Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II UK 11/13
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 6 sierpnia 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Jerzy Kuźniar (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Bogusław Cudowski
SSN Maciej Pacuda
w sprawie z wniosku J. R.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych
z udziałem zainteresowanej J. D.
o zwrot zasiłku chorobowego,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 6 sierpnia 2013 r.,
skargi kasacyjnej organu rentowego od wyroku Sądu Okręgowego - Sądu Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych w G.
z dnia 6 lipca 2012 r.,
oddala skargę kasacyjną.
UZASADNIENIE
Wyrokiem z dnia 6 lipca 2012 r., Sąd Okręgowy w G. zmienił, na skutek
apelacji wnioskodawcy J. R., wyrok Sądu Rejonowego w G. z dnia 22 marca 2012 r.
oraz poprzedzającą go decyzję organu rentowego, uznając, że wnioskodawca nie
2
jest zobowiązany do zwrotu nienależnie wypłaconego zainteresowanej J. D. zasiłku
chorobowego wraz z odsetkami, w sprawie przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń
Społecznych, o zwrot zasiłku chorobowego.
W stanie faktycznym sprawy, zainteresowana pobrała w okresie od dnia 28
sierpnia 2010 r. do dnia 29 listopada 2010 r. zasiłek chorobowy w związku z
zatrudnieniem jej przez wnioskodawcę w Przedsiębiorstwie Produkcyjno -
Handlowo - Usługowym „V.” Suma wypłaconego zasiłku chorobowego za wskazany
okres wyniosła 10.044,35 zł. Decyzją z dnia 20 grudnia 2010 r. organ rentowy
wyłączył zainteresowaną z ubezpieczeń społecznych z tytułu zatrudnienia na
podstawie umowy o pracę z dnia 1 czerwca 2010 r., wobec pozorności zatrudnienia.
Wyrokiem z dnia 29 września 2011 r. Sąd Okręgowy w G. oddalił odwołania
wnioskodawcy oraz zainteresowanej od powyższej decyzji, uznając, że
zatrudnienie zainteresowanej miało charakter pozorny, a umowa o pracę zawarta z
wnioskodawcą była nieważna (art. 83 k.c.). Wobec powyższych ustaleń brak było
tytułu do pobierania świadczeń z ubezpieczenia chorobowego przez
zainteresowaną, a wypłacony zasiłek chorobowy miał charakter świadczenia
nienależnego stosownie do art. 84 ust. 2 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o
systemie ubezpieczeń społecznych (jednolity tekst: Dz. U. z 2009 r. Nr 205, poz.
1585 ze zm.). Decyzją z dnia 31 grudnia 2010 r. skierowaną do wnioskodawcy,
organ rentowy zobowiązał go do zwrotu zasiłku chorobowego wypłaconego
zainteresowanej wraz z odsetkami w kwocie 10.277,85 zł., w uzasadnieniu
wskazując, że zainteresowana została wyłączona z ubezpieczenia społecznego z
dniem 1 czerwca 2010 r., stąd wypłacony jej zasiłek był świadczeniem
nienależnym i jako taki podlega zwrotowi. Ponieważ wypłata świadczenia została
spowodowana przekazaniem przez płatnika składek nieprawdziwych danych
mających wpływ na to prawo, obowiązek zwrotu tych świadczeń wraz z odsetkami
obciąża płatnika. Na skutek odwołania wnioskodawcy od tej decyzji, wyrokiem z
dnia 22 marca 2012 r. Sąd Rejonowy oddalił odwołanie. Sąd Rejonowy wskazał, iż
okoliczności będące przedmiotem ustaleń Sądu miały charakter bezsporny.
Badając decyzję z dnia 31 grudnia 2010 r. w zakresie wyznaczonym odwołaniem
wnioskodawcy, Sąd Rejonowy miał na uwadze treść art. 365 § 1 k.p.c.
stanowiącego, że orzeczenie prawomocne wiąże nie tylko strony i sąd, który je
3
wydał, lecz również inne sądy i inne organy państwowe. Sąd pierwszej instancji
wskazał, że dla przedmiotu rozpatrywanej sprawy prejudycjalny charakter ma wyrok
Sądu Okręgowego z dnia 29 września 2011 r., którym prawomocnie ustalono, że
zainteresowana nie była objęta od dnia 1 czerwca 2010 r. ubezpieczeniem
społecznym, ponieważ zawarta przez nią umowa o pracę miała charakter pozorny,
stąd wypłacony przez wnioskodawcę zasiłek chorobowy miał charakter świadczenia
nienależnego. Wobec prawomocności wyroku z dnia 29 września 2011 r.,
powyższe ustalenia stanu faktycznego są w tym zakresie wiążące dla Sądu
Rejonowego, zaś obowiązek zwrotu przez pracodawcę (płatnika) wypłaconych
nienależnie świadczeń wynika z art. 84 ust. 6 ustawy z dnia 13 października 1998 r.
o systemie ubezpieczeń społecznych, „ponieważ art. 66 ust. 2 ustawy z dnia 25
czerwca 1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie
choroby i macierzyństwa (jednolity tekst: Dz. U. z 2010 r. Nr 77, poz. 512 ze zm.)
dotyczy wyłącznie osoby ubezpieczonej”.
Stosownie do treści art. 84 ust. 6 ustawy o systemie ubezpieczeń
społecznych jeżeli pobranie nienależnych świadczeń zostało spowodowane
przekazaniem przez płatnika składek lub inny podmiot nieprawdziwych danych
mających wpływ na prawo do świadczeń lub na ich wysokość, obowiązek zwrotu
tych świadczeń wraz z odsetkami, o których mowa w ust. 1, obciąża odpowiednio
płatnika składek lub inny podmiot.
Rozpoznając apelację wnioskodawcy od wyroku Sądu pierwszej instancji,
Sąd Okręgowy przyjął w całości ustalony w sprawie stan faktyczny, dokonując jego
odmiennej oceny prawnej. W ocenie Sądu drugiej instancji, wbrew zarzutom
apelacji, Sąd Rejonowy był związany w rozpatrywanej sprawie prawomocnym
wyrokiem Sądu Okręgowego z dnia 29 września 2011 r., oddalającym odwołania
wnioskodawcy i zainteresowanej od decyzji organu rentowego z dnia 20 grudnia
2010 r., wyłączającej zainteresowaną z ubezpieczeń społecznych z tytułu
zatrudnienia na podstawie umowy o pracę z dniem 1 czerwca 2010 r., w tym także
ustaleniem, że zatrudnienie zainteresowanej przez wnioskodawcę miało charakter
pozorny, a umowa o pracę zawarta przez nich była nieważna i w konsekwencji brak
było tytułu do pobierania świadczeń z ubezpieczenia chorobowego przez
pracownika. Zdaniem Sądu drugiej instancji, Sąd Rejonowy prawidłowo
4
skonstatował, że skoro brak było tytułu do korzystania ze świadczeń z
ubezpieczenia społecznego, to zasiłek chorobowy wypłacony zainteresowanej miał
charakter świadczenia nienależnego w rozumieniu art. 84 ust. 2 ustawy o systemie
ubezpieczeń społecznych. Jednak w ocenie Sądu Okręgowego, w myśl art. 84 ust.
6 ustawy systemowej, jeżeli pobranie nienależnych świadczeń zostało
spowodowane przekazaniem przez płatnika składek lub inny podmiot
nieprawdziwych danych mających wpływ na prawo do świadczeń lub na ich
wysokość, obowiązek zwrotu tych świadczeń wraz z odsetkami, o których mowa w
ust. 1, obciąża odpowiednio płatnika składek lub inny podmiot. Zasadą wynikającą
z art. 84 ust. 1 ustawy systemowej jest obowiązek zwrotu nienależnie pobranego
świadczenia, przy czym obowiązek ten ciąży przede wszystkim na osobie, która je
pobrała. Jeżeli zatem spełnione zostały określone w art. 84 ust. 2 ustawy
systemowej przesłanki do uznania świadczenia za pobrane nienależnie, to
obowiązana do jego zwrotu jest w pierwszej kolejności osoba, której świadczenie
wypłacono. Podmiot, do którego jest adresowany, tj. płatnik składek nie może być
zobowiązany do zwrotu kwot świadczeń pobranych nienależnie przez inne osoby w
sytuacji, gdy obowiązujące przepisy umożliwiają dochodzenie zwrotu od osoby,
której świadczenia faktycznie wypłacono. Przepis art. 84 ust. 6 ustawy systemowej
reguluje zatem wyłącznie taką sytuację, w której pobranie nienależnych świadczeń
zostało spowodowane przekazaniem przez płatnika składek lub inny podmiot
nieprawdziwych danych mających wpływ na prawo do świadczeń lub na ich
wysokość, a jednocześnie nie można stwierdzić odpowiedzialności osoby, której
świadczenia wypłacono, bowiem nie można uznać, że pobrała je nienależnie w
rozumieniu art. 84 ust. 2 ustawy systemowej. Z tych przyczyn Sąd Okręgowy
doszedł do wniosku, iż zaskarżona decyzja organu rentowego z dnia 31 grudnia
2010 r. zobowiązująca płatnika składek do zwrotu zasiłku chorobowego nienależnie
wypłaconego zainteresowanej wraz z odsetkami w kwocie 10.277,85 zł była
nieprawidłowa.
Powyższy wyrok zaskarżył w całości skargą kasacyjną pełnomocnik organu
rentowego i zarzucając naruszenie prawa materialnego - art. 84 ust. 1 i 2 pkt 2
oraz ust. 6 ust. ustawy z dnia 13 października 1998 roku o systemie ubezpieczeń
społecznych poprzez błędną wykładnię i przyjęcie, że na podstawie powyższych
5
przepisów wnioskodawca nie jest zobowiązany do zwrotu nienależnie wypłaconego
zainteresowanej przez organ rentowy zasiłku chorobowego oraz, że w świetle tych
regulacji ustawowych spełnione zostały warunki do obciążenia obowiązkiem zwrotu
pobranego nienależnie zasiłku chorobowego jedynie zainteresowanej, wniósł o
uchylenie zaskarżonego wyroku w całości i przekazanie sprawy do ponownego
rozpoznania, ewentualnie o uchylenie zaskarżonego wyroku i orzeczenie co do
istoty sprawy, wraz z orzeczeniem o kosztach postępowania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
Stosownie do art. 39813
§ 1 i 2 k.p.c., Sąd Najwyższy rozpoznaje sprawę w
granicach skargi kasacyjnej i jest związany ustaleniami faktycznymi stanowiącymi
podstawę zaskarżonego orzeczenia, jeżeli skarga nie zawiera zarzutu naruszenia
przepisów postępowania (jak w rozpoznawanej sprawie) lub gdy zarzut taki okaże
się niezasadny. Decydujące znaczenie dla prawidłowego zastosowania prawa
materialnego (art. 84 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych), miały wiążące
Sąd Najwyższy ustalenia faktyczne, według których prawomocnym wyrokiem Sądu
Okręgowego z dnia 29 września 2011 r. oddalono odwołania wnioskodawcy i
zainteresowanej od decyzji organu rentowego z dnia 20 grudnia 2010 r.,
wyłączającej zainteresowaną z ubezpieczeń społecznych z tytułu zatrudnienia na
podstawie umowy o pracę z dniem 1 czerwca 2010 r., w związku z tym, że
zatrudnienie zainteresowanej przez wnioskodawcę miało charakter pozorny, a
umowa o pracę zawarta przez nich była nieważna, stąd w konsekwencji brak było
tytułu do pobierania świadczeń z ubezpieczenia chorobowego przez pracownika.
Tym samym ocenie Sądów orzekających w sprawie podlegała jedynie zaskarżona
decyzja organu rentowego z dnia 31 grudnia 2010 r. w zakresie w jakim
zobowiązywała wnioskodawcę (płatnika) do zwrotu nienależnie wypłaconego
zainteresowanej zasiłku chorobowego.
Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 10 czerwca 2008 r., I UK 376/07, (OSNP
2009r. Nr 21-22, poz. 295) m.in. wskazał, że obowiązek zwrotu wypłaconych
nienależnie świadczeń z ubezpieczeń społecznych obciąża płatnika składek w myśl
art. 84 ust. 6 ustawy systemowej tylko wówczas, gdy ich pobranie spowodowane
6
zostało przekazaniem przez niego nieprawdziwych danych mających wpływ na
prawo do świadczeń lub ich wysokość, a jednocześnie brak jest podstaw do
żądania takiego zwrotu od osoby, której faktycznie świadczenia te wypłacono,
bowiem nie można uznać, że pobrała je nienależnie w rozumieniu art. 84 ust. 2 tej
ustawy. Podobne stanowisko zostało zajęte w wyroku z dnia 17 stycznia 2012 r.,
I UK 194/11 (niepublikowany), w którym Sąd Najwyższy trafnie uznał, że obowiązek
zwrotu wypłaconych nienależnie świadczeń z ubezpieczeń społecznych obciąża
płatnika składek tylko wówczas, gdy brak jest podstaw do żądania takiego zwrotu
bezpośrednio od osoby, której te świadczenia wypłacono, ponieważ nie można
uznać, że pobrała je nienależnie w rozumieniu art. 84 ust. 2 tej ustawy. Zasadą
wynikającą z art. 84 ust. 1 ustawy systemowej jest więc obowiązek zwrotu
nienależnie pobranego świadczenia przez osobę, która je pobrała.
Sąd drugiej instancji prawidłowo przyjął, że istniały podstawy do uznania, iż
wypłacenie zainteresowanej zasiłku chorobowego nastąpiło w wyniku świadomego
wprowadzenia przez nią w błąd organu rentowego. W świetle ustaleń,
zainteresowana nie była objęta ubezpieczeniem chorobowym, bo nie istniał do
niego żaden tytuł. Samo zawarcie umowy o pracę nie przesądzało o nawiązaniu
stosunku pracy, skoro dla jego bytu niezbędne jest, aby pracownik wykonywał
pracę określonego rodzaju na rzecz pracodawcy i pod jego kierownictwem oraz w
miejscu i czasie wyznaczonym przez pracodawcę, a pracodawca zatrudniał
pracownika za wynagrodzeniem (art. 22 § 1 k.p.). Jeżeli zatem strony umowy o
pracę nie zamierzają wywołać skutku prawnego w postaci nawiązania stosunku
pracy, a ich oświadczenia uzewnętrznione umową o pracę zmierzają wyłącznie do
wywołania skutku w sferze ubezpieczenia społecznego, to taka umowa jako
pozorna jest nieważna (art. 83 § 1 k.c.). Okoliczność, że zgłoszenia danej osoby do
ubezpieczeń społecznych dokonuje rzekomy pracodawca, nie oznacza, że rzekomy
pracownik, wnioskując o świadczenia z ubezpieczeń społecznych, z powołaniem
się na objęcie go takimi ubezpieczeniami w związku z zawarciem umowy o pracę,
nie wprowadza świadomie w błąd organu rentowego w rozumieniu art. 84 ust. 2 pkt
2 ustawy systemowej.
Na uwzględnienie nie zasługuje też zarzut naruszenia art. 84 ust. 6 ustawy
systemowej, gdyż nie ma podstaw do przyjęcia, iż w stanie faktycznym sprawy ma
7
on zastosowanie. Zasadą wynikającą z art. 84 ust. 1 ustawy systemowej jest, że
obowiązek zwrotu nienależnie pobranego świadczenia ciąży na osobie, która je
pobrała. Jeżeli zatem spełnione zostały określone w art. 84 ust. 2 ustawy
systemowej przesłanki do uznania świadczenia za pobrane nienależnie, to
obowiązana do jego zwrotu jest osoba, której świadczenie wypłacono. Tym samym
przepis art. 84 ust. 6 zawarty w tej samej ustawie i odnoszący się również do
zwrotu nienależnie wypłaconego świadczenia nie dotyczy powyżej opisanej sytuacji.
Podmiot, do którego jest adresowany, tj. płatnik składek nie może być bowiem
zobowiązany do zwrotu kwot świadczeń pobranych nienależnie przez inne osoby w
sytuacji, gdy obowiązujące przepisy umożliwiają dochodzenie zwrotu od osoby,
której świadczenia faktycznie wypłacono. Celem regulacji wynikającej z art. 84 ust.
6 ustawy systemowej jest umożliwienie organowi rentowemu odzyskania świadczeń,
które bez jego winy zostały wypłacone, bądź zawyżone, a nie ma przy tym podstaw,
aby uznać, że pobierająca je osoba zobowiązana byłaby do ich zwrotu w myśl
zasad wynikających z art. 84 ust. 1 i 2 ustawy systemowej. Organ rentowy ma w
takiej sytuacji podstawy do żądania zwrotu nadpłaconych kwot od
odpowiedzialnego za zaistnienie takiej sytuacji płatnika, bowiem od niego
pochodzące nieprawdziwe informacje doprowadziły do wypłacenia nienależnych
świadczeń. Na marginesie tych rozważań, w związku z zawartą w uzasadnieniu
skargi kasacyjnej sugestią o solidarnej odpowiedzialności zainteresowanej i
wnioskodawcy w sprawie, trzeba wskazać, że odpowiedzialności takiej (solidarnej)
nie można domniemywać, musi ona wynikać z obowiązującego prawa, to zaś takiej
formy odpowiedzialności w sprawach z ubezpieczenia społecznego dotyczących
zwrotu nienależnie pobranych świadczeń nie przewiduje, w odróżnieniu od
przepisów ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. - Ordynacja podatkowa (tekst jednolity:
Dz. U. z 2005 r. Nr 8, poz. 60 ze zm.), do których odsyła art. 31 ustawy o systemie
ubezpieczeń społecznych. Jednym z tych przepisów Ordynacji podatkowej jest art.
107 § 1 stanowiący, że w przypadkach i w zakresie przewidzianym w rozdziale 15
(zatytułowanym "Odpowiedzialność podatkowa osób trzecich") za zaległości
podatkowe podatnika odpowiadają całym swoim majątkiem solidarnie z
podatnikiem również osoby trzecie.
8
Mając powyższe na uwadze, Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji na
podstawie art. 39814
k.p.c.