Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CSK 348/12
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 13 czerwca 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Dariusz Dończyk (przewodniczący)
SSN Irena Gromska-Szuster (sprawozdawca)
SSN Iwona Koper
w sprawie z powództwa M. G.
przeciwko Skarbowi Państwa - Prokuratorowi Okręgowemu w K.
i Ministrowi Sprawiedliwości
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 13 czerwca 2013 r.,
skargi kasacyjnej powoda od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 29 lutego 2012 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Zaskarżonym wyrokiem z dnia 29 lutego 2012 r. Sąd Apelacyjny oddalił
apelację powoda M. G. od wyroku Sądu pierwszej instancji oddalającego
powództwo o zasądzenie od pozwanego Skarbu Państwa - reprezentowanego
przez Prokuratora Okręgowego w K. i Ministra Sprawiedliwości kwoty 78 475,14 zł.
z ustawowymi odsetkami tytułem części odszkodowania za szkodę wyrządzoną w
wyniku wykonywania wobec powoda w postępowaniu karnym w okresie od dnia
26 sierpnia 2003 r. do dnia 21 lutego 2005 r. środka zapobiegawczego w postaci
zawieszenia w wykonywaniu zawodu notariusza, który, wobec uniewinnienia
powoda, był jego zdaniem orzeczony i stosowany w sposób niezgodny z prawem.
Sądy ustaliły między innymi, że postanowieniem z dnia 21 lipca 2003 r.
Prokuratura Okręgowa w K. postawiła powodowi szczegółowo opisane zarzuty:
poświadczenia nieprawdy w sporządzonym w dniu 26 maja 2000 r. akcie
notarialnym z podjętej uchwały nr 2/2000 Nadzwyczajnego Zgromadzenia
Wspólników „J.” spółki z o.o. w S. w sprawie zmiany umowy spółki, to jest zarzut
popełnienia przestępstwa przewidzianego w art. 211 § 1 k.k. i art. 231 § 1 k.k. w
zw. z art. 11 § 2 k.k. oraz zarzut przerobienia dokumentu w postaci tego aktu
notarialnego, to jest zarzut popełnienia przestępstwa przewidzianego w art. 270 § 1
k.k. i art. 231 § 1 k.k. w zw. z art. 11 § 2 k.k.
W postępowaniu przygotowawczym przesłuchano powoda, który nie
przyznał się do popełnienia zarzucanych mu czynów wskazując w swoich
wyjaśnieniach na ewentualny błąd, który mógł zaistnieć w związku ze
sporządzeniem aktu notarialnego w kancelarii notarialnej na podstawie notatek
poczynionych na Zgromadzeniu Wspólników.
Postanowieniem z dnia 26 sierpnia 2003 r. Prokuratura Okręgowa w K.
zastosowała wobec powoda, na podstawie art. 249 § 1, 2 i 4, art. 250 § 4 i art. 276
k.p.k., środek zapobiegawczy w postaci zawieszenia w wykonywaniu zawodu
notariusza, wskazując w uzasadnieniu, że zgromadzony w sprawie materiał
dowodowy w tym zeznania świadków, zabezpieczone dokumenty, opinie dwóch
biegłych wskazuje na duże prawdopodobieństwo, że powód dopuścił się
zarzucanych mu przestępstw, a ponieważ dopuścił się ich w związku z
3
wykonywanym zawodem, zachodzi uzasadniona obawa, że w sposób bezprawny
będzie wpływał na zeznania świadków lub w inny bezprawny sposób będzie
utrudniał postępowanie karne, co tym bardziej jest uzasadnione, że w dalszym
ciągu wykonuje czynności notarialne. Zażalenie powoda, w którym zarzucił brak
podstaw do przypisywania mu zamiaru matactwa, brak związku między celem
środków zapobiegawczych, a środkiem zastosowanym wobec niego, zastosowanie
środka wyłącznie w celu represyjnym, nie zostało uwzględnione i Sąd Rejonowy w
K. postanowieniem z dnia 30 września 2003 r. utrzymał zaskarżone postanowienie
w mocy, stwierdzając, że zebrany w sprawie materiał dowodowy wskazuje na duże
prawdopodobieństwo dopuszczenia się przez powoda przestępstwa, oba
zarzucane mu czyny wskazują na ścisły związek z zawodem objętym
zastosowanym środkiem, jako notariusz – pracodawca mógłby wpływać na
podwładnych zatrudnionych w kancelarii notarialnej, będących świadkami w
sprawie. Sąd wskazał też, że powód, mimo zawieszenia go w prawie wykonywania
zawodu notariusza, wykonał 63 czynności notarialne w okresie od 26 sierpnia do
18 września 2003 r.
Powód kilkakrotnie jeszcze składał wnioski o zmianę zastosowanego środka
zapobiegawczego zarówno do Prokuratury Okręgowej, jak i, w następnym okresie,
do Sądu Rejonowego w K., powołując się na wskazane wyżej okoliczności jak
również między innymi na to, że wystarczający jest zastosowany wobec niego drugi
środek zapobiegawczy w postaci poręczenia majątkowego, jednak Prokuratura i
Sąd orzekały o pozostawieniu wniosków tych bez rozpoznania, a Sąd Rejonowy w
K., po rozpoznaniu zażaleń powoda, utrzymywał w mocy zaskarżone
postanowienia Prokuratury.
Zastosowany środek zapobiegawczy w postaci zawieszenia w prawie
wykonywania zawodu notariusza został wobec powoda uchylony postanowieniem
Sądu Rejonowego w K. z dnia 11 stycznia 2005 r., które uprawomocniło się w dniu
21 lutego 2005 r. Prawomocnym wyrokiem Sądu Rejonowego z dnia 28 kwietnia
2006 r. wydanym w sprawie …2264/03, powód został uniewinniony od popełnienia
zarzucanych mu czynów.
4
W ocenie powoda, w całym okresie zawieszenia go w wykonywaniu zawodu
notariusza poniósł on szkodę w wysokości 634 962,95 zł., z czego
w rozpoznawanej sprawie dochodzi kwoty 78 475,14 zł. jako szkody poniesionej
w czwartym kwartale 2003 r.
Wyrokiem wstępnym z dnia 22 kwietnia 2010 r. Sąd Okręgowy w K. uznał
roszczenie powoda za usprawiedliwione co do zasady na podstawie art. 417 k.c.
stwierdzając, że w postępowaniu karnym naruszone zostały przepisy art. 249 § 1 i
art. 258 § 1 k.p.k., gdyż w okolicznościach sprawy nie było podstaw do
zastosowania kwestionowanego środka zapobiegawczego.
W wyniku apelacji strony pozwanej Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 8
grudnia 2010 r. uchylił powyższy wyrok stwierdzając brak dostatecznych ustaleń co
do tego, które jednostki organizacyjne powinny reprezentować w sprawie pozwany
Skarb Państwa, jak również bezpodstawne ograniczenie ustaleń i rozważań Sądu
tylko do szkody poniesionej w okresie czwartego kwartału 2003 r., choć
przedmiotem oceny powinien być cały okres od 26 sierpnia 2003 r. do 21 lutego
2005 r., z uwzględnieniem zaszłych w nim od dnia 1 września 2004 r. zmian
ustawodawczych wywołanych wejściem w życie ustawy z dnia 17 czerwca 2004 r. o
zmianie ustawy - Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 162, poz.
1692, dalej: „ustawa nowelizująca z dnia 17 czerwca 2004 r.”) oraz
z uwzględnieniem okoliczności, że chodzi o szkodę wyrządzoną prawomocnym
orzeczeniem nie kończącym postępowania w sprawie i wydanym w postępowaniu
karnym.
Po ponownym rozpoznaniu sprawy Sąd Okręgowy w K. wyrokiem z dnia 28
września 2011 r. oddalił powództwo.
Odwołując się do oceny prawnej i wskazań Sądu Apelacyjnego, Sąd
pierwszej instancji uznał, że do oceny szkody objętej roszczeniem w sprawie, której
doznał powód w okresie od 1 października do 31 grudnia 2003 r., ma zastosowanie
art. 417 k.c. w brzmieniu obowiązującym przed 1 września 2004 r. Zdaniem Sądu
Okręgowego, wyłączona jest jednak dopuszczalność badania i oceny sądu
cywilnego prawidłowości zastosowania prawa w toku postępowania karnego przez
Prokuraturę i Sąd karny, a nawet gdyby było to dopuszczalne, to, w ocenie Sądu
5
Okręgowego, nie było podstaw do uwzględnienia powództwa. Sąd pierwszej
instancji stwierdził, że inna powinna być ocena zastosowania przedmiotowego
środka zapobiegawczego w początkowym okresie dochodzenia, a inna w dalszym
okresie. W pierwszym okresie inna powinna być ocenia możliwości nakłaniania
przez podejrzanego świadków do składania fałszywych zeznań lub utrudniania
w inny sposób śledztwa. Sąd, rozpoznając zażalenie powoda na zastosowanie
przedmiotowego środka, dysponował informacją, że powód, mimo zawieszenia,
nadal wykonuje czynności notarialne, co świadczyło o lekceważeniu prawa przez
podejrzanego. Zdaniem Sądu Okręgowego, zawieszenie powoda w prawie
wykonywania zawodu zaufania publicznego, jakim jest zawód notariusza, wobec
postawienia mu zarzutów poświadczenia nieprawdy w akcie notarialnym
i sfałszowania dokumentu, dokonane na początkowym etapie postępowania, nie
może być uznane za bezprawne w rozumieniu naruszenia konstytucyjnych praw
i wolności oraz zasad funkcjonowania władzy publicznej, co uzasadniało oddalenie
powództwa.
Sąd Apelacyjny, rozważając podstawy odpowiedzialności Skarbu Państwa
za szkodę objętą roszczeniem powoda, stwierdził, że mimo iż obecnie powód
dochodzi tylko odszkodowania za szkodę poniesioną w czwartym kwartale 2003 r.,
nie można tracić z pola widzenia całego okresu stosowania w postępowaniu
karnym przedmiotowego środka zapobiegawczego ani tego, że był on stosowany
zarówno przez sąd jak i przez prokuratora, co, w ocenie Sądu drugiej instancji,
w oczywisty sposób różnicuje podstawę odpowiedzialności Skarbu Państwa, gdyż
za szkodę wywołaną decyzjami prokuratorskimi Skarb Państwa odpowiada na
podstawie art. 417 k.c., w obecnym brzmieniu. Także na podstawie art. 417 k.c.
odpowiadał Skarb Państwa za szkodę spowodowaną prawomocnymi orzeczeniami
sądu niekończącymi postępowania wydanymi w okresie od utraty mocy
obowiązującej przez art. 418 k.c. wyniku wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia
4 grudnia 2001 r. Sk 18/2000 (OTK ZU 2001/8/256) do wejścia w życie w dniu
1 września 2004 r. przepisu art. 4171
§ 2 k.c. Jednakże art. 4 ustawy nowelizującej
z dnia 22 lipca 2010 r. rozciągnął stosowanie art. 4171
§ 2 k.c., w brzmieniu
nadanym przez tą ustawę, także na szkody wyrządzone przez orzeczenia, które
uprawomocniły się od dnia 17 października 1997 r. do dnia wejścia w życie ustawy,
6
co oznacza, zdaniem Sądu Apelacyjnego, że podstawę odpowiedzialności Skarbu
Państwa w rozpoznawanej sprawie przez cały okres powstawania szkody stanowi
art. 4171
§ 2 k.c. Ponieważ jednak nie wprowadzono żadnych przepisów, które
stanowiłyby podstawę wydania prejudykatów w odniesieniu do stanowiących źródło
szkody prawomocnych orzeczeń niekończących postępowania w sprawie,
wydanych przez sądy karne, a szczególe postępowanie w sprawach określonych
w art. 552 k.p.k., nie ma zastosowania do niezgodnego z prawem orzeczenia
środka zapobiegawczego w postaci zawieszenia w wykonywaniu zawodu, należy
uznać, zdaniem Sądu Apelacyjnego, że oceny zgodności z prawem takich orzeczeń
dokonuje sąd w postępowaniu cywilnym w sprawie odszkodowawczej. Ocena ta,
podobnie jak ocena postanowień prokuratorskich, powinna ograniczać się do
badania, czy zastosowanie środka zapobiegawczego było zgodne z prawem, co nie
może wkraczać w sferę niezawisłości sądu i niezależności prokuratora.
Pomocniczo należy sięgać do kryteriów oceny zgodności z prawem prawomocnych
orzeczeń wydanych w postępowaniu cywilnym, stosowanych na gruncie art. 4171
§ 2 k.c. Sąd Apelacyjny, powołując się na stanowisko Sądu Najwyższego
wyrażone w tym przedmiocie w wyroku z dnia 24 czerwca 2010 r. IV CNP 114/09
(niepubl.), stwierdził, że prowadząca do odpowiedzialności Skarbu Państwa
niezgodność z prawem orzeczenia musi polegać na oczywistej obrazie prawa
wynikającej z oczywistych błędów sądu, spowodowanych rażącym naruszeniem
zasad wykładni lub stosowania prawa. Nie ma natomiast podstaw do stosowania
w tym przedmiocie kryteriów przewidzianych w art. 439 i art. 523 k.p.k. ani w art.
540 i art. 540a k.p.k.
Zdaniem Sądu Apelacyjnego, Sąd pierwszej instancji dokonał oceny
legalności rozstrzygnięć prokuratorskich i sądowych wydanych w przedmiocie
zastosowanego wobec powoda środka zapobiegawczego w postaci zawieszenia
w prawie wykonywania zawodu notariusza i słusznie nie dopatrzył się
nieprawidłowości, gdyż orzeczenia te nie zawierają oczywistych i rażących
naruszeń prawa, we wskazanym wyżej rozumieniu.
W skardze kasacyjnej opartej na obu podstawach przewidzianych w art. 3983
§ 1 pkt.1 i 2 k.p.c. powód w ramach pierwszej podstawy zarzucił błędną wykładnię
i niewłaściwe zastosowanie: art.4171
§ 2 k.c. w brzmieniu nadanym ustawą z dnia
7
22 lipca 2010 r. i zmianie ustawy- Kodeks cywilny, ustawy – Kodeks postępowania
cywilnego oraz ustawy – Prawo upadłościowe i naprawcze (Dz. U. Nr 155,
poz. 1037 - dalej: „ustawa nowelizująca z dnia 22 lipca 2010 r.”) przez przyjęcie,
że niezgodność z prawem prawomocnego orzeczenia sądu karnego
niekończącego postępowania w sprawie zachodzi tylko wtedy, gdy orzeczenie
zapadło z rażącym naruszeniem prawa oraz, że przepis ten ma zastosowanie także
do wykonywania w sposób niezgodny z prawem prawomocnego orzeczenia
niekończącego postępowania w sprawie jak również przez faktyczne zastosowanie
tego przepisu do oceny roszczeń powoda związanych z bezprawnością działań
prokuratora, mimo stwierdzenia, że ich podstawę stanowi art. 417 k.c. oraz przez
niezastosowanie tego przepisu, mimo że z materiału zgromadzonego w sprawie
wynika, iż przy orzekaniu środka zapobiegawczego w postaci zawieszenia powoda
w prawie wykonywania zawodu notariusza oraz przy stosowaniu tego środka
wobec powoda w sposób szczególnie rażący i oczywisty naruszono art. 249 § 1
k.p.k. oraz art. 258 § 1 pkt. 2 k.p.k. w zw. z art. 258 § 4 k.p.k. i art. 276 k.p.k.; art.
4171
§ 2 k.c. w brzmieniu nadanym ustawą nowelizującą z dnia 22 lipca 2010 r
i art. 417 k.c. w brzmieniu obowiązującym przed 1 września 2004 r. ustalonym
wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego z dnia 4 grudnia 2001r. SK 18/2000 oraz
w zw. z art. 249 § 1 k.p.k., art. 258 § 1-3 k.p.k. w zw. z art. 258 § 4 k.p.k. oraz art.
276 k.p.k. przez przyjęcie, że przy zastosowaniu wobec powoda kwestionowanego
środka zapobiegawczego nie doszło do oczywistego naruszenia prawa; art. 417
k.c. w brzmieniu obowiązującym przed dniem 1 września 2004 r., ustalonym
wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego z dnia 4 grudnia 2001 r. SK 18/2000, przez
przyjęcie, że na gruncie tego przepisu niezgodność z prawem orzeczenia
prokuratora o zastosowaniu kwestionowanego środka zapobiegawczego występuje
tylko w wypadku rażącego i oczywistego naruszenia prawa; art. 4171
§ 2 k.c.
w brzmieniu obowiązującym przed 1 września 2004 r., ustalonym wyrokiem
Trybunału Konstytucyjnego z dnia 4 grudnia 2001r. SK 18/2000 przez uznanie,
że ocena bezprawności orzeczenia prokuratora i sądu o zastosowaniu
nieizolacyjnego środka zapobiegawczego powinna być dokonywana według takich
samych kryteriów jakie stosowane są w literaturze i orzecznictwie na gruncie art.
4241
§ 2 k.p.c. przy szkodzie wyrządzonej orzeczeniem sądu cywilnego,
8
z pominięciem poglądów wypracowanych na gruncie art. 552 § 4 k.p.k,. przepisów
k.p.k. o kasacji i wznowieniu postępowania w zakresie pojęcia „rażącego
naruszenia prawa”; art. 417 w brzmieniu obowiązującym przed dniem 1 września
2004 r., ustalonym wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego z dnia 4 grudnia 2001 r.
SK 18/2000, przez brak oceny orzeczeń prokuratora i sądu w przedmiocie
zastosowania zakwestionowanego środka zabezpieczającego z punktu widzenia
ich zgodności z zasadami współżycia społecznego, mimo że niezgodność
orzeczenia z zasadami współżycia społecznego stanowi wystarczającą przesłankę
odpowiedzialności Skarbu Państwa na podstawie art. 417 k.c.; art. 417 k.c.
w brzmieniu obowiązującym przed dniem 1 września 2004 r. ustalonym wyrokiem
Trybunału Konstytucyjnego z dnia 4 grudnia 2001 r. SK 18/2000 w zw. z art. 253 §
1 k.p.k. przez przyjęcie braku podstaw odpowiedzialności Skarbu Państwa za
szkodę wyrządzoną zastosowaniem i nie uchyleniem kwestionowanego środka
zapobiegawczego, mimo braku przesłanek do jego zastosowania i wystąpienia
przesłanek obligujących sąd do jego uchylenia; art. 4171
§ 3 k.c. przez jego
niezastosowanie w zakresie odpowiedzialności Skarbu Państwa za bezprawne
zaniechanie uchylenia i bezprawne utrzymywanie zastosowanego wobec powoda
środka zapobiegawczego.
W ramach drugiej podstawy powód zarzucił naruszenie art. 232 i art. 233
k.p.c. przez wydanie wyroku mimo niewyjaśnienia wszystkich istotnych okoliczności
faktycznych sprawy oraz wewnętrzną sprzeczność między określeniem podstawy
prawnej odpowiedzialności Skarbu Państwa i oceną jej przesłanek a także
nierozważnie roszczeń powoda wywodzonych z faktu niezgodnego z prawem
wykonywania zastosowanego wobec niego środka zapobiegawczego.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W pierwszej kolejności wymaga rozważenia, jaki przepis stanowi podstawę
prawną roszczeń odszkodowawczych powoda, w których źródłem szkody jest
orzeczenie o zastosowaniu w postępowaniu karnym środka zapobiegawczego
w postaci zawieszenia powoda w wykonywaniu zawodu notariusza na podstawie
art. 249 i art.276 k.p.k.
9
Nie ulega wątpliwości, że podstawą tą nie jest art. 552 k.p.k., przewidujący
szczególny przypadek odpowiedzialności Skarbu Państwa za szkodę poniesioną
w związku z toczącym się postępowaniem karnym, który przewiduje prawo do
odszkodowania i zadośćuczynienia za niesłuszne skazanie i wykonanie części lub
całości kary oraz za niewątpliwie niesłuszne tymczasowe aresztowanie lub
zatrzymanie jak również zastosowanie środka zabezpieczającego, jeżeli w wyniku
wznowienia postępowania lub kasacji oskarżony został uniewinniony, skazany na
łagodniejszą karę lub gdy po uchyleniu skazującego orzeczenia postępowanie
umorzono. Regulacja ta nie obejmuje odpowiedzialności Skarbu Państwa za
szkodę wyrządzoną orzeczeniem i stosowaniem w toku postępowania karnego
środków zapobiegawczych i jako regulacja szczególna nie może być stosowana do
szkód wyrządzonych takim działaniem.
Rozważenia zatem wymaga ogólna podstawa odpowiedzialności
odszkodowawczej Skarbu Państwa przewidziana w art. 417 i art. 4171
k.c.
Powód upatruje źródła szkody w prawomocnych orzeczeniach prokuratury
i sądu, które, choć niekończące postępowania w sprawie, jednak przez charakter
zastosowanego środka zapobiegawczego, wyrządziły szkodę przez sam fakt ich
orzeczenia i stosowania w toku postępowania karnego. Orzeczenia te wydane
i stosowane były poczynając od 26 sierpnia 2003 r. do 11stycznia 2005 r., gdy
środek zapobiegawczy został uchylony, a zatem w czasie obowiązywania tylko art.
417 k.c., a następnie, od dnia 1 września 2004 r. w czasie obowiązywania również
art. 4171
§ 2 k.c. i zmiany treści art. 417 k.c., w wyniku wejścia w życie ustawy
nowelizującej z dnia 17 czerwca 2004 r. Jako podstawa odpowiedzialności Skarbu
Państwa w rozpoznawanej sprawie mogą być zatem rozważane jedynie przepisy
art. 417 k.c., w brzmieniu ustalonym wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego z dnia
4 grudnia 2001 r. SK 18/2000 i ustawą nowelizującą z dnia 14 czerwca 2004 r.
oraz art. 4171
k.c. § 2 k.c.
Wbrew stanowisku skarżącego, bez wątpienia nie ma w sprawie
zastosowania przepis art. 4172
§ 3 k.c., gdyż przepis ten reguluje odpowiedzialność
Skarbu Państwa za szkodę wynikającą z przewlekłości postępowania i nie dotyczy
szkody wyrządzonej przez zaniechanie wydania orzeczenia, jak przyjmuje powód.
10
Nie ma również podstaw do rozważania ewentualnej szkody wynikającej
z wykonywania kolejnych orzeczeń dotyczących zawieszenia powoda w prawie
wykonywania zawodu notariusza, gdyż w sprawie nie przedstawiono żadnych
zarzutów dotyczących wadliwego wykonywania orzeczonego środka
zapobiegawczego. Wykonywanie tego rodzaju orzeczeń odbywa się na podstawie
art. 180 k.k.w., a zatem twierdzenie o wyrządzeniu szkody przy wykonywaniu tego
środka zapobiegawczego wymagało wykazania, że naruszono zasady określone
w art. 180 k.k.w., czego powód nawet nie twierdził. W istocie bowiem źródłem jego
szkody, według twierdzeń faktycznych przytoczonych w sprawie, było
bezpodstawne i bezprawne, jego zdaniem, orzeczenie kwestionowanego środka
zapobiegawczego i nie uchylenie go w toku postępowania karnego. Nie są to zatem
okoliczności dotyczące wykonywania orzeczonego środka zapobiegawczego.
Rozważając zatem, który przepis - art. 417 czy art. 4171
§ 2 k.c. - stanowi
podstawę odpowiedzialności Skarbu Państwa w rozpoznawanej sprawie należy
w pierwszej kolejności stwierdzić, że chodzi o odpowiedzialność za wydanie
orzeczenia, gdyż zarówno decyzje prokuratora o zastosowaniu środka
zapobiegawczego jak i decyzje sądu w tym przedmiocie, podobnie jak
w przedmiocie utrzymania w mocy zastosowanego już środka i pozostawienia bez
rozpoznania wniosku o uchylenie tego środka zapadały w formie postanowień,
a więc orzeczeń, w rozumieniu art. 4171
§ 2 k.c. Przed wejściem w życie tego
przepisu a po utracie mocy obowiązującej przez art. 418 k.c. – odpowiedzialność
Skarbu Państwa za szkodę wyrządzoną wydaniem orzeczenia zarówno
prokuratorskiego jak i sądowego objęta była dyspozycją art. 417 k.c.
Na gruncie tych przepisów, jeszcze przed nowelizacją dokonaną ustawą
z dnia 22 lipca 2010 r., w literaturze wyrażono pogląd, że od chwili wejścia w życie
art. 4171
§ 2 k.c., ten przepis, a nie art. 417 k.c. ma zastosowanie do
odpowiedzialności Skarbu Państwa za szkody wyrządzone wydaniem
prawomocnego orzeczenia. A ponieważ dla przyjęcia tej odpowiedzialności
wymaga on wydania tzw. prejudykatu stwierdzającego niezgodność z prawem
prawomocnego orzeczenia stanowiącego źródło szkody, a żadne przepisy nie
przewidują odrębnego postępowania o stwierdzenie niezgodności z prawem
prawomocnych orzeczeń wydanych w sprawach karnych, innych niż przewidziane
11
w art. 552 k.p.k. - brak w ogóle podstaw do odpowiedzialności Skarbu Państwa za
szkodę wyrządzoną przez wydanie orzeczeń innych niż objęte regulacją
przewidzianą w art. 552 k.p.k. W doktrynie i orzecznictwie przeważał jednak pogląd
przeciwny, przyjmujący, że jeżeli przepisy nie przewidują procedury prejudycjalnej
dla jakiegoś rodzaju (kategorii) prawomocnych orzeczeń, to w razie szkody
wyrządzonej przez wydanie takiego orzeczenia, do odpowiedzialności Skarbu
Państwa ma zastosowanie art. 417 k.c., a nie art. 4171
§ 2 k.c., gdyż nie można
przyjąć, że tylko ze względu na brak postępowania prejudycjalnego, poszkodowany
pozbawiony jest możliwości uzyskania odszkodowania za wydanie niezgodnego
z prawem prawomocnego orzeczenia o charakterze np. incydentalnym (porównaj
między innymi wyrok Sądu Najwyższego z dnia 9 września 2011 r. I CSK 684/10,
niepubl.).
Takie stanowisko przyjmowane jest w orzecznictwie Sądu Najwyższego
w odniesieniu do szkód wyrządzonych przez wydanie prawomocnych orzeczeń
w postępowaniu karnym, nie objętych regulacją przewidzianą w art. 552 k.p.k., dla
których brak przepisów przewidujących postępowanie prejudycjalne o stwierdzenie
ich niezgodności z prawem. Podstawę odpowiedzialności Skarbu Państwa stanowi
wówczas przepis art. 417 § 1 k.c. i sąd w sprawie odszkodowawczej samodzielnie
bada i ustala, czy wydane w sprawie karnej orzeczenie, wskazane przez powoda
jako przyczyna szkody, jest zgodne z prawem czy bezprawne (porównaj między
innymi wyroki Sądu Najwyższego z dnia 17 lutego 2011r. IV CSK 290/10 i z dnia
5 października 2012 r. IV CSK 165/12, niepubl.).
Wejście w życie ustawy nowelizującej z dnia 22 lipca 2010 r. i jej przepisu
art. 4, stanowiącego przepis intertemporalny, niczego w tej kwestii nie zmieniło,
gdyż nadal nie ma „przepisów odrębnych”, które przewidywałyby postępowanie
prejudycjalne albo wyłączały konieczność jego przeprowadzenia w odniesieniu do
prawomocnych orzeczeń wydanych w sprawach karnych dotyczących innych
kwestii, niż przewidziane w art. 552 k.p.k. Wskazana wyżej zmiana, będąca
następstwem wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 1 kwietnia 2008 r.
SK 77/06 (OTK-A 2008, nr 3, poz. 39), odnosiła się w istocie do regulacji zawartej
w art. 4241
§ 1 i 2 k.p.c., uznanej przez Trybunał za niezgodną z Konstytucją
w części ograniczającej prejudykat do orzeczeń kończących postępowanie
12
w sprawie. W konsekwencji powyższej nowelizacji nie tylko zmieniono art. 4171
k.c., lecz dodano też przepis art. 4241b
k.p.c. stanowiący, że w wypadku orzeczeń,
od których skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem nie przysługuje,
odszkodowania z tytułu szkody wyrządzonej przez wydanie prawomocnego
orzeczenia niezgodnego z prawem można domagać się bez uprzedniego
stwierdzenia niezgodności orzeczenia z prawem w postępowaniu ze skargi, chyba
że strona nie skorzystała z przysługujących jej środków prawnych. Przepis ten
dotyczący jedynie prawomocnych orzeczeń wydanych w sprawach cywilnych,
niczego nie zmienia ani nie reguluje w odniesieniu do prawomocnych orzeczeń
wydanych w sprawach karnych. Nie jest zatem „przepisem odrębnym”-
w rozumieniu art. 4171
§ 2 k.c. - wyłączającym konieczność uzyskania prejudykatu
w odniesieniu do prawomocnych orzeczeń karnych, innych niż przewidziane w art.
552 k.p.k. Nie ma więc nadal podstaw do stosowania art. 4171
§ 2 k.c. do
roszczenia o odszkodowanie za szkodę wyrządzoną przez wydanie
w postępowaniu karnym prawomocnego orzeczenia incydentalnego, w tym
orzeczenia o zastosowaniu środka zapobiegawczego i odmowie jego uchylenia.
W konsekwencji w takiej sprawie nadal do odpowiedzialności za szkodę
wywołaną przez wydanie orzeczenia zarówno przez prokuratora, jak i przez sąd
ma zastosowanie przepis art. 417 § 1 k.c., a nie przepis art. 4171
§ 2 k.c., jak
przyjął Sąd Apelacyjny w odniesieniu do orzeczeń wydanych przez sąd.
Rozważając według jakich kryteriów sąd w sprawie o odszkodowanie
dokonuje oceny, czy orzeczenie jest niezgodne z prawem, trzeba stwierdzić, że gdy
chodzi o ocenę orzeczenia sądu nie może być wątpliwości, iż powinien dokonać tej
oceny według takich samych zasad, jakie stosuje Sąd Najwyższy przy ocenie
niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia w postępowaniu prejudycjalnym
przewidzianym w art. 4241
k.p.c. i następne. Tak samo, jak w tamtym postępowaniu
chodzi o ocenę orzeczenia wydanego przez niezawisły sąd w ramach przyznanej
mu władzy sądowniczej, a w takiej sytuacji pojęcie „niezgodności z prawem”
orzeczenia ma suwerenne i autonomiczne znaczenie zdeterminowane przez istotę
władzy sądowniczej i niezawisłości sędziowskiej, a w szczególności przez
przyznanie sądom szerokiego zakresu swobody orzeczniczej przy wykładni
i stosowaniu prawa. Jak zatem jednolicie przyjmuje się w orzecznictwie Sądu
13
Najwyższego, orzeczeniem niezgodnym z prawem jest tylko takie orzeczenie sądu,
które jest sprzeczne z zasadniczymi i niepodlegającymi różnej wykładni przepisami,
z ogólnie przyjętymi standardami orzeczniczymi lub wydane w wyniku rażąco
błędnej wykładni czy oczywiście niewłaściwego stosowania prawa (porównaj
między innymi orzeczenia z dnia 7 lipca 2006 r. I CNP 33/06, OSNC 2007/2/35,
z dnia 4 stycznia 2007r. V CNP 132/06, OSNC 2007/11/174 i z dnia 9 lutego
2010 r. I BU 9/09, niepubl.).
W świetle tych kryteriów bezprawność orzeczeń sądowych nie jest
bezprawnością w rozumieniu prawa cywilnego, gdyż nie jest elementem stosunku
cywilnoprawnego lecz publicznoprawnego, wobec czego niezgodność z prawem
jako przesłanka stosowania art. 417 § 1 i art. 4171
§ 2 k.c. musi być rozumiana
ściśle - jako niezgodność tylko z konstytucyjnymi źródłami prawa przewidzianymi
w art. 87-94 Konstytucji, a więc z ustawą, umową międzynarodową,
rozporządzeniem itp. - z wyłączeniem zasad współżycia społecznego (porównaj
między innymi powołany już wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 4 grudnia
2001 r. SK 18/00 oraz wyrok Sądu Najwyższego z dnia 17 lutego 2011 r. IV CSK
290/10, niepubl.). Wbrew zatem stanowisku skarżącego, ocena niezgodności
z prawem prawomocnego orzeczenia sądu dokonywana na gruncie art. 417 § 1
i art. 4171
§ 2 k.c. nie obejmuje badania zgodności orzeczenia z zasadami
współżycia społecznego.
Nie ma też podstaw do stosowania przy badaniu na podstawie art. 417 § 1
k.c. zgodności z prawem prawomocnego orzeczenia sądu karnego wydanego
w przedmiocie zastosowania środka zapobiegawczego w postaci zawieszenia
w wykonywaniu zawodu, kryteriów przewidzianych w art. 552 k.p.k., gdyż, jak
wskazano wyżej, jest to przepis szczególny, który nie może być stosowany
w drodze analogii ani nawet odpowiednio do sytuacji w nim nie przewidzianych.
Natomiast przy badaniu kwestii bezprawności sąd w sprawie
o odszkodowanie powinien ocenić zgodność orzeczenia sądu karnego z prawem
posiłkując się rozumieniem na gruncie prawa karnego określonego przepisu i jego
stosowania a także przy uwzględnieniu rozumienia na gruncie prawa
14
i postępowania karnego takich pojęć jak „oczywiste” czy „rażące” naruszenie
prawa.
W rozpoznawanej sprawie powód wprawdzie wskazał, jako źródło szkody,
także postanowienia o zastosowaniu przedmiotowego środka zapobiegawczego
oraz o odmowie jego uchylenia wydane w toku postępowania przygotowawczego
przez prokuraturę, jednak ponieważ były to postanowienia nieprawomocne, gdyż
każde z nich zostało zaskarżone przez powoda w trybie instancyjnym i podlegało
kontroli sądu, o prawomocnym orzeczeniu, jako źródle szkody można mówić
jedynie w odniesieniu do postanowień sądu utrzymujących w mocy postanowienia
prokuratury w tym przedmiocie oraz w odniesieniu do postanowień sądu
odmawiających uwzględnienia wniosków powoda o uchylenie środka
zapobiegawczego. Z tych przyczyn w rozpoznawanej sprawie nie ma podstaw do
rozważań, według jakich kryteriów należy oceniać zgodność z prawem
prawomocnych orzeczeń wydanych w toku postępowania przygotowawczego przez
prokuratora.
Według powoda przyczyną szkody było także zaniechanie przez prokuratora
i sąd stałego badania, czy nie ustały przyczyny uzasadniające niezwłoczne
uchylenie zastosowanego środka i nie wydanie postanowienia o uchyleniu go, co
jest obowiązkiem sądu i prokuratora, przewidzianym w art. 253 § 1 i 2 k.p.k. Jak
wskazano wyżej, podstawy odpowiedzialności w takiej sytuacji nie stanowi przepis
art. 4171
§ 3 k.c., jak zarzucał skarżący, lecz także art. 417 § 1 k.c.
Rozważając kasacyjny zarzut naruszenia tego przepisu, zarówno w związku
ze stwierdzeniem przez Sąd Apelacyjny braku podstaw do uznania za niezgodne
z prawem orzeczeń dotyczących zastosowania i odmowy uchylenia
przedmiotowego środka zapobiegawczego jak i zaniechania uchylenia tego środka
na podstawie art. 253 k.p.k., należy podzielić stanowisko skarżącego, że ocena ta
wyrażona została bez dostatecznych podstaw, bowiem bez zbadania, jak
wykładane są w orzecznictwie sądów karnych przesłanki stosowania oraz
utrzymywania środka zapobiegawczego w postaci zawieszenia w wykonywaniu
zawodu oraz jak rozumiane są obowiązki sądu i prokuratora przewidziane w art.
253 i art. 256 k.p.k. Sąd Apelacyjny nie dokonał w tym przedmiocie w istocie żadnej
15
analizy poprzestając na odwołaniu się do oceny Sądu Okręgowego przedstawionej
w uzasadnieniu wyroku z dnia 28 września 2011 r., która jednak, w przeciwieństwie
do analizy dokonanej przez Sąd Okręgowy w poprzednim, uchylonym wyroku
z dnia 22 kwietnia 2010 r., jest bardzo pobieżna i ogólnikowa, prawdopodobnie
dlatego, że Sąd pierwszej instancji przede wszystkim uznał, iż niedopuszczalne jest
badanie przez sąd w sprawie o odszkodowanie prawidłowości zastosowania
przepisów prawa przez sąd i prokuratora w postępowaniu karnym i jak się wydaje
jedynie na wypadek gdyby stanowisko to jednak okazało się nietrafne, dokonał
ogólnej oceny kwestionowanych orzeczeń z punktu widzenia ich zgodności
z prawem, bez szczegółowego ustalenia obowiązujących zasad wykładni
i stosowania przepisów art. 249, art. 253-256 oraz art. 276 k.p.k., bez czego
niemożliwa jest ocena, czy zakwestionowane orzeczenia były zgodne z prawem,
czy bezprawne, we wskazanym wyżej rozumieniu oraz czy zaniechanie uchylenia
przez sąd lub prokuratora z urzędu zastosowanego środka zapobiegawczego było
zgodne z prawem.
Z tych względów uzasadniony okazał się kasacyjny zarzut naruszenia art.
417 § 1 k.c., co skutkowało uchyleniem zaskarżonego wyroku i przekazaniem
sprawy Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia
o kosztach postępowania kasacyjnego (art. 39815
k.p.c. oraz art. 108 § 2 w z. z art.
391 § 1 i art. 39821
k.p.c.).