Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II UK 381/12
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 11 czerwca 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Jerzy Kuźniar (przewodniczący)
SSN Halina Kiryło (sprawozdawca)
SSN Roman Kuczyński
w sprawie z wniosku E. K.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych
o emeryturę z tytułu pracy w szczególnych warunkach,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 11 czerwca 2013 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawczyni od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 27 czerwca 2012 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę do ponownego
rozpoznania Sądowi Apelacyjnemu, pozostawiając temu Sądowi
rozstrzygnięcie o kosztach postępowania kasacyjnego.
UZASADNIENIE
Decyzją z dnia 15 kwietnia 2010 r. Zakład Ubezpieczeń Społecznych
odmówił ubezpieczonej E.K. prawa do emerytury z tytułu pracy w warunkach
szczególnych z uwagi na to, że nie udokumentowała ona wymaganego 15 -
2
letniego okresu tej pracy. Organ rentowy nie uwzględnił w wymaganym stażu pracy
okresu zatrudnienia wnioskodawczyni w S. G. S.A. od 18 września 1978 r. do 30
listopada 1979 r., od 15 grudnia 1979 r. do 22 października 1981 r., od 1 września
1982 r. do 4 czerwca 1984 r. oraz od 5 marca 1985 r. do 31 grudnia 1998 r. W
wyniku wniesienia przez ubezpieczoną odwołania, organ rentowy wydał kolejną
decyzję z dnia 14 czerwca 2010 r., w której ponownie odmówił wnioskodawczyni
prawa do emerytury z tytułu pracy w warunkach szczególnych z uwagi na
okoliczności wskazane w poprzedniej decyzji oraz ze względu na nierozwiązanie
przez ubezpieczoną stosunku pracy.
Uwzględniając odwołania ubezpieczonej, Sąd Okręgowy - Sąd Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych w G. wyrokiem z dnia 23 listopada 2011 r. zmienił
zaskarżone decyzje w ten sposób, że przyznał wnioskodawczyni E. K. prawo do
emerytury począwszy od 1 kwietnia 2010 r.
Swoje rozstrzygnięcie Sąd pierwszej instancji oparł o następujące ustalenia
faktyczne i rozważania prawne. Ubezpieczona E. K., urodzona 22 marca 1955 r.,
na dzień 1 stycznia 1999 r. udowodniła wymagany 20-letni okres składkowy i
nieskładkowy, a nadto nie jest członkiem OFE. Ubezpieczona była zatrudniona w
przedsiębiorstwie S. G. S.A. od 18 września 1978 r. do 23 marca 2010 r. i w tym
czasie, w okresach od 18 września 1978 r. do 30 listopada 1979 r., od 15 grudnia
1979 r. do 22 października 1981 r., od 1 września 1982 r. do 4 czerwca 1984 r., od
5 marca 1985 r. do 30 września 1988 r. oraz od 1 czerwca 1991 r. do 8 czerwca
2004 r. wykonywała pracę w pełnym wymiarze czasu na stanowiskach: starszego
referenta do spraw organizacji i zarządzania, specjalisty do spraw organizacji i
zarządzania, specjalisty do spraw organizacji i normowania pracy oraz specjalisty
do spraw marketingu i organizacji. Nadto, w okresie od 9 czerwca 2004 r. do 28
września 2006 r. ubezpieczona wykonywała w pełnym wymiarze czasu pracę na
stanowisku dyrektora do spraw ekonomicznych, a następnie w okresie od 29
września 2006 r. do 31 grudnia 2006 r. na stanowisku głównego specjalisty do
spraw handlowych. W wyżej wymienionych przedziałach czasu ubezpieczona
opracowywała normy stanowisk pracy w dziale produkcyjnym mając bezpośredni
kontakt ze stanowiskami, na których odbywała się produkcja siarki. Normowała
czas pracy aparatowych, maszynistów stacji pomp, operatorów, koparek,
3
taśmociągów i urządzeń oraz robiła pomiary zapylenia na stanowiskach pracy,
które są objęte wykazem prac w szczególnych warunkach. W całym zakładzie
pracy występowały warunki szkodliwe, a przekroczenia stężeń pyłów siarki
występowały również w odległości 1 km poza terenem zakładu.
W tak ustalonym stanie faktycznym Sąd Okręgowy uznał, iż odwołanie E. K.
zasługuje na uwzględnienie, albowiem ubezpieczona spełnia wszelki przesłanki dla
przyznania jej dochodzonego świadczenia w świetle art. 184 w związku z art. 32 ust
1 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu
Ubezpieczeń Społecznych (jednolity tekst: Dz. U. z 2009 r. Nr 153, poz. 1227 ze
zm., dalej jako ustawa o emeryturach i rentach z FUS).
Fakt zatrudnienia ubezpieczonej w spornych okresach w warunkach
szczególnych został potwierdzony stosownym świadectwem pracy z dnia 23 marca
2010 r., wystawionym przez S. G. S.A. oraz zeznaniami świadków M. G. oraz H. W.
Wykonywane przez odwołującą się prace w szczególnych warunkach odpowiadają
zaś pracom wymienionym w dziale XIV poz. 24 wykazu A stanowiącego załącznik
do rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku
emerytalnego dla pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w
szczególnym charakterze („kontrola międzyoperacyjna, kontrola jakości produkcji i
usług oraz dozór inżynieryjno-techniczny na oddziałach i wydziałach, w których jako
podstawowe wykonywane są prace wymienione w wykazie”).
Apelację od wyroku wywiódł pozwany organ emerytalny.
Sąd Apelacyjny – Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych wyrokiem z dnia 27
czerwca 2012 r. zmienił zaskarżony wyrok i oddalił odwołanie.
Sąd drugiej instancji podkreślił, iż bezsporne w sprawie było, że
wnioskodawczyni w dniu złożenia wniosku o emeryturę, tj. 24 marca 2010 r.
ukończyła 55 rok życia, na dzień 1 stycznia 1999 r. udowodniła wymagany 20-letni
okres składkowy i nieskładkowy oraz nie jest członkiem OFE. Uszło jednak uwadze
Sądu pierwszej instancji, iż na dzień złożenia wniosku o emeryturę, na dzień
wydania zaskarżonych decyzji i na dzień wyrokowania w sprawie, E. K.
pozostawała nieprzerwanie w stosunku pracy. Jak przyznała na rozprawie
apelacyjnej, w dniu 23 marca 2010 r. rozwiązała stosunek pracy, a w dniu 24 marca
2010 r. złożyła wniosek o emeryturę i jednocześnie ponownie nawiązała stosunek
4
pracy z S. G. S.A. i pozostaje w zatrudnieniu do chwili obecnej. Tym samym nie
została spełniona jedna z przesłanek nabycia prawa do emerytury z mocy art. 184
ustawy o emeryturach i rentach z FUS. Wobec nierozwiązania przez ubezpieczoną
stosunku pracy, zbędnym było badanie, czy apelująca legitymuje się wymaganym
15 letnim stażem pracy w warunkach szczególnych. Podkreślić należy, iż sąd
ubezpieczeń społecznych rozpoznając odwołanie od decyzji organu emerytalnego
rozstrzyga o prawie ubezpieczonego do określonego świadczenia - w niniejszym
przypadku o prawie do emerytury. Nie jest dopuszczalne w sprawie z zakresu
ubezpieczeń społecznych wydanie wyroku ustalającego spełnienie przez
wnioskodawcę niektórych warunków wymaganych do nabycia prawa do
świadczenia lub wyroku przyznającego to świadczenie pod warunkiem spełnienia
pozostałych przesłanek. Warunki nabycia prawa do wcześniejszej emerytury muszą
być spełnione łącznie w chwili wydania decyzji przez organ rentowy. W
postępowaniu odwoławczym od decyzji odmawiającej prawa do tego świadczenia
sąd ubezpieczeń społecznych ocenia bowiem legalność decyzji według stanu
rzeczy istniejącego w chwili jej wydania. Jak wynika z przedstawionych rozważań,
rozwiązanie stosunku pracy przez osoby ubiegające się o nabycie świadczenia
emerytalnego na podstawie art. 184 ustawy o emeryturach i rentach z FUS jest
warunkiem niezbędnym do nabycia prawa do emerytury. Ubezpieczona warunku
tego nie spełniła, bowiem od dnia 24 marca 2010 r. pozostaje w stosunku pracy. W
tym stanie rzeczy Sąd Apelacyjny zmienił zaskarżony wyrok i oddalił odwołanie
ubezpieczonej.
Powyższy wyrok został zaskarżony skargą kasacyjną ubezpieczonej. Skargę
oparto na podstawie naruszenia prawa materialnego, tj. art. 184 ust. 2 ustawy o
emeryturach i rentach z FUS, przez błędną jego wykładnię, co w konsekwencji
doprowadziło do odmowy ustalenia wnioskodawczyni prawa do emerytury.
Skarżąca wniosła o uchylenie zaskarżonego wyroku i orzeczenie co do istoty
sprawy przez przyznanie E. K. prawa do emerytury w obniżonym wieku z tytułu
pracy w warunkach szczególnych oraz zasądzenie od organu rentowego na jej
rzecz zwrotu kosztów postępowania, w tym także kosztów zastępstwa
procesowego w kwocie 885,60 zł; ewentualnie o uchylenie zaskarżonego wyroku i
5
przekazanie sprawy Sądowi drugiej instancji do ponownego rozpoznania oraz
rozstrzygnięcia o kosztach postępowania.
W uzasadnieniu podstawy skargi kasacyjnej wskazano, iż okolicznością
bezsporną jest, że na dzień 1 stycznia 1999 r. E. K. udowodniła wymagany 20-letni
okres składkowy i nieskładkowy oraz nie przystąpiła do OFE. Co więcej, na dzień
złożenia wniosku o emeryturę, o której mowa w art. 184 ustawy o emeryturach i
rentach z FUS, tj. na dzień 24 marca 2010 r. ubezpieczona ukończyła wymagany
przepisami ustawy wiek, jak również legitymowała się 15-letnim stażem pracy w
warunkach szczególnych. Powyższe potwierdził w swym orzeczeniu Sąd Okręgowy
- Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w G., który wyrokiem z dnia 23 listopada
2011 r. przyznał odwołującej się prawo do tzw. wcześniejszej emerytury. Jednak
Sąd Apelacyjny zaskarżonym wyrokiem, oparłszy się na zgoła odmiennych niż
podnoszone przez organ rentowy przyczynach, uwzględnił wniesioną przez Zakład
Ubezpieczeń Społecznych apelację i oddalił odwołanie. W uzasadnieniu wyżej
wskazanego orzeczenia Sąd Apelacyjny wskazał, że w jego ocenie, powódka nie
spełniła kumulatywnych przesłanek warunkujących nabycie prawa do emerytury na
podstawie art. 184 ustawy o emeryturach i rentach z FUS, jako że 24 marca 2010 r.
ponownie podjęła ona zatrudnienie, a zatem nie rozwiązała stosunku pracy.
Zdaniem skarżącej, ustawodawca posłużył się w powołanym przepisie zwrotem
„rozwiązanie stosunku pracy”, a nie zwrotem „niepozostawanie w stosunku pracy”.
Oznacza to, że tak jak w przypadku tzw. normalnej emerytury oraz większości
pozostałych „emerytur wcześniejszych", ewentualne pozostawanie w stosunku
pracy, a zatem osiąganie z tego tytułu dochodów, może mieć wpływ tylko na fakt
pobierania lub zawieszenia pobierania świadczenia emerytalnego. Gdyby nawet
przyjąć, że wykładnia gramatyczna zwrotu „rozwiązanie stosunku pracy” prowadzi
do wniosku, jakoby warunek ten był elementem niezbędnym, by móc ustalać prawo
ubezpieczonego do emerytury, to w świetle norm obowiązujących w
demokratycznym państwie prawa, jakim jest Rzeczypospolita Polska, wniosek ten
bezwzględnie nie może się ostać. W przypadku art. 184 ustawy o emeryturach i
rentach z FUS już systematyka budowy tego przepisu skłania do poglądu, że
warunek rozwiązania stosunku pracy nie jest związany z przyznaniem prawa do
emerytury, lecz z wypłacaniem tego świadczenia. W ocenie skarżącej, świadczy o
6
tym fakt, iż podstawowe warunki uzasadniające staranie się o emeryturę
ustawodawca wyszczególnia w ustępie pierwszym tego artykułu, natomiast dopiero
ust. 2 mówi o konieczności rozwiązania stosunku pracy. Z tego powodu nie jest
wykluczona poprawna wykładnia, zgodnie z którą warunek rozwiązania stosunku
pracy jest elementem, od którego zależy wyłącznie pobieranie emerytury. Na taki
kierunek wykładni wskazuje również ratio legis omawianej normy prawnej. Trudno
sobie wyobrazić, aby ustawodawca świadomie i celowo tworzył warunek, który
będzie powodował negatywne konsekwencje dla ubezpieczonych starających się o
przyznanie im przedmiotowego świadczenia. Posługując się sformułowaniem
„rozwiązania stosunku pracy”, ustawodawca ograniczył zakres kognicji sądów do
badania li tylko okoliczności rozwiązania stosunku pracy w dacie niezbędnej dla
badania wszystkich materialnoprawnych przesłanek prawa do świadczenia
zawartych w art. 184 ustawy o emeryturach i rentach z FUS.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna zasługuje na uwzględnienie, albowiem słuszny jest zarzut
naruszenia prawa materialnego przy ferowaniu zaskarżonego wyroku.
Wyjaśniając cel ustawy o emeryturach i rentach z FUS, Trybunał
Konstytucyjny w wyrokach z dnia 22 czerwca 1999 r., K 5/99 (OTK 2000 ,nr 5, poz.
100, z dnia 4 stycznia 2000 r., K 18/99 (OTK 2000 nr 1, poz. 1) oraz z dnia 12
września 2000 r., K 1/00 (OTK 2000, nr 6, poz. 185) stwierdził, że było nim
wprowadzenie stabilnego systemu ubezpieczeń społecznych, w którym
urzeczywistnione zostałoby prawo do zabezpieczenia społecznego w istniejących
warunkach demograficznych i gospodarczych przez wprowadzenie efektywnego
systemu emerytalno-rentowego, opartego na jednolitych zasadach dla wszystkich
ubezpieczonych. Realizacji tego celu służyło m. in. ograniczenie stworzonego w
poprzednio obowiązującym systemie ubezpieczeń społecznych zbyt szerokich
możliwości wcześniejszego przechodzenia na emeryturę i obniżania wieku
emerytalnego dla szeregu grup zawodowych. Nowy system emerytalny musiał przy
tym przewidywać rozwiązania przejściowe, przy zachowaniu „zasady ewolucyjnego
kształtowania uprawnień emerytalnych”, które wymagały uwzględnienia praw
7
wcześniej nabytych lub ich uzasadnionych ekspektatyw, znajdujących pokrycie w
składkach na ubezpieczenie emerytalne. Dopiero taki sposób realizacji założeń
ustawy o emeryturach i rentach mógł być bowiem uznany za zgodny z wartościami
i normami konstytucyjnymi.
Zamiar ustawodawcy stopniowego „wygaszania” dotychczasowych
szczególnych uprawnień emerytalnych niektórych ubezpieczonych, w tym
pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym
charakterze, znalazł swoje odzwierciedlenie w strukturze ustawy o emeryturach i
rentach z FUS. W ostateczności ustawa zachowała dotychczasowe zasady
przechodzenia na wcześniejszą emeryturę dla zatrudnionych w szczególnych
warunkach lub w szczególnym charakterze pracowników urodzonych przed dniem
1 stycznia 1949 r. (art. 32), ograniczając jednocześnie możliwości przechodzenia
na emeryturę na uprzywilejowanych zasadach dla będących pracownikami
ubezpieczonych urodzonych po dniu 31 grudnia 1948 r. a przed dniem 1 stycznia
1969 r. (art. 46 ust. 1). Obie regulacje mają przejściowy charakter, gdyż pierwsza
dotyczy tych ubezpieczonych, którzy w dniu wejścia ustawy w życie osiągnęli wiek
co najmniej 50 lat, druga natomiast odnosi się do tych ubezpieczonych, którzy
przesłanki nabycia prawa do wcześniejszej emerytury spełnią do końca 2007 r.
Ustawa o emeryturach i rentach w obejmującym przepisy przejściowe rozdziale 2
działu X zawiera szczególną regulację intertemporalną dotyczącą niektórych
ubezpieczonych zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym
charakterze przed dniem 1 stycznia 1999 r. Mianowicie w zawartym z tym rozdziale
art. 184 zostało przewidziane prawo do wcześniejszej emerytury dla zamkniętego
katalogu ubezpieczonych urodzonych po dniu 31 grudnia 1948 r., którzy w dniu
wejścia ustawy w życie (1 stycznia 1999 r.) osiągnęli: 1) okres zatrudnienia w
szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze wymaganym w
przepisach dotychczasowych do nabycia prawa do emerytury w wieku niższym niż
60 lat - dla kobiet i 65 lat - dla mężczyzn oraz 2) okres składkowy i nieskładkowy, o
którym mowa w art. 27 (co najmniej 20 lat dla kobiet i co najmniej 25 lat dla
mężczyzn). Takim ubezpieczonym przysługuje emerytura po osiągnięciu wieku
przewidzianego w art. 32 ustawy pod warunkiem nieprzystąpienia do otwartego
funduszu emerytalnego oraz (do dnia 1 stycznia 2013 r., tj. do wejścia w życie
8
ustawy z dnia 11 maja 2012 r. o zmianie ustawy o emeryturach i rentach z
Funduszu Ubezpieczeń Społecznych oraz niektórych innych ustaw, Dz. U. poz.
637) rozwiązania stosunku pracy - w przypadku ubezpieczonego będącego
pracownikiem. Art. 184 ustawy o emeryturach i rentach z FUS nie odsyła w
zakresie warunków nabycia prawa do wcześniejszej emerytury do art. 32 ustawy,
jak czyni to art. 46, lecz ustanawia własne przesłanki nabycia tego prawa. Odnosi
się on do tych ubezpieczonych urodzonych poczynając od dnia 1 stycznia 1949 r.,
którzy w dniu wejścia ustawy w życie nie osiągnęli jeszcze wymaganego wieku,
lecz w całości spełnili do tej daty ustawowo określone wymagania stażowe, a co za
tym idzie - ich uprawnienie emerytalne na podstawie dotychczasowych zasad
znajdowało pokrycie w odprowadzonych do dnia 31 grudnia 1998 r. składkach na
ubezpieczenie społeczne. Tacy ubezpieczeni mogą zatem realizować prawo do
emerytury na „starych” zasadach, po osiągnięciu wieku emerytalnego określonego
w art. 32 ustawy. Rozważając kwestię znaczenia zawartego w art. 184 ust. 1
ustawy zwrotu „osiągnięcie wieku przewidzianego w art. 32” w judykaturze
zauważa się, iż przepis art. 32 ustawy w ust. 1 posługuje się pojęciem „wieku
niższego niż określony w art. 27 pkt 1 ustawy” (co najmniej 60 lat dla kobiet i co
najmniej 65 lat dla mężczyzn), a w ust. 4 stanowi, że wiek emerytalny, o którym
mowa w ust. 1, a także rodzaje prac lub stanowisk oraz warunki, na podstawie
których przysługuje prawo do emerytury, ustala się na podstawie przepisów
dotychczasowych, tj. rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983r. w
sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych
warunkach lub w szczególnym charakterze (Dz. U. Nr 8, poz. 43 ze zm.).
Resumując, prawo do emerytury z art. 184 ustawy o emeryturach i rentach z
FUS nabywa ubezpieczony urodzony po dniu 31 grudnia 1948 r., który w dniu
wejścia w życie ustawy spełnił określone w niej warunki stażowe, a po tej dacie
osiągnął wymagany wiek, niezależnie od tego, czy w chwili osiągnięcia tego wieku
wykonywał pracę w szczególnych warunkach lub był pracownikiem wykonującym
inną pracę, czy też pozostawał w zatrudnieniu na innej podstawie niż stosunek
pracy bądź nie pozostawał w jakimkolwiek zatrudnieniu, z tym, że w przypadku
pozostawania w stosunku pracy prawo do emerytury uzależnione było od jego
rozwiązania (uchwała Sądu Najwyższego z dnia 8 lutego 2007 r., II UZP 14/06,
9
OSNP 2007, Nr 13-14, poz. 199 oraz wyroki tego Sądu z dnia 18 lipca 2007 r., I UK
62/07, OSNP 2008, nr 17-18, poz. 269, z dnia 6 grudnia 2007 r., I UK 132/07, LEX
nr 621798, z dnia 21 maja 2009 r., II UK 370/08, OSNP 2011, nr 1 - 2, poz. 20 i z
dnia 14 czerwca 2012 r., I UK 1/12, LEX nr 1229806). Osiągnięcie do dnia 1
stycznia 1999 r. okresu pracy w szczególnych warunkach, o którym mowa w art.
184 ustawy, wyłącza przy tym ponowne ustalanie tego okresu po osiągnięciu wieku
emerytalnego według zasad wynikających z art. 32 ust. 1a pkt 1 tego aktu (wyroki
Sądu Najwyższego z dnia 23 kwietnia 2010 r., II UK 313/09, OSNP 2011 nr 19 - 20,
poz. 260 i z dnia 13 lipca 2011 r., I UK 12/11, LEX nr 989126).
Wbrew twierdzeniom skarżącej, zawarte do dnia 1 stycznia 2013 r. w
przepisie art. 184 ustawy o emeryturach i rentach z FUS wymaganie rozwiązania
stosunku pracy stanowiło przesłankę nabycia prawa do wcześniejszej emerytury a
nie kryterium zawieszenia tego prawa, jak ma to miejsce w przypadku art. 103a,
zamieszczonego w działu VIII rozdziale 2 ustawy zatytułowanym „Zawieszanie i
zmniejszanie świadczeń”. Dowodzi tego literalne brzmienie przepisu i jego
usytuowanie w ustawie. Tak też przepis ten był interpretowany przez judykaturę
(wyroki Sądu Najwyższego z dnia 6 grudnia 2007 r., I UK 132/07, LEX nr 621798 i z
dnia 27 lipca 2012 r., I UK 82/12, niepublikowany oraz postanowienie z dnia 19
stycznia 2012 r., I UK 325/11, LEX nr 1125267).
Pozostaje zatem dokonać wykładni użytego w komentowanym przepisie
zwrotu „rozwiązanie stosunku pracy”, a ściślej – daty, na jaką powinno ono
przypaść.
Godzi się zauważyć, że zgodnie z art. 100 ust. 1 ustawy o emeryturach i
rentach z FUS prawo do świadczeń określonych w ustawie powstaje z dniem
spełnienia wszystkich warunków wymaganych do jego nabycia. Wówczas też, na
wniosek osoby uprawnionej, organ rentowy wydaje decyzję o przyznaniu tego
prawa (art. 116 i art. 118 ustawy). Niespełnienie przez ubezpieczonego
ustawowych warunków koniecznych do przyznania świadczenia powoduje wydanie
decyzji odmownej, również wtedy, gdy niespełniona została tylko jedna z
przesłanek nabycia prawa do świadczenia, np. rozwiązanie stosunku pracy.
Wypada dodać, iż w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych postępowanie
sądowe wszczyna się na skutek odwołania wniesionego od decyzji organu
10
rentowego, które zastępuje pozew. Kognicję sądu ubezpieczeń społecznych
określa art. 476 § 2 w związku z art. 4779
k.p.c. W świetle powyższych unormowań
sąd ten rozpoznaje odwołania od decyzji organów rentowych w wymienionych w
powołanych przepisach sprawach, m.in. dotyczących emerytur i rent. W judykaturze
utrwalony jest pogląd, w myśl którego zakres rozpoznania i orzeczenia (przedmiot
sporu) w tych sprawach wyznaczony jest w pierwszej kolejności przedmiotem
decyzji organu rentowego zaskarżonej do sądu ubezpieczeń społecznych, a w
drugim rzędzie przedmiotem postępowania sądowego determinowanego zakresem
odwołania od tejże decyzji (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 6 września 2000 r., II
UKN 685/99, OSNP 2002 nr 5, poz. 121 oraz postanowienia z dnia 13 maja 1999 r.,
II UZ 52/99, OSNP 2000 nr 15, poz. 601 i z dnia 13 października 2009 r., II UK
234/08, LEX nr 553692). W postępowaniu odrębnym w sprawie z zakresu
ubezpieczeń społecznych, toczącym się z odwołania od decyzji organu rentowego
wydanej na wniosek o przyznanie emerytury lub renty, niedopuszczalne jest
przedmiotowe przekształcenie roszczenia w trybie art. 193 k.p.c. przez żądanie
ustalenia tylko niektórych przesłanek warunkujących prawo do świadczenia (wyroki
Sądu Najwyższego: z dnia 17 grudnia 1998 r., I PKN 434/97, OSNP 1998 nr 21,
poz. 627; z dnia 23 lutego 1999 r., I PKN 597/98, OSNP 2000, nr 8, poz. 301; z
dnia 12 stycznia 2005 r., I UK 160/04, OSNP 2005, nr 16, poz. 255; z dnia 9
października 2006 r., II UK 65/06, OSNP 2007, nr 19 - 20, poz. 298 i z dnia 19
października 2010 r., II UK 108/10, LEX nr 688682). Wyrok ustalający istnienie lub
nieistnienie stosunku prawnego lub prawa jest dopuszczalny w sprawach z zakresu
ubezpieczeń społecznych wyjątkowo i tylko wówczas, gdy przepis tak stanowi, np.
w sprawach o ustalenie istnienia lub nieistnienia obowiązku ubezpieczenia,
obowiązku opłacania składek, zwrotu nienależnego świadczenia. Natomiast regułą
jest, że sąd ubezpieczeń społecznych w trybie rozpoznania odwołania od decyzji
organu rentowego „przyznaje” konkretne świadczenie lub określa jego wysokość
(wyrok Sądu Najwyższego z 25 kwietnia 2008 r., I UK 267/07, LEX nr 607443). Nie
jest zatem dopuszczalne w tej kategorii spraw wydanie wyroku ustalającego
spełnienie przez ubezpieczonego niektórych przesłanek wymaganych do nabycia
prawa do świadczenia lub wyroku przyznającego to świadczenie pod warunkiem
spełnienia pozostałych kryteriów w przyszłości (wyroki Sądu Najwyższego z dnia 9
11
lutego 2010 r., I UK 262/09, LEX nr 585728; z dnia 9 marca 2010 r., I UK 267/09,
Monitor Prawa Pracy 2010 nr 7, s. 382 i z dnia 7 kwietnia 2011 r., I UK 363/10,
LEX nr 863948).
Co do zasady w postępowaniu sądowym w sprawach z zakresu ubezpieczeń
społecznych badaniu podlega legalność decyzji według stanu faktycznego i
prawnego istniejącego w chwili jej wydania (wyroki Sądu Najwyższego z dnia 10
marca 1998 r., II UKN 555/97, OSNAPiUS 1999, nr 5, poz. 181; z dnia 20 maja
2004 r., II UK 395/03, OSNP 2005 nr 3, poz. 43; z dnia 25 stycznia 2005 r., I UK
152/04, OSNP 2005 nr 17, poz. 273; z dnia 2 lutego 2007 r., III UK 25/07, OSNP
2008 nr 19 – 20, poz. 293), aczkolwiek nie ma przeszkód, aby sąd ubezpieczeń
społecznych przyznał prawo do emerytury na podstawie art. 184 ustawy o
emeryturach i rentach z FUS w razie spełnienia warunku rozwiązania stosunku
pracy - przy stwierdzeniu spełnienia pozostałych przesłanek nabycia prawa do
świadczenia - po złożeniu wniosku, a przed wydaniem decyzji przez organ rentowy
lub nawet w trakcie postępowania sądowego (wyroki Sądu Najwyższego z dnia 12
kwietnia 2012 r., II UK 235/11 i z dnia 8 stycznia 2013 r., I UK 362/12,
niepublikowane).
Skoro zgodnie z art. 100 ustawy o emeryturach i rentach z FUS prawo do
świadczenia (in abstracto) powstaje z dniem spełnienia wszystkich warunków
wymaganych do jego nabycia, to w przypadku emerytury, o jakiej mowa w art. 184
ustawy - mając na uwadze, że wskazane w tym przepisie kryterium okresów
składkowych i nieskładkowych oraz stażu pracy w szczególnych warunkach
powinno być spełnione do chwili wyjścia w życie ustawy, tj. 1 stycznia 1999 r. -
dniem tym jest dzień ziszczenia się pozostałych warunków określonych w tym
przepisie, czyli osiągnięcie przez wnioskodawcę wieku emerytalnego, jeśli nie
pozostawał w stosunku pracy i nie był członkiem otwartych funduszy emerytalnych.
W przeciwnym razie prawo do emerytury z tego przepisu powstaje dopiero po
rozwiązaniu wszystkich stosunków pracy, w jakich ubezpieczony pozostawał w dniu
osiągnięcia wieku emerytalnego lub w dniu złożenia wniosku o przekazanie
środków zgromadzonych na rachunku w otwartym funduszu emerytalnym. Tak
nabyte prawo podlega ochronie i nie zostaje utracone w razie późniejszego
nawiązania nowego stosunku pracy z tym samym lub innym pracodawcą . Decyzja
12
przyznająca prawo do emerytury ma bowiem deklaratywny charakter. Potwierdza
ona fakt nabycia przez wnioskodawcę prawa do świadczenia, które następuje w
dniu spełnienia wszystkich przesłanek jego powstania. Jak słusznie zauważyła
skarżąca, art. 184 ustawy o emeryturach i rentach z FUS uzależnia nabycie prawa
do emerytury od jednorazowego rozwiązania stosunku (stosunków) pracy, nie
stawia natomiast wymagania dalszego niepozostawania w zatrudnieniu w dacie
złożenia wniosku emerytalnego lub wydania decyzji przez organ rentowy. Przyjęcie
odmiennej, rozszerzającej wykładni art. 184 ust. 2 ustawy o emeryturach i rentach
z FUS w jego brzmieniu obowiązującym do dnia 31 grudnia 2012 r., oznaczałoby
ustanawianie dodatkowych kryteriów nabycia uprawnień emerytalnych z tego
przepisu.
Prawdą jest, że w uzasadnieniu postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 22
lutego 2012 r., II UK 274/11 (LEX nr 1215285) wyrażono pogląd, że pozostawanie
w ciągłym zatrudnieniu po pozornym rozwiązaniu stosunku pracy u
dotychczasowego pracodawcy wyklucza nabycie prawa emerytury na podstawie
art. 184 ustawy o emeryturach i rentach z FUS. Motywując swoje stanowisko w tej
kwestii Sąd Najwyższy zauważył, że nie powinno budzić żadnych wątpliwości, iż do
rozwiązania stosunku pracy dochodzi wtedy, gdy w stosunku pracy o charakterze
ciągłym występuje realna przerwa w świadczeniu pracy, wynosząca co najmniej 1
dzień roboczy. Wykluczone jest deklarowane rozwiązanie stosunku pracy dla celów
emerytalnych, który w dalszym ciągu trwa i jest nieprzerwanie realizowany. Bez
przerwania ciągłości zatrudnienia nie może być mowy o rozwiązaniu nieprzerwanie
trwającego stosunku pracy. Zdaniem Sądu Najwyższego rozpoznającego niniejszą
sprawę, tak stanowcze stwierdzenie nie znajduje oparcia w brzmieniu powołanego
przepisu. Przepis stanowi wszak o „rozwiązaniu stosunku pracy” a nie o
„przerwaniu ciągłości zatrudnienia”, które po rozwiązaniu danego stosunku pracy
może być podjęte w ramach kolejnego stosunku nawiązanego przez strony.
Określenie zaś koniecznej przerwy w zatrudnieniu na co najmniej jeden dzień
roboczy ma zupełnie dowolny charakter. Warto przy tym zauważyć, że powołane
postanowienie zapadło w sprawie, w której sąd drugiej instancji stwierdził
pozorność rozwiązania stosunku pracy przez wnioskodawcę ubiegającego się o
prawo do emerytury z art. 184 ustawy. Tymczasem w niniejszym przypadku w
13
ogóle nie został podniesiony zarzut określonej w art. 83 k.c. wady oświadczeń woli
stron stosunku pracy o jego rozwiązaniu, a Sąd Apelacyjny nie prowadzi
postępowania i nie dokonał żadnych ustaleń w tym zakresie. Tymczasem
stwierdzenie pozorności oświadczenia woli jest kwestią stanu faktycznego a nie
prawnego, która podlega ustaleniu przez sądy powszechne i nie jest objęta
kontrolą kasacyjną ( wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 23 stycznia 1997 r., I CKN
51/96, OSNC nr 6-7, poz. 179; z dnia 6 listopada 1996 r., II UKN 9/96, OSNP 1997
nr 11, poz. 201; z dnia 10 września 1999 r., II UKN 7/99, OSNP 2000 nr 23, poz.
865).
Wracając na grunt niniejszej sprawy wypada stwierdzić, że przy założeniu
posiadania przez E. K. w dniu 1 stycznia 1999 r. 20 letniego okresu składkowego i
nieskładkowego oraz 15 letniego stażu pracy w szczególnych warunkach, a nadto
przy bezspornej okoliczności nieprzystąpienia ubezpieczonej do otwartego
funduszu emerytalnego, wnioskodawczyni spełniła pozostałe warunki nabycia
prawa do emerytury z art. 184 ustawy o emeryturach i rentach z FUS w dniu 23
marca 2010 r., gdyż w tej dacie – po ukończeniu dzień wcześniej wieku 55 lat –
rozwiązała stosunek pracy ze swoim jedynym pracodawcą. Tak nabytego prawa nie
pozbawił jej fakt nawiązania następnego dnia kolejnego stosunku pracy z tym
samym podmiotem oraz pozostawania w zatrudnieniu w dacie złożenia wniosku
emerytalnego i wydania przez organ rentowy zaskarżonej decyzji.
Rozstrzygnięcie Sądu drugiej instancji oparte na błędnej subsumpcji
przepisu art. 184 ust. 2 ustawy o emeryturach i rentach z FUS (w jego brzmieniu
obowiązującym do dnia 31 grudnia 2012 r.) do tak ustalonego stanu faktycznego
nie może się ostać. Sąd drugiej instancji nie odniósł się natomiast do zarzutów
apelacji dotyczących spornego między stronami stażu pracy ubezpieczonej w
warunkach szczególnych. Dopiero wyjaśnienie tej kwestii pozwoli zaś na
prawidłowe rozstrzygnięcie o uprawnieniach emerytalnych skarżącej, wywodzonych
z tego przepisu.
Mając powyższe na uwadze, z mocy art. 398¹⁵ § k.p.c. oraz art. 108 § 2
k.p.c. w związku z art. 398²¹ k.p.c. orzeczono jak w sentencji.
14