Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CSK 411/12
POSTANOWIENIE
Dnia 10 lipca 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Anna Owczarek (przewodniczący)
SSN Zbigniew Kwaśniewski
SSN Katarzyna Tyczka-Rote (sprawozdawca)
w sprawie z wniosku Skarbu Państwa - Naczelnika Drugiego Urzędu Skarbowego
w B.
przy uczestnictwie Syndyka masy upadłości A. Polska . Sp. z o.o.
w upadłości likwidacyjnej z siedzibą w P.
o wpis hipoteki przymusowej,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej w dniu 10 lipca 2013 r.,
skargi kasacyjnej uczestnika postępowania
od postanowienia Sądu Okręgowego w K.
z dnia 27 października 2011 r.,
oddala skargę kasacyjną i orzeka, że każdy uczestnik ponosi
koszty postępowania kasacyjnego związane ze swym udziałem
w sprawie.
2
Uzasadnienie
Sąd Okręgowy w K. postanowieniem z dnia 27 października 2011 r., oddalił
apelację wniesioną przez uczestniczkę postępowania – A. Polska Spółkę z
ograniczoną odpowiedzialnością od postanowienia Sądu Rejonowego z dnia 29
czerwca 2011 r. Sąd Rejonowy utrzymał w mocy dokonany przez referendarza
sądowego w dniu 13 czerwca 2011 r. wpis hipotek przymusowych - jednej w łącznej
wysokości 86.208,60 zł celem zabezpieczenia wierzytelności Skarbu Państwa
(reprezentowanego przez Naczelnika Drugiego Urzędu Skarbowego w .) z tytułu
zaliczki na podatek dochodowy od osób fizycznych za miesiące styczeń-kwiecień
2010 r. - w kwocie 74.167 zł - z odsetkami, kosztami egzekucyjnymi i kosztami
upomnienia i drugiej w łącznej wysokości 54 zł celem zabezpieczenia
wierzytelności z tytułu zryczałtowanego podatku dochodowego od niektórych
przychodów za luty 2010 r. w kwocie 36 zł z odsetkami, kosztami egzekucyjnymi
i kosztami upomnienia w dziale IV księgi wieczystej prowadzonej dla nieruchomości
pozostającej w wieczystym użytkowaniu uczestniczki postępowania. Należności
podatkowe objęte były tytułami wykonawczymi wystawionymi 25 lutego 2011 r.,
a wniosek o dokonanie wpisu hipoteki przymusowej organ skarbowy złożył
22 kwietnia 2011 r. Wcześniej, postanowieniem z dnia 21 września 2009 r. została
ogłoszona upadłość uczestniczki postępowania z możliwością zawarcia układu,
zmieniona postanowieniem z dnia 20 kwietnia 2011 r. na upadłość obejmującą
likwidację majątku upadłej.
Sąd Okręgowy podzielił stanowisko sądu pierwszej instancji, że art. 81
ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. - Prawo upadłościowe i naprawcze (jedn. tekst
Dz. U. z 2012 r., poz. 1112, ze zm.; dalej jako: p.u.n.), przewidujący zakaz
obciążania składników masy upadłości hipoteką, dotyczy wyłącznie zabezpieczenia
wierzytelności powstałych przed ogłoszeniem upadłości, nie ma więc
zastosowania do wierzytelności powoda, powstałej po ogłoszeniu upadłości.
Stwierdził, że wpisu hipoteki przymusowej można dokonać bez zgody rady
wierzycieli (sędziego komisarza), ponieważ art. 206 p.u.n. odnosi się do czynności
prawnych syndyka, nadzorcy sądowego, zarządcy czy upadłego, w tym obciążenia
majątku upadłego hipoteką umowną, które nie mogą być dokonywane bez zgody
3
rady wierzycieli, a w jej braku - bez zgody sędziego - komisarza (art. 213 p.u.n.),
nie dotyczy natomiast hipoteki przymusowej powstałej z mocy prawa lub na skutek
jednostronnej czynności wierzyciela. Nie uwzględnił także zarzutów naruszenia art.
92 ust. 1, art. 118, art. 230, art. 336 i art. 345 p.u.n. uznając, że nie odnoszą się
one do postępowania wieczystoksięgowego. Sąd Okręgowy wskazał, że zgodnie
z art. 69 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (tekst jedn.
Dz.U. z 2013 r., poz. 707, dalej jako: u.k.w.h.) hipoteka zabezpiecza mieszczące
się w sumie hipoteki roszczenia o odsetki, przyznane koszty postępowania, jak
również inne roszczenia o świadczenia uboczne, jeżeli zostały wymienione
w dokumencie stanowiącym podstawę wpisu. W rezultacie przyjął, że złożone tytuły
wykonawcze stanowiły wystarczającą podstawę wpisu hipoteki przymusowej na
nieruchomości dłużnika (art.109 u.k.w.h.).
Uczestniczka postępowania wniosła skargę kasacyjną od postanowienia
Sądu Okręgowego, opartą na podstawie naruszenia prawa materialnego (art. 3983
§ 1 pkt 1 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.), w której zarzuciła naruszenie art. 81 ust. 1 oraz
art. 206 ust. 1 pkt 4 w zw. z art. 213 p.u.n. poprzez błędną wykładnię
i niezastosowanie, art. 92 ust. 1 i 2 w zw. z art. 118 i art. 342 ust. 1 p.u.n. poprzez
ich błędną wykładnię oraz art. 342 ust. 1, 344 i 345 p.u.n. przez ich
nieuwzględnienie. Skarżąca wniosła o uchylenie zaskarżonego postanowienia
i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach
postępowania kasacyjnego, ewentualnie o orzeczenie co do istoty sprawy przez
uchylenie wpisu hipoteki przymusowej, oddalenie wniosku i zasądzenie kosztów
postępowania kasacyjnego.
Wnioskodawca, zastępowany przez Prokuratorię Generalną Skarbu
Państwa, wniósł o oddalenie skargi kasacyjnej i zasądzenie kosztów postępowania
kasacyjnego według norm przepisanych.
W odpowiedzi na skargę kasacyjną wnioskodawca domagał się oddalenia
skargi kasacyjnej, a także o zasądzenia od skarżącego na rzecz Skarbu Państwa –
Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa zwrotu kosztów zastępstwa procesowego
w postępowanie kasacyjnym według norm prawem przepisanych, w przypadku
każdego z powyższych rozstrzygnięć.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
4
Skarga kasacyjna wskazuje jedynie naruszenia prawa materialnego
(art. 3983
§ 1 pkt 1 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.) dotyczące przepisów ustawy - Prawo
upadłościowe i naprawcze; pomija przepisy ustawy o księgach wieczystych
i hipotece oraz nie podnosi naruszeń prawa procesowego w zakresie postępowania
wieczystoksięgowego (art. 6261
i nast. k.p.c.). Zgodnie z art. 39813
§ 1 w zw. z art.
13 § 2 k.p.c. Sąd Najwyższy rozpoznaje skargę kasacyjną w granicach zaskarżenia
oraz w granicach podstaw, z tym że w granicach zaskarżenia bierze pod rozwagę
nieważność postępowania. Powyższe związanie powoduje, że spod oceny Sądu
Najwyższego uchyla się zarówno podstawa faktyczna rozstrzygnięcia jak
i niewskazane wprost w skardze kasacyjnej kwestie materialno-prawne. Niemniej
stwierdzić trzeba, że orzeczenie sądu odwoławczego zapadło w postępowaniu
nieprocesowym o wpis w księdze wieczystej, którego istotą jest ograniczony zakres
kognicji sądu obejmującej, przy rozpoznawaniu wniosku, jedynie badanie jego
treści i formy, dołączonych dokumentów oraz treści księgi wieczystej. Dokument
stanowiący podstawę wpisu musi być nie tylko formalnie prawidłowy ale i zawierać
treść uzasadniającą przyjęcie, że powstało, uległo modyfikacji lub ustało prawo
podlegające ujawnieniu w księdze wieczystej. Sąd nie ustala stanu faktycznego,
nie rozstrzyga sporu o prawo i nie bada, czy stan prawny po dokonaniu wpisu
będzie zgodny ze stanem rzeczywistym jednak, zgodnie z zasadą legalizmu
obowiązującą także w tym postępowaniu, ocenia czy wpis będzie dokonany
zgodnie z prawem. Za przyjęciem, że żadna kwestia sporna nie powinna być
przedmiotem badania w charakterze przesłanki ani objęta treścią rozstrzygnięcia
opowiedział się Sąd Najwyższy m.in. w orzeczeniach z dnia 6 grudnia 1999 r.
III CKN 892/99; z dnia 19 marca 2003 r., I CKN 152/01, OSNC 2004, nr 6, poz. 94;
z dnia 22 maja 2003 r., II CKN 109/01, niepubl.; z dnia 29 listopada 2005 r., III CK
285/05, niepubl.; z dnia 4 września 2008 r., IV CSK 200/08, niepubl.; z dnia
18 czerwca 2009 r., II CSK 4/09, niepubl.; z dnia 19 lutego 2010 r., II CSK 4/09,
niepubl.; z dnia 23 lutego 2011 r., V CSK 235/10, niepubl.; z dnia 20 października
2011 r., II CSK 322/10, niepubl.; z dnia 25 kwietnia 2012 r., II CSK 461/11, OSNC
2012, nr 1, poz. 8. Konsekwentnie podstawą wpisu mogą być jedynie dokumenty
złożone przy wniosku o wpis i niedopuszczalne jest uwzględnianie okoliczności
znanych sądowi z urzędu (por. uchwała Sądu Najwyższego (7) z dnia 16 grudnia
5
2009 r., III CZP 80/09, OSNC 2010, nr 6, poz. 84; postanowienie Sądu
Najwyższego z dnia 20 października 2011 r., III CSK 322/10, niepubl.;
postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 6 kwietnia 2011 r., I CSK 367/10, niepubl.;
postanowienie Sądu Najwyższego (7) z dnia 16 listopada 2011 r., II CSK 538/10
niepubl.).
W myśl art. 109 ust. 1 i 2 u.k.w.h. wierzyciel, którego wierzytelność jest
stwierdzona tytułem wykonawczym określonym w przepisach o postępowaniu
egzekucyjnym, na podstawie tego tytułu może uzyskać hipotekę przymusową na
wszystkich nieruchomościach dłużnika, z tym, że jeżeli nieruchomość jest
własnością Skarbu Państwa hipoteka przymusowa może być ustanowiona jedynie
w wypadkach przewidzianych w przepisach ustawowych. W odniesieniu do
zobowiązań podatkowych, zaległości podatkowych w podatkach stanowiących
dochód Skarbu Państwa i jednostek samorządu terytorialnego oraz odsetek
za zwłokę od tych należności na ustanowienie hipoteki przymusowej na
użytkowaniu wieczystym wraz z budynkami i urządzeniami na użytkowanym
gruncie, stanowiącym własność użytkownika wieczystego, zezwala art. 34 ustawy
z dnia 29 sierpnia 1997 r. - Ordynacja podatkowa (jedn. tekst Dz. U. z 2012 r.,
poz. 749 ze zm.). Art. 35 cyt. ustawy stwierdza, że wskazana hipoteka powstaje
przez dokonanie wpisu do księgi wieczystej na wniosek organu podatkowego
w oparciu o oznaczone dokumenty (wpis konstytutywny). W orzecznictwie Sądu
Najwyższego obecnie utrwalony jest pogląd, że ustanowienie hipoteki przymusowej
nie jest sposobem egzekucji, tylko środkiem zabezpieczenia wykonania
zobowiązania (należności) oraz że, z uwagi na ograniczony zakres kognicji sądu
w postępowaniu wieczystoksięgowym, badanie podstaw dokonania wpisu hipoteki
przymusowej na podstawie tytułu wykonawczego powinno być ograniczone
do oceny zasadności wniosku, spełnienia przez wskazany tytuł przesłanek
wynikających ustawy z dnia 17 czerwca 1966 r. o postępowaniu egzekucyjnym
w administracji (jedn. tekst Dz. U. z 2005 r., Nr 229, poz. 1954 ze zm.) i treści
księgi wieczystej. Z tych względów nie jest dopuszczalne badanie treści decyzji,
prawidłowości prowadzenia postępowania administracyjnego i faktu wszczęcia
postępowania egzekucyjnego (por. postanowienia Sądu Najwyższego z dnia
5 stycznia 2011 r., IV CSK 392/10, M. Prawn. 2013, nr 6; z dnia 5 października
6
2011 r., IV CSK 606/10, niepubl.). Podkreślić należy utrwalony pogląd judykatury,
że ustanowiony w celu ochrony masy upadłości art. 81 u.p.n. jest przepisem
szczególnym wobec art. 29 u.k.w.h., co oznacza, że jako datę wpisu należy przyjąć
datę jego faktycznego dokonania a nie złożenia wniosku o wpis (por. postanowienie
Sądu Najwyższego z dnia 9 lutego 2011 r., V CSK 220/10, niepubl., podzielające
stanowisko wyrażone na tle poprzedniego stanu prawnego w uchwale Sądu
Najwyższego z dnia 18 lutego 1994 r., III CZP 4/94, OSNCP 1994, nr 9, poz. 170).
Istota problemu, przedstawionego w skardze kasacyjnej, dotyczy
dopuszczalności wpisu hipoteki przymusowej - na podstawie tytułu wykonawczego
obejmującego należności podatkowe (i związane z nimi należności uboczne),
powstałe w związku z działalnością gospodarczą upadłego, prowadzoną
po ogłoszeniu upadłości z możliwością zawarcia układu - już po zmianie sposobu
prowadzenia postępowania na upadłość obejmującą likwidację majątku (art. 81
p.u.n.) oraz ewentualnej niezbędności uzyskania zezwolenia sędziego komisarza,
wykonującego czynności zastrzeżone dla rady wierzycieli, jeżeli nie została ona
ustanowiona (art. 206 ust. 1 pkt 4 w zw. z art. 213 ust. 1 p.u.n.).
Przepisy prawa upadłościowego i naprawczego nie przewidują wprost
zakazu obciążania nieruchomości upadłego hipoteką, w tym hipoteką przymusową,
w celu zabezpieczenia wierzytelności powstałej po ogłoszeniu upadłości. Rozważyć
zatem należy, czy zakaz taki nie wynika pośrednio z innych przepisów ustawy lub
z istoty postępowania upadłościowego. Zakres tej analizy wyznaczają granice
problemu występującego w sprawie i podstaw skargi kasacyjnej. Zagadnienie
dotyczące wpisu hipoteki przymusowej po ogłoszeniu upadłości dłużnika,
na nieruchomości stanowiącej jego własność, było przedmiotem uchwały Sądu
Najwyższego z dnia 18 lutego 1994 r. (III CZP 4/94, OSNC 1994, nr 9, poz. 170)
w odniesieniu do poprzedniego stanu prawnego. Zestawiając przepis art. 27
rozporządzenia Prezydenta RP z dnia 24 października 1934 r. Prawo upadłościowe
(jedn. tekst Dz. U. z 1991 r., Nr 118, poz. 512 ze zm.) i art. 29 u.k.w.h.
Sąd Najwyższy przyjął, że nie występuje zbieg norm, gdyż przepisy te pozostają
w relacji lex specialis derogat legi generali, ponieważ ustawodawca w art. 24-26
prawa upadłościowego dał wyraźne pierwszeństwo tej ustawie. Odwołując się do
brzmienia art. 27 prawa upadłościowego, stwierdzającego, że po ogłoszeniu
7
upadłości żaden wierzyciel nie może uzyskać przeciwko upadłemu prawa zastawu,
ani wpisu do księgi wieczystej lub wpisu w rejestrze celem zabezpieczenia
wierzytelności, chociażby powstała ona przed ogłoszeniem upadłości, oraz do
funkcji jurydycznej tego przepisu polegającej na zamrożeniu reszty majątku
upadłego uznał, że po ogłoszeniu upadłości dłużnika nie jest dopuszczalne
wpisanie hipoteki przymusowej na nieruchomości stanowiącej jego własność,
nawet gdyby wniosek o wpis został złożony przed ogłoszeniem upadłości.
Stanowisko to podzielił Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 27 kwietnia 1994 r.
(III CZP 56/94, OSNCP 1994, nr 11, poz. 216, dopuszczając jednocześnie
dokonanie wpisu hipoteki ustawowej zabezpieczającej wierzytelności Skarbu
Państwa powstałe z tytułu zaległości podatkowych, dywidendy i należności
ubocznych) oraz w postanowieniu z dnia 10 listopada 2005 r. (V CK 82/05,
niepubl.). W innych judykatach uznał zaś za uzasadnione jednolite traktowanie
ograniczeń w zakresie uzyskiwania hipotek przymusowych w stosunku do dłużnika
upadłego i dłużnika, co do którego otwarto postępowanie układowe na podstawie
rozporządzenia Prezydenta RP z dnia 24 października 1934 r. o postępowaniu
układowym (Dz. U. Nr 93, poz. 836 ze zm.) i stwierdził, że także na jego
nieruchomościach nie można uzyskać hipoteki przymusowej w rozumieniu art. 29
§ 2 i art. 4 § 1 pkt 6 wskazanego rozporządzenia (por. postanowienie Sądu
Najwyższego z dnia 24 lutego 2004 r., III CK 338/02, niepubl.; wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 23 marca 2006 r., IV CK 410/05, OSNC 2007, nr 1, poz. 13).
Istnieje wątpliwość, czy stanowisko powyższe zachowuje aktualność po wejściu
w życie ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. Prawo upadłościowe i naprawcze,
w szczególności w związku z nowelizacją art. 81, dokonaną ustawą z dnia 6 marca
2009 r. o zmianie ustawy - Prawo upadłościowe i naprawcze, ustawy o Bankowym
Funduszu Gwarancyjnym oraz ustawy o Krajowym Rejestrze Sądowym (Dz. U. Nr
53, poz. 434). W brzmieniu obowiązującym do dnia 2 maja 2009 r. powołany
przepis, odnoszący się zarówno do upadłości układowej jak i likwidacyjnej,
stwierdzał w ust 1 - że po ogłoszeniu upadłości nie można obciążyć składników
masy upadłości prawem zastawu, zastawu rejestrowego i zastawu skarbowego ani
dokonać wpisu w księdze wieczystej lub rejestrze dotyczącego tych składników
celem zabezpieczenia wierzytelności, chociażby powstała ona przed ogłoszeniem
8
upadłości; w ust. 2 - że przepisu ust. 1 nie stosuje się, jeżeli ogłoszono upadłość
z możliwością zawarcia układu i pozostawiono upadłemu prawo zarządu całością
lub częścią majątku, a nadzorca sądowy wyraził zgodę na obciążenie majątku
upadłego, oraz gdy zarząd masą upadłości sprawuje zarządca, a na obciążenie
składników mienia wchodzącego w skład masy upadłości zgodę wyraziła rada
wierzycieli, a w ust. 3 - że przepisu ust. 1 nie stosuje się, jeżeli wniosek o wpis
hipoteki został złożony w sądzie w ciągu sześciu miesięcy przed złożeniem wniosku
o ogłoszenie upadłości. Obecnie przepis art. 81 p.u.n. stanowi w ust. 1 - że po
ogłoszeniu upadłości nie można obciążyć składników masy upadłości hipoteką,
zastawem, zastawem rejestrowym, zastawem skarbowym lub hipoteką morską
w celu zabezpieczenia wierzytelności powstałej przed ogłoszeniem upadłości,
a w ust. 2 - że przepisu ust. 1 nie stosuje się, jeżeli wniosek o wpis hipoteki został
złożony w sądzie co najmniej na sześć miesięcy przed dniem złożenia wniosku
o ogłoszenie upadłości. Omawiany przepis odnosi się zarówno do hipoteki
umownej jak i przymusowej bez względu na jej podstawę. Wpis w księdze
wieczystej lub rejestrze, dokonany z naruszeniem art. 81 p.u.n., podlega
wykreśleniu z urzędu, przy czym podstawą wykreślenia jest postanowienie
sędziego komisarza stwierdzające niedopuszczalność wpisu (art. 82 p.u.n.).
Założenie racjonalności ustawodawcy nie pozwala na przyjęcie, że norma prawna
objęta tym przepisem - mimo dokonanej z dniem 2 maja 2009 r. zmiany
dotychczasowego brzmienia dyspozycji art. 81 ust. 1 prawa upadłościowego
i naprawczego, powtórzonej w zasadniczej części za art. 27 prawa upadłościowego
(chociażby powstała ona przed ogłoszeniem upadłości), obecnie zastąpionej
zakazem obciążania składników masy upadłości w celu zabezpieczenia
wierzytelności powstałej przed ogłoszeniem upadłości (z zastrzeżeniem
dotyczącym terminu), usunięcia dotychczasowego wyjątku z ust. 2 - ma nadal taką
samą treść i pozwala na przyjęcie ustawowego zakazu ustanawiania hipoteki
dotyczącej wierzytelności powstałej po ogłoszeniu upadłości, w tym hipoteki
przymusowej. O tym, że celem regulacji zawartej w przepisie art. 81 p.u.n.
jest jedynie niedopuszczenie do pomniejszenia majątku upadłego, w następstwie
działań podejmowanych bezpośrednio przed ogłoszeniem upadłości,
świadczy także ta jego część, która wskazuje termin powstania wierzytelności
9
i zastrzeżenie wyjątku dla wniosków o wpis złożonych co najmniej sześć miesięcy
przed złożeniem wniosku ogłoszenie upadłości. Wyprzedzająco wskazać należy,
że w judykaturze przyjęto - w związku z połączeniem w ustawie Prawo
upadłościowe i naprawcze przepisów dotyczących upadłości układowej
i likwidacyjnej oraz wprowadzeniem możliwości dwukierunkowej zmiany
postanowień wydanych w tym przedmiocie (art. 16 i art. 17 p.u.n.), z zastrzeżeniem
ograniczeń przedmiotowych zawartych w art. 118 p.u.n. - że, mimo wskazanej
zmiany merytorycznej treści postanowienia, ogłoszenie upadłości następuje jeden
raz (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 22 marca 2012 r., V CSK 95/11,
niepubl.). Oznacza to, że wierzytelnością powstałą przed ogłoszeniem upadłości
w rozumieniu przepisu art. 81 ust. 1 p.u.n. w aktualnym brzmieniu nie jest
wierzytelność wynikająca z działalności gospodarczej, prowadzonej przez upadłego
po ogłoszeniu upadłości z możliwością zawarcia układu, mimo zmiany sposobu
prowadzenia postępowania na upadłość obejmującą likwidację majątku upadłego.
Obecna treść przepisu art. 81 ust. 1 p.u.n., zakazującego jedynie obciążenia
składników masy upadłości hipoteką w celu zabezpieczenia wierzytelności
powstałej przed ogłoszeniem upadłości (z wyjątkiem zastrzeżonym w ust. 2),
z uwagi na rodzaj i zakres wskazanych zmian, nie uzasadnia także wnioskowania
z zastosowaniem reguł opartych na konsekwencji ocen prawodawcy (a fortiori) tu:
dotyczącej wnioskowania z zakazu mniejszego na większy (a minori ad minus)
i odpowiednio przyjęcia, że obejmuje ono również obciążenia hipoteką w celu
zabezpieczenia wierzytelności powstałej po ogłoszeniu upadłości. Nie stanowi
dostatecznej podstawy dla jego wprowadzenia także pogląd o całościowym
„zamrożeniu majątku upadłego”, do którego odwoływał się Sąd Najwyższy
w cyt. uchwale z dnia 18 lutego 1994 r., III CZP 4/94. Naczelna zasada
postępowania upadłościowego, polegająca na prowadzeniu postępowania
upadłościowego tak, aby roszczenia wierzycieli mogły zostać zaspokojone w jak
najwyższym stopniu, a jeśli racjonalne względy na to pozwolą - dotychczasowe
przedsiębiorstwo dłużnika zostało zachowane (art. 2 p.u.n.) może być realizowana
przy zastosowaniu pozostałych jej przepisów. Korespondują z nią rozwiązania
prawa upadłościowego i naprawczego przyjęte w art. 77 - 79 u.p.n. (nieważność
czynności dokonanych przez upadłego pozbawionego prawa zarządu
10
podlegających ujawnieniu w księdze wieczystej), w art. 82 u.p.n. (postanowienie
sędziego komisarza stanowiące podstawę wykreślenia z księgi wieczystej hipoteki
wpisanej z naruszeniem art. 81 p.u.n.), oraz zastrzeżona w art. 206 p.u.n.
możliwość obciążenia przez upadłego lub zarządcę składników masy hipoteką
w wypadku bezzwłoczności i do kwoty nie przekraczającej dziesięciu tysięcy
złotych samodzielnie przez syndyka (nadzorcę sądowego, zarządcę), a powyżej tej
kwoty za zezwoleniem rady wierzycieli/sędziego komisarza.
Powstaje zatem kolejna wątpliwość, czy w ogóle po ogłoszeniu upadłości
nieruchomość upadłego, wchodząca w skład masy upadłości, może być obciążona
hipoteką przymusową zabezpieczającą wierzytelności publicznoprawne, wynikające
z tytułów określonych w ordynacji podatkowej. W aktualnym stanie prawnym brak
podstaw do wywiedzenia takiego zakazu wprost lub pośrednio z prawa
upadłościowego i naprawczego, ustawy o księgach wieczystych i hipotece, ustawy
Ordynacja podatkowa. Za dopuszczalnością obciążenia przemawia prowadzenie
w toku postępowania upadłościowego z możliwością zawarcia układu działalności
gospodarczej, skutkującej powstawaniem wierzytelności zarówno cywilnoprawnych
jak i publicznoprawnych. Wskazane należności publicznoprawne (podatkowe)
kwalifikowane są w orzecznictwie jako koszty postępowania upadłościowego
w rozumieniu art. 230 ust. 3 pkt 4 u.p.n. w brzmieniu obowiązującym do dnia 2 maja
2009 r., następnie wydatki niezbędne dla osiągnięcia celu postępowania,
wchodzące w skład kosztów postępowania upadłościowego w rozumieniu art. 230
ust. 1 i 2 u.p.n. (por. wyrok z dnia 21 maja 2002 r., III RN 67/01, uchwałę
Sądu Najwyższego z dnia 7 czerwca 2006 r., III CZP 34/06, OSNC 2007, nr 4,
poz. 50; uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 22 października 2009 r., III CZP 73/09,
OSNC 2010, nr 5, poz. 65). Należności te, jako zobowiązania do masy upadłości,
w toku upadłości układowej nie są obejmowane układem, a w toku upadłości
likwidacyjnej nie podlegają wpisowi na listę wierzytelności i, jakkolwiek powinny być
zaspakajane z bieżąco uzyskiwanych sum, nie zawsze jest to możliwe. Wprawdzie
konsekwencją tego zaliczenia jest i tak uprzywilejowanie wynikające
z uwzględnienia w kategorii pierwszej (art. 342 ust. 1 pkt 1 u.p.n.) ale, skoro
wierzytelności związane z czynnościami prawnymi podejmowanymi po ogłoszeniu
upadłości mogą uzyskać zabezpieczenie w postaci hipoteki umownej, brak
11
podstaw do przyjęcia, że możliwość taka wyłączona jest co do należności
publicznoprawnych i odpowiednio hipoteki przymusowej. Zauważyć należy,
że wierzytelności zabezpieczone hipoteką korzystają, na tzw. zasadzie odrębności,
z pierwszeństwa zaspokojenia z sumy uzyskanej z likwidacji obciążonej
nieruchomości (art. 345 - 346 p.u.n.), lecz nie ma to znaczenia dla zaliczenia do
kategorii należności w oparciu o art. 342 p.u.n.
Nie zasługuje zatem na akceptację podstawa kasacyjna w części
zarzucającej naruszenie art. 81 ust. 1 u.p.n. poprzez przyjęcie, w następstwie
błędnej wykładni, że przepis ten nie zawiera zakazu obciążania składników masy
upadłości hipoteką w celu zabezpieczenia wierzytelności, stwierdzonej tytułem
wykonawczym określonym w przepisach o postępowaniu egzekucyjnym, powstałej
po ogłoszeniu upadłości z możliwością zawarcia układu także po zmianie sposobu
prowadzenia postępowania upadłościowego na postępowanie obejmujące
likwidację majątku upadłego.
Negatywna ocena wskazanej podstawy oznacza konieczność odniesienia
się do kolejnego zarzutu dotyczącego naruszenia art. 206 ust. 1 pkt 4 u.p.n. w zw.
z art. 213 ust. 1 u.p.n. poprzez wadliwą wykładnię, a w następstwie bezpodstawną
odmowę jego zastosowania. Pierwszy z powyższych przepisów stanowi,
że w postępowaniu obejmującym likwidację majątku upadłego zezwolenia rady
wierzycieli wymagają czynności polegające na obciążeniu majątku upadłego
ograniczonymi prawami rzeczowymi, drugi jest przepisem kompetencyjnym.
Wykładnia językowa i systemowa wskazanego przepisu nie budzi wątpliwości co do
powiązania pojęć „czynności” (ust. 1 in princ.) oraz „zaciąganie pożyczek lub
kredytów oraz obciążenie ograniczonymi prawami rzeczowymi” (ust. 1 pkt 4).
Koniunkcja zawarta w ust. 1 pkt 4 dodatkowo nakazuje przyjąć, że obciążanie jest
funkcjonalnie związane z zaciąganiem zobowiązań w oparciu o kwalifikowane
czynności prawne (umowy pożyczki i kredytu), których zabezpieczaniu służy
hipoteka umowna. Zauważyć należy że, zgodnie z art. 206 ust. 11
u.p.n.,
w postępowaniu z możliwością zawarcia układu wymóg udzielenia przez radę
wierzycieli zezwolenia na obciążenie przez upadłego lub zarządcę hipoteką
składników masy upadłości może dotyczyć jedynie zabezpieczenia wierzytelności
nieobjętej układem. Konsekwentnie brak podstaw do przyjęcia, że w oparciu o art.
12
206 ust. 1 pkt 4 u.p.n. zezwolenia rady wierzycieli/sędziego komisarza wymagają
wnioski Skarbu Państwa o dokonanie wpisu hipoteki przymusowej w oparciu o tytuł
egzekucyjny, obejmujący koszty postępowania upadłościowego.
Odnośnie do zarzutów dotyczących zakresu należności zabezpieczonej
hipoteką przymusową przytoczyć należy judykaty wskazujące, że ograniczenie
odpowiedzialności dłużnika hipotecznego z tytułu odsetek powinno być zastrzeżone
w treści tytułu egzekucyjnego (por. wyrok z dnia 14 lutego 2008 r., II CSK 525/07,
OSNC 2009, nr 4, poz. 61) oraz, że zakres kognicji sądu wieczystoksięgowego przy
wpisie hipoteki przymusowej na podstawie tytułu wykonawczego, obejmującego
należności podatkowe, wyznacza art. 35 § 1 i § 2 pkt 2 ordynacji podatkowej
w związku z art. 27 § 1 cyt. ustawy o postępowaniu egzekucyjnym w administracji
(por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 25 lutego 2004 r., IV CSK 392/10,
M. Prawn. 2013 r., nr 6). Przepisy te nie zostały powołane przez skarżącego
w ramach podstawy kasacyjnej, co skutkuje bezskutecznością zarzutów
dotyczących zakresu zabezpieczenia, ograniczonych tylko do powołania art. 92
ust. 1 i 2 w zw. z art. 118, art. 342 ust. 1, art. 344 i art. 345 p.u.n.
Z tych względów, wobec nieuzasadnionych podstaw skargi kasacyjnej, Sąd
Najwyższy orzekł jak w postanowieniu (art. 39814
k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.).
O kosztach postępowania kasacyjnego postanowiono zgodnie z art. 520 § 1 k.p.c.
w zw. z art. 108 § 1 w zw. z art. 39821
i art. 391 § 1 k.p.c.
jw