Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CSK 409/12
POSTANOWIENIE
Dnia 10 lipca 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Anna Owczarek (przewodniczący)
SSN Zbigniew Kwaśniewski (sprawozdawca)
SSN Katarzyna Tyczka-Rote
w sprawie z wniosku Skarbu Państwa - Naczelnika Drugiego Urzędu Skarbowego
w B.
przy uczestnictwie Syndyka masy upadłości A. Polska Sp. z o.o.
w upadłości likwidacyjnej z siedzibą w Porębie
o wpis hipoteki przymusowej,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej w dniu 10 lipca 2013 r.,
skargi kasacyjnej uczestnika postępowania
od postanowienia Sądu Okręgowego w K.
z dnia 27 października 2011 r.,
oddala skargę kasacyjną i orzeka, że każdy uczestnik ponosi
koszty postępowania kasacyjnego związane ze swym udziałem
w sprawie.
Uzasadnienie
2
Sąd Okręgowy postanowieniem z dnia 27 października 2011 r., oddalił
apelację wniesioną przez uczestniczkę postępowania A. Polska Spółkę z
ograniczoną odpowiedzialnością z siedzibą w P. od postanowienia Sądu
Rejonowego w P. z dnia 29 czerwca 2011 r., którym utrzymano w mocy wpis
hipoteki przymusowej w łącznej kwocie 88.765 zł - jako zabezpieczenie
wierzytelności Skarbu Państwa z tytułu zaliczki na podatek dochodowy od osób
fizycznych za maj i okres od sierpnia do grudnia 2010 r., z odsetkami za zwłokę,
kosztami egzekucyjnymi i kosztami upomnienia, objętej tytułami wykonawczymi z
dnia 25 lutego 2011 r. - dokonany dnia 14 czerwca 2011 r. przez referendarza
sądowego na wniosek Skarbu Państwa reprezentowanego przez Naczelnika
Drugiego Urzędu Skarbowego w dziale IV Księgi wieczystej nr […], prowadzonej
dla nieruchomości będącej w użytkowaniu wieczystym uczestniczki postępowania.
Podstawa faktyczna i prawna rozstrzygnięć sądów obu instancji była
tożsama. Księga wieczysta [….], prowadzona jest dla nieruchomości będącej
własnością Skarbu Państwa, która pozostaje w użytkowaniu wieczystym
uczestniczki postępowania A. Polska Spółki z o.o. Sąd Rejonowy postanowieniem z
dnia 21 września 2009 r. ogłosił upadłość uczestniczki postępowania z możliwością
zawarcia układu. Wnioskodawca w dniu 22 kwietnia 2011 r. złożył wniosek o wpis
hipoteki przymusowej, do którego załączył tytuły wykonawcze z dnia 25 lutego 2011
r. nr SM 3/224-228/11 obejmujące wierzytelność główną z tytułu zaliczki na podatek
dochodowy od osób fizycznych na maj i okres od sierpnia do grudnia 2010 r. w
kwocie 81.422 zł, odsetek za zwłokę naliczonych na dzień 25 lutego 2011 r. w
kwocie 2.272,40 zł, koszty egzekucyjne w kwocie 5.026,60 zł oraz koszty
upomnienia w kwocie 44 zł, łącznie 88.765 zł. Wcześniej, tj. postanowieniem z dnia
20 kwietnia 2011 r. Sąd Rejonowy zmienił postanowienie o ogłoszeniu upadłości z
możliwością zawarcia układu na postanowienie o ogłoszeniu upadłości obejmującej
likwidację majątku upadłej. Odpis powyższego postanowienia został złożony przez
uczestniczkę postępowania jako załącznik do skargi na wpis dokonany przez
referendarza sądowego. Sąd Okręgowy podzielił stanowisko sądu pierwszej
instancji, że art. 81 ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. - Prawo upadłościowe
i naprawcze (jedn. tekst Dz. U. z 2012 r., poz. 1112, ze zm.; dalej jako: p.u.n.),
3
przewidujący zakaz obciążania składników masy upadłości hipoteką, dotyczy
wyłącznie zabezpieczenia wierzytelności powstałych przed ogłoszeniem upadłości.
Zdaniem Sądu odwoławczego istota problemu dotyczy tego, czy na podstawie
tytułu wykonawczego, obejmującego wierzytelność powstałą po ogłoszeniu
upadłości, można dokonać wpisu hipoteki przymusowej bez zgody rady wierzycieli
(sędziego komisarza). Stwierdził brak podstaw do zastosowania art. 206 p.u.n.,
wskazującego czynności prawne syndyka, nadzorcy sądowego, zarządcy czy
upadłego, które nie mogą być dokonywane bez zgody rady wierzycieli, a jeśli jej nie
ustanowiono odpowiednio bez zgody sędziego - komisarza (art. 213 p.u.n.).
Uznał, że wymaga jej m.in. obciążenie majątku upadłego (nieruchomości
wchodzącej w skład masy upadłości) ograniczonym prawem rzeczowym w postaci
hipoteki umownej (art. 206 ust. 1 pkt 4 p.u.n.), ale nie hipoteki przymusowej
powstałej z mocy prawa lub na skutek jednostronnej czynności wierzyciela.
Sąd zwrócił uwagę na ograniczony zakres kognicji sądu w postępowaniu
wieczystoksięgowym wskazując, że przedmiot i podstawy wpisu hipoteki
przymusowej zostały uregulowane w ustawie z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach
wieczystych i hipotece (tekst jedn. Dz.U. z 2013 r., poz. 707, dalej jako: u.k.w.h.).
Za bezzasadne uznał zarzuty apelacyjne, dotyczące naruszenia art. 92 ust. 1, 118,
230, 336, 345 p.u.n., przyjmując, że regulują one jedynie postępowanie
upadłościowe co do zaspakajania odsetek od wierzytelności względem upadłego za
okres do dnia ogłoszenia upadłości, skutki zmiany sposobu prowadzenia
postępowania upadłościowego z postępowania z możliwością zawarcia układu na
postępowanie obejmujące likwidację majątku upadłego, pojęcie kosztów
postępowania upadłościowego, kolejność zaspokojeniu z funduszów masy
upadłości, oraz sposób zaspokojenia wierzycieli, których wierzytelności były
zabezpieczone hipoteką, zatem nie odnoszą się do postępowania
wieczystoksięgowego. Sąd Okręgowy nie podzielił zarzutu syndyka, że odsetki
i koszty postępowania nie mogą być zabezpieczone hipoteką przymusową
stwierdzając, że zgodnie z art. 69 u.k.w.h. hipoteka zabezpiecza mieszczące się
w sumie hipoteki roszczenia o odsetki, przyznane koszty postępowania, jak również
inne roszczenia o świadczenia uboczne, jeżeli zostały wymienione w dokumencie
stanowiącym podstawę wpisu. Z tych względów przyjął, że złożony tytuł
4
wykonawczy stanowił wystarczającą podstawę wpisu hipoteki przymusowej
na nieruchomości dłużnika (art. 109 u.k.w.h.).
Uczestnik postępowania wniósł skargę kasacyjną od postanowienia Sądu
Okręgowego, opartą na podstawie naruszenia prawa materialnego (art. 3983
§ 1
pkt 1 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.), w której zarzuciła naruszenie art. 81 ust. 1 oraz art.
206 ust. 1 pkt 4 w zw. z art. 213 p.u.n., a w konsekwencji art. 92 ust. 1 i 2 w zw. z
art. 118 i art. 342 ust. 1 p.u.n. oraz naruszenie art. 342 ust. 1, 344, i 345 p.u.n.
Skarżąca wniosła o uchylenie zaskarżonego postanowienia i przekazanie sprawy
do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania
kasacyjnego, ewentualnie o orzeczenie co do istoty sprawy przez uchylenie wpisu
hipoteki przymusowej, oddalenie wniosku i zasądzenie kosztów postępowania
kasacyjnego.
Wnioskodawca, zastępowany przez Prokuratorię Generalną Skarbu
Państwa, wniósł o oddalenie skargi kasacyjnej i zasądzenie kosztów postępowania
kasacyjnego według norm przepisanych.
Sąd Najwyższy zważył:
Skarga kasacyjna wskazuje jedynie naruszenia prawa materialnego
(art. 3983
§ 1 pkt 1 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.) dotyczące przepisów ustawy z dnia
28 lutego 2003 r. - Prawo upadłościowe i naprawcze, pomijając przepisy ustawy
z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece oraz nie podnosi naruszeń
prawa procesowego (art. 3983
§ 1 pkt 2 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.) w zakresie
postępowania wieczystoksięgowego (art. 6261
i nast. k.p.c.). Zgodnie z art. 39813
§ 1 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. Sąd Najwyższy rozpoznaje skargę kasacyjną
w granicach zaskarżenia oraz w granicach podstaw, z tym że w granicach
zaskarżenia bierze pod rozwagę nieważność postępowania. Powyższe związanie
powoduje, że spod oceny Sądu Najwyższego uchyla się zarówno podstawa
faktyczna rozstrzygnięcia jak i niewskazane wprost w skardze kasacyjnej kwestie
materialno-prawne. Niemniej stwierdzić trzeba, że orzeczenie sądu odwoławczego
zapadło w postępowaniu nieprocesowym o wpis w księdze wieczystej, którego
istotą jest ograniczony zakres kognicji sądu obejmującej, przy rozpoznawaniu
wniosku, jedynie badanie jego treści i formy, dołączonych dokumentów oraz treści
5
księgi wieczystej. Dokument stanowiący podstawę wpisu musi być nie tylko
formalnie prawidłowy ale i zawierać treść uzasadniającą przyjęcie, że powstało,
uległo modyfikacji lub ustało prawo podlegające ujawnieniu w księdze wieczystej.
Sąd nie ustala stanu faktycznego, nie rozstrzyga sporu o prawo i nie bada, czy stan
prawny po dokonaniu wpisu będzie zgodny ze stanem rzeczywistym jednak,
zgodnie z zasadą legalizmu obowiązującą także w tym postępowaniu, ocenia
czy wpis będzie dokonany zgodnie z prawem. Za przyjęciem, że żadna kwestia
sporna nie powinna być przedmiotem badania w charakterze przesłanki ani objęta
treścią rozstrzygnięcia opowiedział się Sąd Najwyższy m.in. w orzeczeniach z dnia
6 grudnia 1999 r. III CKN 892/99; z dnia 19 marca 2003 r., I CKN 152/01, OSNC
2004, nr 6, poz. 94; z dnia 22 maja 2003 r., II CKN 109/01, niepubl.; z dnia
29 listopada 2005 r., III CK 285/05, niepubl.; z dnia 4 września 2008 r., IV CSK
200/08, niepubl.; z dnia 18 czerwca 2009 r., II CSK 4/09, niepubl.; z dnia 19 lutego
2010 r., II CSK 4/09, niepubl.; z dnia 23 lutego 2011 r., V CSK 235/10, niepubl.;
z dnia 20 października 2011 r., II CSK 322/10, niepubl.; z dnia 25 kwietnia 2012 r.,
II CSK 461/11, OSNC 2012, nr 1, poz 8. Konsekwentnie podstawą wpisu mogą być
jedynie dokumenty złożone przy wniosku o wpis i niedopuszczalne jest
uwzględnianie okoliczności znanych sądowi z urzędu (por. uchwała Sądu
Najwyższego (7) z dnia 16 grudnia 2009r., III CZP 80/09, OSNC 2010, nr 6,
poz. 84; postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 20 października 2011 r., III CSK
322/10, niepubl.; postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 6 kwietnia 2011 r., I CSK
367/10, niepubl.; postanowienie Sądu Najwyższego (7) z dnia 16 listopada 2011 r.,
II CSK 538/10 niepubl.).
W myśl art. 109 ust. 1 i 2 u.k.w.h. wierzyciel, którego wierzytelność jest
stwierdzona tytułem wykonawczym określonym w przepisach o postępowaniu
egzekucyjnym, na podstawie tego tytułu może uzyskać hipotekę przymusową
na wszystkich nieruchomościach dłużnika, z tym, że jeżeli nieruchomość jest
własnością Skarbu Państwa hipoteka przymusowa może być ustanowiona jedynie
w wypadkach przewidzianych w przepisach ustawowych. W odniesieniu do
zobowiązań podatkowych, zaległości podatkowych w podatkach stanowiących
dochód Skarbu Państwa i jednostek samorządu terytorialnego oraz odsetek
za zwłokę od tych należności na ustanowienie hipoteki przymusowej na
6
użytkowaniu wieczystym wraz z budynkami i urządzeniami na użytkowanym
gruncie, stanowiącym własność użytkownika wieczystego, zezwala art. 34 ustawy
z dnia 29 sierpnia 1997 r. Ordynacja podatkowa (jedn. tekst Dz. U. z 2012 r.,
poz. 749 ze zm.). Art. 35 cyt. ustawy stwierdza, że wskazana hipoteka powstaje
przez dokonanie wpisu do księgi wieczystej na wniosek organu podatkowego
w oparciu o oznaczone dokumenty (wpis konstytutywny). W orzecznictwie Sądu
Najwyższego obecnie utrwalony jest pogląd, że ustanowienie hipoteki przymusowej
nie jest sposobem egzekucji, tylko środkiem zabezpieczenia wykonania
zobowiązania (należności) oraz że, z uwagi na ograniczony zakres kognicji sądu
w postępowaniu wieczystoksięgowym, badanie podstaw dokonania wpisu hipoteki
przymusowej na podstawie tytułu wykonawczego powinno być ograniczone do
oceny zasadności wniosku, spełnienia przez wskazany tytuł przesłanek
wynikających ustawy z dnia 17 czerwca 1966 r. o postępowaniu egzekucyjnym
w administracji (jedn. tekst Dz. U. z 2005 r., Nr 229, poz. 1954 ze zm.) i treści księgi
wieczystej. Z tych względów nie jest dopuszczalne badanie treści decyzji,
prawidłowości prowadzenia postępowania administracyjnego i faktu wszczęcia
postępowania egzekucyjnego (por. postanowienia Sądu Najwyższego z dnia
5 stycznia 2011 r., IV CSK 392/10, M. Prawn. 2013, nr 6; z dnia 5 października
2011 r., IV CSK 606/10, niepubl.). Podkreślić należy utrwalony pogląd judykatury,
że ustanowiony w celu ochrony masy upadłości art. 81 u.p.n. jest przepisem
szczególnym wobec art. 29 u.k.w.h., co oznacza, że jako datę wpisu należy przyjąć
datę jego faktycznego dokonania a nie złożenia wniosku o wpis (por. postanowienie
Sądu Najwyższego z dnia 9 lutego 2011 r., V CSK 220/10, niepubl., podzielające
stanowisko wyrażone na tle poprzedniego stanu prawnego w uchwale Sądu
Najwyższego z dnia 18 lutego 1994 r., III CZP 4/94, OSNCP 1994, nr 9, poz. 170).
Istota problemu, przedstawionego w skardze kasacyjnej, dotyczy
dopuszczalności wpisu hipoteki przymusowej - na podstawie tytułu wykonawczego
obejmującego należności podatkowe (i związane z nimi należności uboczne),
powstałe w związku z działalnością gospodarczą upadłego prowadzoną przez
niego po ogłoszeniu upadłości z możliwością zawarcia układu, już po zmianie
sposobu prowadzenia postępowania na upadłość obejmującą likwidację majątku
(art. 81 p.u.n.) - oraz ewentualnej niezbędności uzyskania zezwolenia sędziego
7
komisarza, wykonującego czynności zastrzeżone dla rady wierzycieli, jeżeli nie
została ona ustanowiona (art. 206 ust. 1 pkt 4 w zw. z art. 213 ust. 1 p.u.n.).
Przepisy prawa upadłościowego i naprawczego nie przewidują wprost
zakazu obciążania nieruchomości upadłego hipoteką, w tym hipoteką przymusową,
w celu zabezpieczenia wierzytelności powstałej po ogłoszeniu upadłości. Rozważyć
zatem należy, czy wynika on pośrednio z innych przepisów ustawy lub z istoty
postępowania upadłościowego. Zakres tej analizy wyznaczają granice problemu
występującego w sprawie i podstaw skargi kasacyjnej. Zagadnienie dotyczące
wpisu hipoteki przymusowej po ogłoszeniu upadłości dłużnika, na nieruchomości
stanowiącej jego własność, w odniesieniu do poprzedniego stanu prawnego, było
przedmiotem uchwały Sądu Najwyższego z dnia 18 lutego 1994 r. (III CZP 4/94,
OSNC 1994, nr 9, poz. 170). Zestawiając przepis art. 27 rozporządzenia
Prezydenta RP z dnia 24 października 1934r. Prawo upadłościowe (jedn. tekst
Dz. U. z 1991 r., Nr 118, poz. 512 ze zm.) i art. 29 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r.
o księgach wieczystych i hipotece (Dz. U. Nr 19, poz. 147 ze zm.) Sąd Najwyższy
przyjął, że nie występuje zbieg norm, gdyż przepisy te pozostają w relacji
lex specialis - lex generali, a ustawodawca w art. 24-26 prawa upadłościowego dał
wyraźne pierwszeństwo tej ustawie. Odwołując się do brzmienia art. 27 prawa
upadłościowego, stwierdzającego, że po ogłoszeniu upadłości żaden wierzyciel nie
może uzyskać przeciwko upadłemu prawa zastawu, ani wpisu do księgi wieczystej
lub wpisu w rejestrze celem zabezpieczenia wierzytelności, chociażby powstała ona
przed ogłoszeniem upadłości, oraz do funkcji jurydycznej tego przepisu polegającej
na zamrożeniu reszty majątku upadłego uznał, że po ogłoszeniu upadłości dłużnika
nie jest dopuszczalne wpisanie hipoteki przymusowej na nieruchomości
stanowiącej jego własność, nawet gdyby wniosek o wpis został złożony przed
ogłoszeniem upadłości. Stanowisko to podzielił Sąd Najwyższy w uchwale z dnia
27 kwietnia 1994 r. (III CZP 56/94, OSNCP 1994, nr 11, poz. 216), dopuszczając
jednocześnie dokonanie wpisu hipoteki ustawowej zabezpieczającej wierzytelności
Skarbu Państwa powstałe z tytułu zaległości podatkowych, dywidendy i należności
ubocznych, oraz w postanowieniu z dnia 10 listopada 2005 r. (V CK 82/05,
niepubl.). W innych judykatach uznał zaś za uzasadnione jednolite traktowanie
ograniczeń w zakresie uzyskiwania hipotek przymusowych w stosunku do dłużnika
8
upadłego i dłużnika, co do którego otwarto postępowanie układowe na podstawie
rozporządzenia Prezydenta RP z dnia 24 października 1934 r. o postępowaniu
układowym (Dz. U. Nr 93, poz. 836 ze zm.), i stwierdził, że także na jego
nieruchomościach nie można uzyskać hipoteki przymusowej w rozumieniu art. 29
§ 2 i art. 4 § 1 pkt 6 wskazanego rozporządzenia (por. postanowienie Sądu
Najwyższego z dnia 24 lutego 2004 r., III CK 338/02, niepubl.; wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 23 marca 2006 r., IV CK 410/05, OSNC 2007, nr 1, poz. 13).
Istnieje wątpliwość, czy stanowisko powyższe zachowuje aktualność po wejściu
w życie ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. Prawo upadłościowe i naprawcze,
w szczególności w związku z nowelizacją art. 81, dokonaną ustawą z dnia 6 marca
2009 r. o zmianie ustawy - Prawo upadłościowe i naprawcze, ustawy o Bankowym
Funduszu Gwarancyjnym oraz ustawy o Krajowym Rejestrze Sądowym (Dz. U.
Nr 53, poz. 434). W brzmieniu obowiązującym do dnia 2 maja 2009 r. powołany
przepis, odnoszący się zarówno do upadłości układowej jak i likwidacyjnej,
stwierdzał w ust 1 - że po ogłoszeniu upadłości nie można obciążyć składników
masy upadłości prawem zastawu, zastawu rejestrowego i zastawu skarbowego ani
dokonać wpisu w księdze wieczystej lub rejestrze dotyczącego tych składników
celem zabezpieczenia wierzytelności, chociażby powstała ona przed ogłoszeniem
upadłości, w ust. 2 - że przepisu ust. 1 nie stosuje się, jeżeli ogłoszono upadłość
z możliwością zawarcia układu i pozostawiono upadłemu prawo zarządu całością
lub częścią majątku, a nadzorca sądowy wyraził zgodę na obciążenie majątku
upadłego, oraz gdy zarząd masą upadłości sprawuje zarządca, a na obciążenie
składników mienia wchodzącego w skład masy upadłości zgodę wyraziła rada
wierzycieli, a w ust. 3 - że przepisu ust. 1 nie stosuje się, jeżeli wniosek o wpis
hipoteki został złożony w sądzie w ciągu sześciu miesięcy przed złożeniem wniosku
o ogłoszenie upadłości. Obecnie przepis art. 81 p.u.n. stanowi w ust. 1- że po
ogłoszeniu upadłości nie można obciążyć składników masy upadłości hipoteką,
zastawem, zastawem rejestrowym, zastawem skarbowym lub hipoteką morską
w celu zabezpieczenia wierzytelności powstałej przed ogłoszeniem upadłości,
a w ust. 2 - że przepisu ust. 1 nie stosuje się, jeżeli wniosek o wpis hipoteki został
złożony w sądzie co najmniej na sześć miesięcy przed dniem złożenia wniosku
o ogłoszenie upadłości. Omawiany przepis odnosi się zarówno do hipoteki
9
umownej jak i przymusowej bez względu na jej podstawę. Wpis w księdze
wieczystej lub rejestrze, dokonany z naruszeniem art. 81 p.u.n., podlega
wykreśleniu z urzędu, przy czym podstawą wykreślenia jest postanowienie
sędziego komisarza stwierdzające niedopuszczalność wpisu (art. 82 p.u.n.).
Założenie racjonalności ustawodawcy nie pozwala na przyjęcie, że norma prawna
objęta tym przepisem - mimo dokonanej z dniem 2 maja 2009 r. zmiany
dotychczasowego brzmienia dyspozycji art. 81 ust. 1 prawa upadłościowego
i naprawczego, powtórzonej w zasadniczej części za art. 27 prawa upadłościowego
(chociażby powstała ona przed ogłoszeniem upadłości), obecnie zastąpionej
zakazem obciążania składników masy upadłości w celu zabezpieczenia
wierzytelności powstałej przed ogłoszeniem upadłości (z zastrzeżeniem
dotyczącym terminu), usunięcia dotychczasowego wyjątku z ust. 2 - ma nadal taką
samą treść i pozwala na przyjęcie ustawowego zakazu ustanawiania hipoteki
dotyczącej wierzytelności powstałej po ogłoszeniu upadłości, w tym hipoteki
przymusowej. O tym, że celem regulacji zawartej w przepisie art. 81 p.u.n. jest
jedynie niedopuszczenie do pomniejszenia majątku upadłego, w następstwie
działań podejmowanych bezpośrednio przed ogłoszeniem upadłości, świadczy
także ta jego część, która wskazuje termin powstania wierzytelności
i zastrzeżenie wyjątku dla wniosków o wpis złożonych co najmniej sześć miesięcy
przed złożeniem wniosku ogłoszenie upadłości. Wyprzedzająco wskazać należy,
że w judykaturze przyjęto - w związku z połączeniem w ustawie Prawo
upadłościowe i naprawcze przepisów dotyczących upadłości układowej
i likwidacyjnej oraz wprowadzeniem możliwości dwukierunkowej zmiany
postanowień wydanych w tym przedmiocie (art. 16 i art. 17 p.u.n.), z zastrzeżeniem
ograniczeń przedmiotowych zawartych w art. 118 p.u.n. – że, mimo wskazanej
zmiany merytorycznej treści postanowienia, ogłoszenie upadłości następuje jeden
raz (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 22 marca 2012 r., V CSK 95/11,
niepubl.). Oznacza to, że wierzytelnością powstałą przed ogłoszeniem upadłości
w rozumieniu przepisu art. 81 ust. 1 p.u.n. w aktualnym brzmieniu nie jest
wierzytelność wynikająca z działalności gospodarczej, prowadzonej przez upadłego
po ogłoszeniu upadłości z możliwością zawarcia układu, mimo zmiany sposobu
prowadzenia postępowania na upadłość obejmującą likwidację majątku upadłego.
10
Obecna treść przepisu art. 81 ust. 1 p.u.n., zakazującego jedynie obciążenia
składników masy upadłości hipoteką w celu zabezpieczenia wierzytelności
powstałej przed ogłoszeniem upadłości (z wyjątkiem zastrzeżonym w ust. 2),
z uwagi na rodzaj i zakres wskazanych zmian, nie uzasadnia także wnioskowania
z zastosowaniem reguł opartych na konsekwencji ocen prawodawcy (a fortiori) tu:
dotyczącej wnioskowania z zakazu mniejszego na większy (a minori ad minus)
i odpowiednio przyjęcia, że obejmuje ono również obciążenia hipoteką w celu
zabezpieczenia wierzytelności powstałej po ogłoszeniu upadłości. Nie stanowi
dostatecznej podstawy dla jego wprowadzenia także pogląd o całościowym
„zamrożeniu majątku upadłego”, do którego odwoływał się Sąd Najwyższy w cyt.
uchwale z dnia 18 lutego 1994r., III CZP 4/94. Naczelna zasada postępowania
upadłościowego, polegająca na prowadzeniu postępowania upadłościowego tak,
aby roszczenia wierzycieli mogły zostać zaspokojone w jak najwyższym stopniu,
a jeśli racjonalne względy na to pozwolą - dotychczasowe przedsiębiorstwo
dłużnika zostało zachowane (art. 2 p.u.n.) może być realizowana przy
zastosowaniu pozostałych jej przepisów. Korespondują z nią rozwiązania prawa
upadłościowego i naprawczego przyjęte w art. 77 - 79 u.p.n. (nieważność czynności
dokonanych przez upadłego pozbawionego prawa zarządu podlegających
ujawnieniu w księdze wieczystej), w art. 82 u.p.n. (postanowienie sędziego
komisarza stanowiące podstawę wykreślenia z księgi wieczystej hipoteki wpisanej
z naruszeniem art. 81 p.u.n.), oraz zastrzeżona w art. 206 p.u.n. możliwość
obciążenia przez upadłego lub zarządcę składników masy hipoteką w wypadku
bezzwłoczności i do kwoty nie przekraczającej dziesięciu tysięcy złotych
samodzielnie przez syndyka (nadzorcę sądowego, zarządcę), a powyżej tej kwoty
za zezwoleniem rady wierzycieli/sędziego komisarza.
Powstaje zatem kolejna wątpliwość, czy w ogóle po ogłoszeniu upadłości
nieruchomość upadłego, wchodząca w skład masy upadłości, może być obciążona
hipoteką przymusową zabezpieczającą wierzytelności publicznoprawne, wynikające
z tytułów określonych w ordynacji podatkowej. W aktualnym stanie prawnym brak
podstaw do wywiedzenia takiego zakazu wprost lub pośrednio z prawa
upadłościowego i naprawczego, ustawy o księgach wieczystych i hipotece, ustawy
Ordynacja podatkowa. Za dopuszczalnością obciążenia przemawia prowadzenie
11
w toku postępowania upadłościowego z możliwością zawarcia układu działalności
gospodarczej, skutkującej powstawaniem wierzytelności zarówno cywilnoprawnych
jak i publicznoprawnych. Wskazane należności publicznoprawne (podatkowe)
kwalifikowane są w orzecznictwie jako koszty postępowania upadłościowego
w rozumieniu art. 230 ust. 3 pkt 4 u.p.n. w brzmieniu obowiązującym do dnia
2 maja 2009 r., następnie wydatki niezbędne dla osiągnięcia celu postępowania,
wchodzące w skład kosztów postępowania upadłościowego w rozumieniu art. 230
ust. 1 i 2 u.p.n. (por. wyrok z dnia 21 maja 2002r., III RN 67/01, uchwałę Sądu
Najwyższego z dnia 7 czerwca 2006 r., III CZP 34/06, OSNC 2007, nr 4, poz. 50;
uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 22 października 2009 r., III CZP 73/09, OSNC
2010, nr 5, poz. 65). Należności te, jako zobowiązania do masy upadłości, w toku
upadłości układowej nie są obejmowane układem, a w toku upadłości likwidacyjnej
nie podlegają wpisowi na listę wierzytelności i, jakkolwiek powinny być
zaspakajane z bieżąco uzyskiwanych sum, nie zawsze jest to możliwe. Wprawdzie
konsekwencją tego zaliczenia jest i tak uprzywilejowanie wynikające
z uwzględnienia w kategorii pierwszej (art. 342 ust. 1 pkt 1 u.p.n.) ale, skoro
wierzytelności związane z czynnościami prawnymi podejmowanymi po ogłoszeniu
upadłości mogą uzyskać zabezpieczenie w postaci hipoteki umownej, brak
podstaw do przyjęcia, że możliwość taka wyłączona jest co do należności
publicznoprawnych i odpowiednio hipoteki przymusowej. Zauważyć należy,
że wierzytelności zabezpieczone hipoteką korzystają, na tzw. zasadzie odrębności,
z pierwszeństwa zaspokojenia z sumy uzyskanej z likwidacji obciążonej
nieruchomości (art. 345 - 346 p.u.n.), lecz nie ma to znaczenia dla zaliczenia
do kategorii należności w oparciu o art. 342 p.u.n.
Nie zasługuje zatem na akceptację podstawa kasacyjna w części
zarzucającej naruszenie art. 81 ust. 1 u.p.n. poprzez przyjęcie, w następstwie
błędnej wykładni, że przepis ten nie zawiera zakazu obciążania składników masy
upadłości hipoteką w celu zabezpieczenia wierzytelności, stwierdzonej tytułem
wykonawczym określonym w przepisach o postępowaniu egzekucyjnym, powstałej
po ogłoszeniu upadłości z możliwością zawarcia układu także po zmianie sposobu
prowadzenia postępowania upadłościowego na postępowanie obejmujące
likwidację majątku upadłego.
12
Negatywna ocena wskazanej podstawy oznacza konieczność odniesienia
się do kolejnego zarzutu dotyczącego naruszenia art. 206 ust. 1 pkt 4 u.p.n. w zw.
z art. 213 ust. 1 u.p.n. poprzez wadliwą wykładnię, a w następstwie bezpodstawną
odmowę jego zastosowania. Pierwszy z powyższych przepisów stanowi,
że w postępowaniu obejmującym likwidację majątku upadłego zezwolenia rady
wierzycieli wymagają czynności polegające na obciążeniu majątku upadłego
ograniczonymi prawami rzeczowymi, drugi jest przepisem kompetencyjnym.
Wykładnia językowa i systemowa wskazanego przepisu nie budzi wątpliwości co do
powiązania pojęć „czynności” (ust. 1 in princ.) oraz „zaciąganie pożyczek lub
kredytów oraz obciążenie ograniczonymi prawami rzeczowymi” (ust. 1 pkt 4).
Koniunkcja zawarta w ust. 1 pkt 4 dodatkowo nakazuje przyjąć, że obciążanie jest
funkcjonalnie związane z zaciąganiem zobowiązań w oparciu o kwalifikowane
czynności prawne (umowy pożyczki i kredytu), których zabezpieczaniu służy
hipoteka umowna. Zauważyć należy że, zgodnie z art. 206 ust. 11
u.p.n.,
w postępowaniu z możliwością zawarcia układu wymóg udzielenia przez radę
wierzycieli zezwolenia na obciążenie przez upadłego lub zarządcę hipoteką
składników masy upadłości może dotyczyć jedynie zabezpieczenia wierzytelności
nieobjętej układem. Konsekwentnie brak podstaw do przyjęcia, że w oparciu o art.
206 ust. 1 pkt 4 u.p.n. zezwolenia rady wierzycieli/sędziego komisarza wymagają
wnioski Skarbu Państwa o dokonanie wpisu hipoteki przymusowej w oparciu o tytuł
egzekucyjny, obejmujący koszty postępowania upadłościowego.
Odnośnie do zarzutów dotyczących zakresu należności zabezpieczonej
hipoteką przymusową przytoczyć należy judykaty wskazujące, że ograniczenie
odpowiedzialności dłużnika hipotecznego z tytułu odsetek powinno być zastrzeżone
w treści tytułu egzekucyjnego (por. wyrok z dnia 14 lutego 2008 r., II CSK 525/07,
OSNC 2009, nr 4, poz. 61) oraz, że zakres kognicji sądu wieczystoksięgowego
przy wpisie hipoteki przymusowej na podstawie tytułu wykonawczego,
obejmującego należności podatkowe, wyznacza art. 35 § 1 i § 2 pkt 2 ordynacji
podatkowej w związku z art. 27 § 1 cyt. ustawy o postępowaniu egzekucyjnym
w administracji (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 25 lutego 2004 r.,
IV CSK 392/10, M. Prawn. 2013 r., nr 6). Przepisy te nie zostały powołane przez
skarżącego w ramach podstawy kasacyjnej, co skutkuje bezskutecznością
13
zarzutów dotyczących zakresu zabezpieczenia, ograniczonych tylko do powołania
art. 92 ust. 1 i 2 w zw. z art. 118, art. 342 ust. 1, art. 344 i art. 345 p.u.n.
Z tych względów, wobec nieuzasadnionych podstaw skargi kasacyjnej,
Sąd Najwyższy orzekł jak w postanowieniu (art. 39814
k.p.c. w zw. z art. 13 § 2
k.p.c.). O kosztach postępowania kasacyjnego postanowiono zgodnie z art. 520 § 1
k.p.c. w zw. z art. 108 § 1 w zw. z art. 39821
i art. 391 § 1 k.p.c.
jw