca wykonywania pracy (lex loci
laboris). Temu prawu – stosownie do zasady koordynacji, która jest
przeciwieństwem harmonizacji (ujednolicenia) systemów krajowych przez
wprowadzenie unijnych pojęć lub instytucji – przyporządkowane jest
zakwalifikowanie pracownika jako zatrudnionego w rozumieniu rozporządzenia
podstawowego. Nie ma zatem – gdyż nie może być – używanej w ubezpieczeniach
społecznych definicji "pracy najemnej" jako pojęcia prawa unijnego. Choć nie jest
ono zasadniczo inne, niż wykonywanie zatrudnienia podporządkowanego, to
pojęcie to, jako określające tytuł ubezpieczenia społecznego, rozumiane jest i
tłumaczone według prawa miejscowego. Definicje tytułu ubezpieczenia
społecznego przyjęte w krajowych systemach zabezpieczenia społecznego miejsca
wykonywania pracy najemnej, do którego należy pracownik migrujący, mogą różnić
się od tych zawartych w prawie pracy, ale muszą być utrzymane jako jedyne
właściwe, tak jak rozumiane są przy stosowaniu ustawodawstwa z dziedziny
zabezpieczenia społecznego danego państwa członkowskiego, na terytorium
którego praca jest wykonywana (por. wyroki ETS z dnia 30 stycznia 1997 r., C-
221/95, C. Hervein i Hervillier SA, ECR 1997 s. 609, z dnia 30 stycznia 1997 r.,
E.J.M. de Jaeck, ECR 1997 s. 461). W związku z tym pojęcie „pracownika”,
autonomiczne pojęcie prawa Unii Europejskiej, niezależne od porządków
krajowych, wypracowane w jeszcze orzecznictwie Europejskiego Trybunału
Sprawiedliwości na tle przepisów dotyczących swobody przepływu pracowników,
nie ma znaczenia w określeniu „pracy najemnej” używanej w celu koordynacji
ubezpieczeń społecznych (por. wyroki z dnia 3 lipca 1986 r., 66/85, D. Lawrie-Blum,
ECR 1986, s. 2121, z dnia 31 maja 1989 r., 344/87 I. Bettray, ECR 1989, s. 1621,
z dnia 23 marca 1982 r., D.M. Levin, 53/81, ECR 1982 s. 1035, z dnia 15 marca
2011 r., C-29/10, H. Koelzsch, Monitor Prawniczy 2011, nr 8, s. 404).
W sprawie miały zastosowanie przepisy wspólnotowej koordynacji, ponieważ
ubezpieczona domagała się ustalenia wobec niej ustawodawstwa właściwego,
informując, że jednocześnie prowadzi działalność gospodarczą na terytorium Polski
8
(w Polsce ma też miejsce zamieszkania) oraz wykonuje pracę najemną na
podstawie stosunku pracy z pracodawcą słowackim. Zgodnie z art. 1 pkt a
rozporządzenia nr 883/2004, do celów stosowania rozporządzenia określenie
„praca najemna” oznacza wszelką pracę lub sytuację równoważną, traktowaną jako
taką do celów stosowania ustawodawstwa w zakresie zabezpieczenia społecznego
państwa członkowskiego, w którym taka praca lub sytuacja równoważna ma
miejsce. Istotne jest zatem, że weszła w stosunki ubezpieczenia społecznego o
charakterze transgranicznym przez jednoczesne wykonywanie działalności w
różnych państwach i konieczne jest zbadanie, czy spełnia warunki ubezpieczenia
ustanowione przez system zabezpieczenia społecznego w prawie krajowym
wskazanym przez normy kolizyjne jako właściwe (por. wyrok ETS z dnia 15 grudnia
1976 r., C-39/76, L.J. Mouthaan, OCR 1976 s. 1901, wyrok TSUE z dnia 10 marca
2011 r., C-516/09, T. Borger, C 139/8 Dz. Urz. UE 2011/C 139, poz. 11). W tym
wypadku organ ubezpieczeń społecznych miejsca zamieszkania ubezpieczonej był
uprawniony tylko do wskazania ustawodawstwa właściwego stosownie do art. 13
ust. 3 rozporządzenia nr 883/2004 (por. także wyrok Sądu Najwyższego z dnia 23
sierpnia 2007 r., I UK 68/07, OSNP 2008 ,nr 19-20, poz. 300). Nie miał kompetencji
do oceny zaistnienia stosunku ubezpieczenia w sensie prawnym. Ocena ta mogła
nastąpić wyłącznie na podstawie wskazanych przez normę kolizyjną przepisów
miejsca świadczenia pracy i mogła być dokonana tylko przez organ władny te
przepisy stosować. Ze względu na różnice między ustawodawstwami krajowymi co
do określenia przedmiotu ubezpieczenia społecznego wprowadzono zasadę, że
uwzględnianie okoliczności lub wydarzeń mających miejsce w jednym państwie
członkowskim nie może w żaden sposób sprawiać, iż właściwym dla nich stanie się
inne państwo ani że będzie się do nich stosować jego ustawodawstwo (pkt 11
preambuły rozporządzenia nr 883/2004). Określenie ustawodawstwa właściwego
wskazującego na instytucję miejsca świadczenia pracy najemnej wyłącza ocenę
przez instytucję miejsca zamieszkania, czy stosunek prawny będący podstawą
objęcia ubezpieczeniem społecznym w kraju świadczenia pracy jest ważny według
prawa miejsca zamieszkania ubezpieczonego. W tym kontekście sformułowany w
skardze kasacyjnej zarzut naruszenia art. 22 k.p. oraz art. 58 k.c. w związku z
art. 300 k.p. jest trafny.
9
Jest oczywiste, że instytucja miejsca zamieszkania osoby ubiegającej się o
ustalenie ubezpieczenia społecznego w innym państwie może powziąć wątpliwości
co do określenia mającego zastosowanie ustawodawstwa, lecz trzeba podkreślić, iż
może chodzić jednie o wątpliwości co do określenia ustawodawstwa mającego
zastosowanie do zainteresowanego, z uwzględnieniem art. 13 rozporządzenia
podstawowego i odpowiednich przepisów art. 14 rozporządzenia wykonawczego,
czyli niepewności co do tego, czy osoba wnosząca o ustalenie prawa właściwego
jest objęta systemem zabezpieczenia społecznego w więcej niż jednym państwie
członkowskim. Wątpliwości tych instytucja miejsca zamieszkania wnioskodawcy nie
może sama rozstrzygać, lecz musi dostosować się do trybu rozwiązywania sporów
co do ustalenia ustawodawstwa właściwego wskazanego w szczególności o art. 6,
15 oraz 16 rozporządzenia nr 987/2009, które nakazują zwrócenie się – w
przypadku istnienia wątpliwości bądź rozbieżności – do instytucji innego państwa
członkowskiego. Instytucje niezwłocznie dostarczają lub wymieniają między sobą
wszystkie dane niezbędne dla ustanowienia i określenia praw i obowiązków osób,
do których ma zastosowanie rozporządzenie podstawowe. Przekazywanie tych
danych odbywa się bezpośrednio pomiędzy samymi instytucjami lub za
pośrednictwem instytucji łącznikowych. Zastosowanie znajduje również decyzja Nr
A1 Komisji Administracyjnej w sprawie ustanowienia procedury dialogu i koncyliacji
w zakresie ważności dokumentów, określenia ustawodawstwa właściwego oraz
udzielania świadczeń na mocy rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady
(WE) nr 883/2004 (Dz. U. UE C 106 z 24 kwietnia 2010 r.). Poinformowanie więc
przez osobę wykonującą pracę w dwóch lub więcej państwach członkowskich
instytucji wyznaczonej przez właściwą władzę państwa członkowskiego, w którym
ma miejsce zamieszkania wymaga – ze względu na zaistnienie czynnika
ponadkrajowego w ubezpieczeniu społecznym – zastosowania procedury
przestrzegającej właściwości i kompetencji instytucji ubezpieczeń społecznych,
przewidzianej w przepisach art. 16 rozporządzenia nr 987/2009. Informacja, o której
mowa, jest podstawą do niezwłocznego, lecz tylko wstępnego i tymczasowego
ustalenia dla niej ustawodawstwa właściwego, stosownie do zasad kolizyjnych
ustalonych w art. 13 rozporządzenia podstawowego. O tymczasowym określeniu
prawa, według którego obejmuje się tę osobę ubezpieczeniem społecznym,
10
instytucja miejsca zamieszkania wnioskodawcy informuje wyznaczone instytucje
państwa, w którym wykonywana jest praca. Od tej chwili biegnie termin dwóch
miesięcy, w czasie których przynajmniej jedna z zainteresowanych instytucji może
poinformować instytucję miejsca zamieszkania o niemożności zaakceptowania
ustalonego ustawodawstwa lub o swojej odmiennej opinii w tej kwestii. Gdy to nie
nastąpi, tymczasowe określenie ustawodawstwa staje się ostateczne.
Współdziałanie i opieranie się na porozumieniu instytucji właściwych ze
względu na miejsce zamieszkania ubezpieczonego i ze względu na miejsce
wykonywania przez niego pracy najemnej oznacza, że do instytucji właściwych, jak
również do sądu krajowego należy przede wszystkim ustalenie, czy osoba żądająca
ustalenia właściwego ustawodawstwa podlega ubezpieczeniu społecznemu w
każdym ze wskazanych przez nią państw i postąpienie w celu ustalenia stanu
zgodnego z art. 11 ust. 1 rozporządzenia podstawowego. Organ rentowy ani sądy
nie mogą spowodować sytuacji, w której osoba prowadząca działalność i
wykonująca pracę najemną w różnych państwach członkowskich Unii nie będzie
podlegała żadnemu ustawodawstwu lub że będzie podlegała ustawodawstwu
więcej niż jednego państwa. Taki skutek jest niezgodny z celem art. 48-51 TWE
(art. 39 i 42 w tekście skonsolidowanym), którym jest zapewnienie, aby pracownicy,
w rezultacie wykorzystania prawa do swobodnego przepływu, nie tracili korzyści
należnych im z zabezpieczenia społecznego na podstawie ustawodawstwa danego
państwa członkowskiego (por. wyroki ETS z dnia 20 września 1994 r., C-12/93, A.
Drake., ECR 1994, s. 4337, z dnia 26 maja 2005 r., C-249/04, J. Allard, z dnia 10
czerwca 1986 r., 60/85, M. E. S. Luijten, ECR 1986, s. 2365, z dnia 3 maja 1990 r.,
C-2/89, K. von Heijningen, z dnia 16 lutego 1995 r., C-425/93, Calle Grenzshop
Andresen GmbH & Co. KG, ECR 1995, s. 269).
Decyzji organu ubezpieczeń społecznych, w której uczyniono zastrzeżenia
co do istnienia stosunku prawnego wskazywanego jako tytuł ubezpieczenia
społecznego w innym państwie, nie można zakwalifikować jako decyzji wydanej na
podstawie art. 16 ust. 2 rozporządzenia nr 987/2009. Decyzja, której przedmiot
stanowi odmowa uznania sytuacji równoczesnego podlegania ubezpieczeniu
społecznemu w dwu państwach członkowskich nie uwzględnia treści art. 13
rozporządzenia nr 883/2004 oraz art. 14 rozporządzenia nr 987/2009 i nie
11
odpowiada dyspozycji przedmiotowych unormowań. Należałoby także przyjąć, że
wobec niepoinformowania przez instytucję miejsca zamieszkania ubezpieczonej
instytucji państwa członkowskiego o ustalonym przez siebie ustawodawstwie
tymczasowym stanowi obejście obowiązku nawiązania kontaktu z instytucją innego
państwa i ustalenia ustawodawstwa na mocy wspólnego porozumienia (art. 16
ust. 4 rozporządzenia nr 987/2009). W takim wypadku także termin dwumiesięczny,
o którym mowa w art. 16 ust. 2 i 3 rozporządzenia wykonawczego, nie rozpoczął
biegu, co sprawia, że takie ustalenie ustawodawstwa właściwego nie staje się
ostateczne. Jest to właściwy skutek wskazanych zaniechań, uwzględniając, że
zbadanie, czy osoba składająca wniosek o ustalenie ustawodawstwa właściwego
dla ubezpieczenia społecznego jest ubezpieczona na terenie państwa świadczenia
pracy i czy podlega tam systemowi ubezpieczenia społecznego powinno być
pierwszorzędne.
W skardze kasacyjnej wskazano, że w postępowaniu przed słowacką
instytucją ubezpieczeń społecznych nadano skarżącej numer ubezpieczenia, a nie
wynika to z ustaleń sądów obu instancji, tymczasem polska instytucja
ubezpieczeniowa nie mogła tej okoliczności zignorować, istnienie bowiem tytułu
ubezpieczenia społecznego za granicą wyklucza dokonywanie ustaleń przeciwko
dowodowi ubezpieczenia społecznego w innym państwie (por. uchwałę Sądu
Najwyższego z dnia 18 marca 2010 r., II UZP 2/10, OSNP 2010 nr 17-18, poz. 216 i
wyroki z dnia 6 września 2011 r., I UK 84/11, nie publ. i z dnia 23 listopada 2012 r.,
II UK 103/12, nie publ.). W razie pojawienia się wątpliwości co do ważności
dokumentu lub dokładności przedstawienia okoliczności, na których opierają się
informacje zawarte w tym dokumencie, instytucja państwa członkowskiego, która
otrzymuje dokument, ma - stosownie do art. 5 rozporządzenia wykonawczego -
zwrócić się do instytucji, która ten dokument wydała o niezbędne wyjaśnienia lub o
wycofanie tego dokumentu. Instytucja wydająca dokument ponownie rozpatruje
podstawy jego wystawienia i w stosownych przypadkach wycofuje go. W razie
pojawienia się wątpliwości w odniesieniu do informacji przedstawionych przez
zainteresowanych, do ważności dokumentu lub dowodów potwierdzających lub do
dokładności przedstawienia okoliczności, na których opierają się zawarte w nim
informacje, instytucja miejsca pobytu lub zamieszkania przystępuje, w zakresie, w
12
jakim jest to możliwe, na wniosek instytucji właściwej, do niezbędnej weryfikacji
tych informacji lub dokumentów (art. 5 ust. 2-3 rozporządzenia wykonawczego).
Sąd Najwyższy doszedł do wniosku, że w sprawie, w której przedmiotem
sporu było zastosowanie art. 13 rozporządzenia nr 883/2004, a wyrażona w nim
norma kolizyjna jasno wskazuje na państwo ubezpieczenia społecznego, decyzja w
kwestiach podniesionych w skardze kasacyjnej nie była niezbędna do wydania
wyroku i nie powstało zagadnienie wstępne wymagające rozstrzygnięcia przez
TSUE w trybie art. 234 TWE.
Ze względu na brak kognicji sądu miejsca zamieszkania w zakresie badania
istnienia stosunku pracy stanowiącego tytuł ubezpieczenia społecznego w innym
państwie członkowskim Unii i powstałą w związku z tym konieczność zajęcia
stanowiska przez instytucję ubezpieczeń społecznych państwa będącego miejscem
pracy ubezpieczonej, Sąd Najwyższy za celowe uznał uchylenie nie tylko
zaskarżonego wyroku i poprzedzającego go wyroku Sądu pierwszej instancji, lecz
także decyzji organu rentowego, aby organ ten rozpoznał sprawę we właściwym
trybie (art. 47714a
w związku z art. 39815
k.p.c.).