Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II UK 431/12
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 6 sierpnia 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Jerzy Kuźniar (przewodniczący)
SSN Bogusław Cudowski
SSN Maciej Pacuda (sprawozdawca)
w sprawie z wniosku D. C. spółki z o.o. w S.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych
o wysokość stopy procentowej składki na ubezpieczenie wypadkowe,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 6 sierpnia 2013 r.,
skargi kasacyjnej organu rentowego od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 23 sierpnia 2012 r.,
1) oddala skargę kasacyjną,
2) zasądza od Zakładu Ubezpieczeń Społecznych na rzecz D.
C. Spółki z o.o. w S. kwotę 1 200 (jeden tysiąc dwieście) złotych
tytułem kosztów zastępstwa prawnego w postępowaniu
kasacyjnym.
UZASADNIENIE
Zakład Ubezpieczeń Społecznych decyzją nr DU/040400/451/4/BB/2011 z
dnia 8 czerwca 2011 r., wydaną na podstawie art. 34 ustawy z dnia 30 października
2
2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób
zawodowych oraz art. 83 ust. 1 pkt 3 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o
systemie ubezpieczeń społecznych, stwierdził, że stopę procentową składki na
ubezpieczenie wypadkowe obowiązującą płatnika składek D. C. Sp. z o.o. w S., w
roku składkowym obejmującym okres od 1 kwietnia 2009 r. do 31 marca 2010 r.
podwyższa się o 50%. W uzasadnieniu tej decyzji organ rentowy wskazał, iż w
związku ze złożeniem korekty dokumentu ZUS IWA ustalono, że płatnik
przekazywał nieprawdziwe dane do ustalenia stopy procentowej składki na
ubezpieczenie wypadkowe w informacji ZUS IWA za 2008 r. W konsekwencji w
zawiadomieniu z dnia 17 marca 2009 r. nastąpiło nieprawidłowe ustalenie stopy
procentowej składki na ubezpieczenie wypadkowe za okres od 1 kwietnia 2009 r.
do 31 marca 2010 r. w wysokości 2,00%. W wyniku złożenia korekty informacji ZUS
IWA za rok 2008, płatnikowi przesłano zawiadomienie, zgodnie z którym stopa ta
wynosi za okres od 1 kwietnia 2009 r. do 31 marca 2010 r. 2,60%. W deklaracjach
DRA za okres od kwietnia 2009 r. do marca 2010 r. błędnie wykazywano natomiast
składkę na ubezpieczenie wypadkowe (2,00% zamiast 2,60%). Z tej przyczyny
podwyższono należną składkę o 50%, do 3,90%.
D. C. Sp. z o.o. wniosła odwołanie od powyższej decyzji, domagając się jej
zmiany poprzez orzeczenie, iż stopa składki na ubezpieczenie społeczne
obowiązująca Spółkę w okresie od 1 kwietnia 2009 r. do 31 marca 2010 r. wynosi
2,60% oraz o zasądzenie kosztów postępowania, w tym kosztów zastępstwa
procesowego według norm przepisanych.
Sąd Okręgowy - Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w B. wyrokiem z
dnia 8 grudnia 2011 r. zmienił zaskarżoną decyzję Zakładu Ubezpieczeń
Społecznych poprzez stwierdzenie, że stopa procentowa składki na ubezpieczenie
wypadkowe obowiązująca płatnika składek D. C. Sp. z o.o. w roku składkowym
obejmującym okres od 1 kwietnia 2009 do 31 marca 2010 roku nie ulega
podwyższeniu o 50% oraz zasądził od Zakładu Ubezpieczeń Społecznych na rzecz
odwołującej się Spółki kwotę 300 zł (trzysta złotych) tytułem zwrotu kosztów
zastępstwa procesowego.
Sąd pierwszej instancji ustalił, że D. C. Sp. z o.o. przekazywała
nieprawdziwe dane do ustalenia stopy procentowej składki na ubezpieczenie
3
wypadkowe w informacji ZUS IWA za 2008 r. w zakresie liczby zatrudnionych w
warunkach zagrożenia. W konsekwencji pierwotnie przekazanej deklaracji ZUS
IWA nastąpiło nieprawidłowe ustalenie w zawiadomieniu z dnia 17 marca 2009 r.
stopy procentowej składki na ubezpieczenie wypadkowe za okres od 1 kwietnia
2009 r. do 31 marca 2010 r. w wysokości 2,00%. Także w deklaracjach DRA za
okres od kwietnia 2009 r. do marca 2010 r. błędnie wykazywano składkę na
ubezpieczenie wypadkowe (2,00% zamiast 2,60%). Spółka w wyniku własnej
weryfikacji dokumentów, w dniu 19 i 27 kwietnia 2011 r. złożyła korektę informacji o
danych do ustalenia składki na ubezpieczenie wypadkowe za lata 2008-2010. W
dniu 10 maja 2011 r. Przesłała też korektę dokumentów rozliczeniowych ZUS DRA,
podwyższając stopę składki do 3,00%, a w dniu 11 maja 2011 r. przekazała
brakującą kwotę składki wraz z odsetkami za zwłokę. Pismem z dnia 7 maja
2011 r., doręczonym w dniu 13 maja 2011 r. ZUS ustalił wysokość stopy
procentowej na poziomie 2,60%.
Decyzją nr DU/040400/451/4/BB/2011 z dnia 8 czerwca 2011 r., wydaną na
podstawie art. 34 ustawy z dnia 30 października 2002 r. o ubezpieczeniu
społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych oraz art. 83 ust. 1
pkt 3 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych,
Zakład Ubezpieczeń Społecznych stwierdził jednakże, iż stopę procentową składki
na ubezpieczenie wypadkowe obowiązującą płatnika składek D. C. Sp. z o.o. w
roku składkowym obejmującym okres od 1 kwietnia 2009 r. do 31 marca 2010 r.
podwyższa się o 50,00%.
Sąd Okręgowy wyjaśnił, iż stan faktyczny rozpoznawanej sprawy był w
zasadzie bezsporny. Niewątpliwie Spółka złożyła błędne informacje w druku ZUS
IWA. Fakt ten miał konsekwencje w postaci wyliczenia zaniżonej stopy procentowej
składki na ubezpieczenie wypadkowe w wysokości 2,00%, podczas gdy winna ona
wynosić (przy dokonaniu właściwego zgłoszenia informacji IWA) - 2,60% podstawy
wymiaru. Błąd ten został jednakże wykryty i naprawiony przez Spółkę jeszcze przed
wszczęciem przez pozwany organ jakichkolwiek czynności w tej sprawie, a Spółka
złożyła właściwie skorygowane dokumenty i zapłaciła należne składki wraz z
odsetkami.
4
Sąd Okręgowy wskazał, iż rozstrzygnięcia wymagała kwestia prawna,
dotycząca stosowania w zaistniałym stanie faktycznym sankcji określonej w art. 34
ust. 1 ustawy z dnia 30 października 2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu
wypadków przy pracy i chorób zawodowych (j.t: Dz. U. z 2009 r. Nr 167, poz. 1322
ze zm.).
Sąd pierwszej instancji przypomniał, że stosownie do treści art. 28 ust. 2
ustawy wypadkowej stopę procentową składki na ubezpieczenie wypadkowe dla
płatnika składek zgłaszającego do ubezpieczenia wypadkowego co najmniej 10
ubezpieczonych ustala Zakład jako iloczyn stopy procentowej składki na
ubezpieczenie wypadkowe określonej dla grupy działalności, do której należy
płatnik składek, i wskaźnika korygującego ustalonego dla płatnika składek. W myśl
art. 31 ustawy, kategorię ryzyka dla płatnika składek ustala się zaś w zależności od
ryzyka określonej wskaźnikami częstości: poszkodowanych w wypadkach przy
pracy ogółem; poszkodowanych w wypadkach przy pracy śmiertelnych i ciężkich;
zatrudnionych w warunkach zagrożenia (ust. 3). Dane, o których mowa w ust. 3,
płatnik składek przekazuje do dnia 31 stycznia danego roku za poprzedni rok
kalendarzowy w informacji zawierającej w szczególności: dane identyfikacyjne
płatnika składek, określone w przepisach o systemie ubezpieczeń społecznych;
rodzaj działalności według PKD; liczbę ubezpieczonych zgłoszonych do
ubezpieczenia wypadkowego; adres płatnika składek (ust. 6). Zgodnie natomiast z
art. 34 ust. 1 ustawy, jeżeli płatnik składek nie przekaże danych lub przekaże
nieprawdziwe dane, o których mowa w art. 31, co spowoduje zaniżenie stopy
procentowej składki na ubezpieczenie wypadkowe, Zakład ustala, w drodze decyzji,
stopę procentową składki na cały rok składkowy w wysokości 150% stopy
procentowej ustalonej na podstawie prawidłowych danych. Płatnik składek
zobowiązany jest opłacić zaległe składki wraz z odsetkami za zwłokę.
Zdaniem Sądu Okręgowego, pod pojęciem „nieprawdziwe dane”, o których
mowa we wskazanym przepisie, należy rozumieć informacje niezgodne ze stanem
faktycznym, świadomie i umyślnie wprowadzające w błąd organ rentowy w celu
stworzenia korzystnej sytuacji dla płatnika składek. Powyższy przepis ma charakter
restrykcyjny i nie może być interpretowany rozszerzająco.
5
Analiza materiału dowodowego przedmiotowej sprawy wskazuje z kolei
jednoznacznie, iż podanie zaniżonej stopy procentowej składki na ubezpieczenie
wypadkowe w deklaracjach za okres od kwietnia 2009 r. do marca 2010 r. było
jedynie wynikiem zwykłej pomyłki, a nie działaniem płatnika z premedytacją,
oszukującego Zakład Ubezpieczeń Społecznych. Płatnik niezwłocznie po wykryciu
błędu wniósł samodzielnie stosowną korektę i zadeklarował składkę nawet w
zawyżonej wysokości (3,00% w stosunku do prawidłowej wynoszącej 2,60%),
błędne deklaracje zostały skorygowane, a różnica w wysokości odprowadzonych
składek na ubezpieczenie wypadkowe została uregulowana wraz z należnymi
odsetkami za zwłokę.
Sąd pierwszej instancji podkreślił, iż podstawową regułą interpretacyjno-
legislacyjną jest założenie racjonalności ustawodawcy i w ocenie Sądu - sankcje
podwyższające stopę procentową składki na ubezpieczenie wypadkowe zawarte w
przepisie art. 34 ustawy wypadkowej mogą dotyczyć jedynie niesumiennych,
nierzetelnych płatników składek, zatajających stosowne informacje przed
Zakładem, nie zaś płatników, którzy popełniają drobne błędy, które następnie
skorygują i uregulują stosowne wyrównanie w płatności składek. Zatem obciążenie
płatnika sankcją w postaci podwyższenia o 50% stopy procentowej składki na
ubezpieczenie wypadkowe było nieprawidłowe.
Sąd Apelacyjny – Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych wyrokiem z dnia 23
sierpnia 2012 r. oddalił apelację organu rentowego wniesiona od wyżej opisanego
wyroku Sądu pierwszej instancji, uznając ją za niezasadną i nie zasługującą na
uwzględnienie.
W ocenie Sądu Apelacyjnego, Sąd Okręgowy wyjaśnił w toku
przeprowadzonego postępowania wszystkie istotne okoliczności mające wpływ na
rozstrzygnięcie niniejszej sprawy. Przeprowadził także wystarczające dla
rozstrzygnięcia sprawy postępowanie dowodowe, które ocenił zgodnie z treścią art.
233 § 1 k.p.c., nie przekraczając granic swobodnej oceny dowodów, zakreślonych
wyżej wskazanym przepisem.
Sąd Apelacyjny w pełni podzielił również ocenę prawną, której dokonał Sąd
pierwszej instancji i uznał ją za wyczerpującą.
6
Zdaniem Sądu drugiej instancji, płatnik składek istotnie przekazał
nieprawidłowe dane służące do ustalenia stopy procentowej składki na
ubezpieczenie wypadkowe w informacji ZUS IWA za 2008 r., w zakresie liczby
zatrudnionych w warunkach zagrożenia. W konsekwencji pierwotnie przekazanej
deklaracji ZUS IWA nastąpiło zatem nieprawidłowe ustalenie w zawiadomieniu ZUS
z dnia 17 marca 2009 r. stopy procentowej składki na ubezpieczenie wypadkowe za
okres od 1 kwietnia 2009 r. do 31 marca 2010 r. w wysokości 2,00%. Jednakże
odwołująca się Spółka, w wyniku własnej weryfikacji dokumentów, w dniach 19 i 27
kwietnia 2011 r. złożyła korektę informacji o danych do ustalenia składki na
ubezpieczenie wypadkowe za lata 2008-2010. W dniu 10 maja 2011 r. przesłała
także korektę dokumentów rozliczeniowych ZUS P DRA, podwyższając stopę
składki do 3,00%, a w dniu 11 maja 2011 r. przekazała brakującą kwotę składki
wraz z odsetkami za zwłokę. Zaskarżona decyzja została natomiast wydana w dniu
8 czerwca 2011 r.
Sąd Apelacyjny stanął równocześnie na stanowisku, że sam fakt błędnego
obliczenia wysokości należnych składek nie prowadzi automatycznie do możliwości
nałożenia na płatnika sankcji określonej w art. 34 ust. 1 w/w ustawy. Sankcja
wynikająca z art. 34 ust. 1 ustawy obejmuje bowiem płatników, którzy na dzień
wydania decyzji nakładającej sankcję za zaniżenie stopy procentowej składki na
ubezpieczenie wypadkowe deklarowali składkę zaniżoną. Z materiału dowodowego
zgromadzonego w przedmiotowej sprawie wynika natomiast, iż na dzień wydania
zaskarżonej decyzji stopa procentowa składki na ubezpieczenie wypadkowe nie
była zaniżona.
Zakład Ubezpieczeń Społecznych wniósł do Sądu Najwyższego skargę
kasacyjną od wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia 23 sierpnia 2012 r., zaskarżając
ten wyrok w całości i zarzucając mu naruszenie przepisów prawa materialnego, to
jest art. 34 ust. 1, 3, 4 ustawy z dnia 30 października 2002 r. o ubezpieczeniu
społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych (Dz. U. z 2009 r.
Nr 167, poz. 1322 ze zm.), przez błędną jego wykładnię, polegającą na przyjęciu, iż
sankcja wynikająca z art. 34 ust. 1 ustawy obejmuje płatników, którzy na dzień
wydania przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych decyzji nakładającej sankcję za
zaniżenie stopy procentowej składki na ubezpieczenie wypadkowe deklarowali
7
składkę zaniżoną. Natomiast sam fakt błędnego obliczenia wysokości należnych
składek nie prowadzi automatycznie do możliwości nałożenia sankcji określonej w
art. 34 ust. 1 wymienionej ustawy.
Powołując się na ten zarzut, skarżący wniósł o uchylenie zaskarżonego
wyroku i przekazanie do ponownego rozpoznania oraz o zasądzenie od
odwołującej się na rzecz organu rentowego kosztów zastępstwa prawnego, także
za postępowanie przed Sądem Apelacyjnym, według norm przepisanych.
W ocenie skarżącego, stanowisko Sądu Apelacyjnego wyrażone końcowej
część uzasadnienia wyroku, jest nieprawidłowe. Sankcja wynikająca z art. 34 ust. 1
powołanej ustawy odnosi się wprost tylko do działania płatnika polegającego na
przekazaniu nieprawdziwych danych lub nieprzekazaniu danych, które skutkowały
ustaleniem zaniżonej składki. Przy czym ustawodawca posługuje się w art. 34 ust.
nie tylko pojęciem nieprawdziwych danych, ale też pojęciem prawidłowych danych i
nieprawidłowej informacji. Wydaje się więc, iż brak uzasadnienia do nadania tym
pojęciom odmiennego znaczenia w celu innego traktowania danych, które wpłynęły
na zaniżenie składek. Mając na uwadze racjonalność ustawodawcy, należałoby
wyciągnąć wnioski, iż użyte w przepisie art. 34 ustawy wypadkowej pojęcia
nieprawdziwych i nieprawidłowych danych są rozumiane tożsamo jako dane
niezgodne z rzeczywistością.
Przekazanie przez płatnika nieprawdziwych danych lub nieprzekazanie tych
danych ma zawsze miejsce przed wydaniem decyzji określającej podwyższenie
składki na ubezpieczenie wypadkowe. Najczęściej źródłem informacji dla organu
rentowego są wyniki kontroli lub działanie płatnika, w efekcie których Zakład
podejmuje określone przepisami działania m.in. wydaje decyzje. Do zastosowania
sankcji polegającej na podwyższeniu stopy składki na ubezpieczenie wypadkowe
nie ma natomiast znaczenia fakt, czy płatnik na dzień wydania decyzji dokonał
korekty danych i opłacił składkę na ubezpieczenie wypadkowe w prawidłowej
wysokości. Skorygowanie nieprawidłowych informacji zawsze stanowi
konsekwencje przekazania danych niezgodnych z rzeczywistością. Stosując
wykładnię literalną art. 34 ustawy, w żadnym razie nie można wyprowadzić
wniosku, iż samodzielne skorygowanie przez płatnika nieprawdziwych danych
zwalnia go z zastosowania sankcji podwyższenia składki. Taka wykładania
8
przepisu art. 34 ustawy mogłaby prowadzić do nieuprawnionej praktyki uchylenia
się płatnika od sankcji tylko poprzez złożenie stosownych korekt, zanim Zakład
Ubezpieczeń Społecznych zdąży podjąć jakikolwiek działania po uzyskaniu
informacji o przekazaniu nieprawdziwych informacji. Zgodnie z art. 31 ust. 10 i 11
powołanej ustawy na płatniku ciąży natomiast obowiązek złożenia korekt informacji,
zarówno wtedy, gdy stwierdził on nieprawidłowości w przekazanej informacji we
własnym zakresie, jak również w sytuacji, gdy to ZUS zawiadomił go o
stwierdzonych przez siebie nieprawidłowościach. Termin do złożenia korekty
ustawa określa w obu tych przypadkach na 7 dni. Jeżeli zaś konieczność korekty
danych podanych w informacji wynika ze stwierdzenia nieprawidłowości przez ZUS
w decyzji, płatnik powinien złożyć korektę informacji nie później niż w terminie 7 dni
od uprawomocnienia się tej decyzji. W przypadku, gdy ZUS stwierdza
nieprawidłowości w przekazanej informacji podczas kontroli, płatnik jest
obowiązany złożyć korektę informacji nie później niż w terminie 30 dni od dnia
otrzymania protokołu kontroli.
Mając powyższe na uwadze, w każdym wypadku złożenia korekty
nieprawdziwych danych przez płatnika składek, do czego jest on zobowiązany
mocą ustawy, dochodziłoby do wyłączenia stosowania art. 34 ust. 1 ustawy
wypadkowej. Taka wykładnia jest sprzeczna nie tylko z wykładnią literalną art. 34
ustawy, ale też z wykładnią celowościową przepisu zmierzającego do
zmobilizowania płatników do podawania prawidłowych danych, które są podstawą
ustalenia składki przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych.
Skarżący podniósł ponadto, że niewątpliwie podwyższenie stopy
procentowej składki na cały rok składkowy do wysokości 150% stopy procentowej
ustalonej na podstawie prawidłowych danych za nieprzekazanie danych lub
przekazanie nieprawdziwych danych, o których mowa w art. 31 ustawy
wypadkowej, ma charakter sankcji o charakterze represyjnym (penalnym). Istnieje
zatem zasadnicze podobieństwo między opłatą dodatkową wymierzoną na
podstawie art. 24 ust. 1 ustawy z dnia 13 października 1998r. o systemie
ubezpieczeń społecznych (jednolity tekst: Dz. U. z 2009 r. Nr 205, poz. 1585 ze
zm.) a podwyższeniem stopy procentowej składki przy zastosowaniu art. 34 ust. 1
ustawy o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób
9
zawodowych. O zastosowaniu opłaty dodatkowej decydują okoliczności każdego
indywidualnego przypadku, zwłaszcza te, które wskazują na winę płatnika w
nieopłaceniu składek lub ich opłaceniu w zaniżonej wysokości lub jej brak. Celem
nie jest z pewnością „automatyczne” karanie każdego płatnika., który nie wywiązał
się w pełni z obowiązku opłacania składek, skoro wymierzenie opłaty jest
fakultatywne. Różnica między art. 24 ust. 1 ustawy systemowej a art. 34 ust. 1
ustawy wypadkowej polega na tym, iż o ile pierwszy, określając przesłankę
wymierzenie opłaty dodatkowej, jaką jest nieopłacenie składek lub opłacenie ich
zaniżonej wysokości, pozostawia Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych swobodę w
zakresie wymierzenia opłaty dodatkowej i jej wysokości, o tyle drugi zobowiązuje
organ rentowy do wymierzenia składki w ustawowo określonej („sztywnej”)
wysokości, jeśli płatnik składek nie przekaże danych lub przekaże nieprawdziwe
dane, co spowoduje zaniżenie stopy procentowej składki na ubezpieczenie
wypadkowe. W pierwszym przypadku bowiem ZUS „może wymierzyć płatnikowi
składek opłatę dodatkową do wysokości 100% nieopłaconych składek”, w drugim
natomiast „ustala”, w drodze decyzji, stopę procentową składki na cały rok
składkowy w wysokości 150% stopy procentowej ustalonej na podstawie
prawidłowych danych. Decyzja o podwyższeniu stopy procentowej składki nie jest
więc uznaniowa, ale to w żaden sposób nie wpływa na jej represyjny i prewencyjny
charakter, któremu należy przypisać decydujące znaczenia dla wykładni art. 34 ust.
1 ustawy o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób
zawodowych. Nie ma bowiem uzasadnienia dla wymierzenia tej sui generis kary
bez oceny okoliczności będących przyczyną wadliwości informacji. Wynikająca z
niego sankcja będzie miała zatem zastosowanie do płatnika, który ponosi winę,
nawet w jej najlżejszym stopniu (culpa levissima), za przekazanie
nieodpowiadających prawdzie danych. Przedstawiając ten pogląd prawny, skarżący
powołał się na stanowisko zaprezentowane w orzecznictwie Sądu Najwyższego w
wyrokach: z dnia 21 lutego 2011 r., I UK 207/11 oraz z dnia 16 czerwca 2011 r.,
I UK 15/11.
We wniosku o przyjęcie skargi kasacyjnej do rozpoznania wskazano
natomiast na oczywistą zasadność skargi oraz potrzebę udzielenia odpowiedzi na
występujące w niniejszej sprawie zagadnienie prawne w przedmiocie wyłączenia
10
stosowania sankcji z art. 34 ustawy o ustawy z dnia 30 października 2002 r. o
ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych (j.t.:
Dz. U. z 2009 r. Nr 167, poz. 1322 ze zm.), zawierające się w pytaniu: „ czy płatnik
składek, o którym mowa w art. 28 ust. 2 ustawy z dnia 30 października 2002 r. o
ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych,
który podał na druku ZUS IWA nieprawdziwe dane skutkujące wydaniem decyzji o
ustaleniu wysokości składki w zaniżonej wysokości lub płatnik, o którym mowa w
art. 28 ust. 1 wymienionej ustawy, który samodzielnie ustalił wadliwie składkę w
zaniżonej wysokości, może uchylić się przed zastosowaniem sankcji podwyższenia
składki o 50%, przewidzianej w art. 34 ust. 1 ustawy o ustawy z dnia 30
października 2002r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i
chorób zawodowych, jeżeli samodzielnie skoryguje nieprawdziwe dane przed
wydaniem decyzji, w rezultacie czego na dzień wydania decyzji składka nie jest
zaniżona?”
Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
Skarga kasacyjna organu rentowego nie ma uzasadnionych podstaw.
Zgodnie z treścią wymienionego w podstawie zaskarżenia art. 34 ustawy z
dnia 30 października 2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy
pracy i chorób zawodowych, a konkretnie wymienionych tam jego ustępów 1, 3 i 4,
jeżeli płatnik składek nie przekaże danych lub przekaże nieprawdziwe dane, o
których mowa w art. 31, co spowoduje zaniżenie stopy procentowej składki na
ubezpieczenie wypadkowe, Zakład ustala, w drodze decyzji, stopę procentową
składki na cały rok składkowy w wysokości 150% stopy procentowej ustalonej na
podstawie prawidłowych danych. Płatnik składek zobowiązany jest opłacić zaległe
składki wraz z odsetkami za zwłokę (ust. 1). Przepis ten stosuje się odpowiednio do
płatników składek, o których mowa w art. 28 ust. 1 i art. 33 ust. 1 i 2, którzy
nieprawidłowo ustalili liczbę ubezpieczonych lub grupę działalności, przy czym,
jeżeli płatnik składek stwierdzi nieprawidłowość, obowiązany jest on ponownie
ustalić stopę procentową składki na ubezpieczenie wypadkowe we własnym
11
zakresie (ust. 3). Zobowiązany jest też złożyć brakującą informację lub dokonać
korekty nieprawidłowej informacji (ust. 4).
Oceniając tak sformułowany zarzut, Sąd Najwyższy wstępnie uznaje za
konieczne stwierdzić, że zaskarżony wyrok nie może naruszać art. 34 ust. 3
powołanej ustawy, albowiem przepis ten w ogóle nie znajduje zastosowania w
rozpoznawanej sprawie, skoro dotyczy ona płatnika składek wymienionego w art.
28 ust. 2, a nie w art. 28 ust. 1. Ponadto, odwołująca się Spółka, jak wynika z
wiążących Sąd Najwyższy w postępowaniu kasacyjnym ustaleń Sądów meriti (art.
39813
§ 2 k.p.c.), nie jest płatnikiem składek, o którym mowa w art. 33 ust. 1 i 2
ustawy. Również Sąd drugiej instancji nie wskazał wymienionego przepisu jako
podstawy rozstrzygnięcia zawartego w zaskarżonym wyroku. Za nieuprawnioną w
związku z tym Sąd Najwyższy uznaje sugestię skarżącego, jakoby użyte w
motywach zaskarżonego wyroku i będące niewątpliwie swoistym skrótem
myślowym, zwłaszcza wobec wcześniejszego stwierdzenia, że do odwołującej się
Spółki ma zastosowanie art. 28 ust. 2 ustawy, sformułowanie „deklarowali składkę
zaniżoną” wskazywało pośrednio na przeprowadzenie wykładni art. 34 ust. 1 w
odniesieniu do płatnika, o którym mowa w art. 28 ust. 1. Tym samym, sformułowany
w skardze kasacyjnej zarzut naruszenia art. 34 ust. 3 ustawy o ubezpieczeniu
społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych jest bezzasadny.
Za nieuzasadniony należy uznać również zarzut naruszenia art. 34 ust. 4
powołanej ustawy. Skarżący, poza zacytowaniem treści tego przepisu w
uzasadnieniu podstaw zaskarżenia, nie wyjaśnia zresztą, na czym jego naruszenie
przez Sąd drugiej instancji miałoby polegać. W okolicznościach faktycznych
rozpoznawanej sprawy nie jest natomiast kwestionowany fakt zrealizowania przez
odwołującą się Spółkę obowiązku wynikającego w tego przepisu i to nawet przed
wydaniem przez Zakład decyzji na podstawie art. 34 ust. 1.
Ocena zasadności zarzutu naruszenia art. 34 ust. 1 ustawy wypadkowej
wymaga z kolei przypomnienia, iż w judykaturze ugruntowany jest pogląd, w myśl
którego tylko przyczyny wadliwego zgłoszenia danych, za które płatnik nie ponosi
odpowiedzialności (czyli niezawinione przez płatnika), mogą go uwolnić od sankcji
wynikającej z art. 34 ust. 1 ustawy wypadkowej. W sytuacji, gdy przekazane przez
płatnika dane nie odpowiadają prawdzie, to płatnik składek ma zatem wykazać, że
12
zgłoszenie nieprawdziwych danych nastąpiło z przyczyn od niego niezależnych.
Ponieważ w powołanym przepisie chodzi o sankcję o charakterze karno-
administracyjnym, jej zastosowanie musi uwzględniać okoliczności dotyczące
przyczyny powstania sytuacji nim sankcjonowanej. Płatnik nie może bowiem
odpowiadać za coś, co zaistniało bez jego winy, z przyczyn od niego niezależnych,
pomimo należytego wykonywania obowiązków. Podmiot, który wadliwie wypełnia
swój obowiązek, musi mieć możliwość obrony i wykazania, że niedopełnienie tego
obowiązku było następstwem okoliczności, za które nie ponosi odpowiedzialności
(por. wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 21 lutego 2012 r., I UK 207/11, LEX nr
1130156, z dnia 6 września 2012 r., II UK 39/12, M.P.Pr. 2013, nr 1, s. 49-50 oraz z
dnia 12 lutego 2013 r., II UK 183/12, LEX nr 1360241). Wypada też zauważyć, że
Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 16 czerwca 2011 r., I UK 15/11 (OSNP 2012, nr
15-16, poz. 199) uznał wprawdzie, iż odpowiedzialność płatnika składek nie jest
oparta na jego winie, lecz ma charakter odpowiedzialności obiektywnej, ale przyjął
równocześnie, iż nie jest to jednak odpowiedzialność absolutna. W związku z tym
stwierdzenie czy strona nie ponosi, czy też ponosi, odpowiedzialność na zasadzie
art. 34 ust. 1 ustawy wypadkowej musi być dokonywane indywidualnie, przy
uwzględnieniu wszystkich okoliczności, których dopiero łączna ocena może
doprowadzić do konkluzji, że w konkretnej sprawie wymierzenie składki
wypadkowej podwyższonej było zgodne lub nie do pogodzenia z normą prawną
zawartą w powołanym przepisie i oceniane także przez pryzmat zasady zaufania
jednostki do państwa i stanowionego przez to państwo prawa.
Sąd Najwyższy w obecnym składzie podziela jako bardziej przekonujący ten
pogląd, zgodnie z którym odpowiedzialność płatnika składek za podanie
nieprawdziwych danych służących do ustalenia wysokości składek na
ubezpieczenie wypadkowe oparta jest na winie płatnika, podobnie jak w przypadku
opłaty dodatkowej wymierzanej na podstawie art. 24 ust. 1 ustawy systemowej (por.
wyrok z dnia 21 lutego 2012 r., I UK 207/11). Uznaje też, że z treści art. 34 ust. 1
ustawy o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób
zawodowych wynika domniemanie winy płatnika składek w sytuacji, w której
przekazane przez niego dane nie odpowiadają prawdzie. Dlatego to płatnik składek
ma obowiązek wykazać, iż zgłoszenie nieprawdziwych danych nastąpiło z przyczyn
13
od niego niezależnych (niezawinionych przez niego). Zdaniem Sądu Najwyższego,
za takim sposobem wykładni omawianego przepisu przemawia zwłaszcza jego
sankcyjny charakter. Skoro bowiem uprawnia on do wymierzenia określonej sankcji
polegającej na okresowym podwyższeniu do 150% stopy procentowej składek na
ubezpieczenie wypadkowe, to przesłanką owej sankcji powinno być działanie
zawinione płatnika, a nie działanie od niego niezależne. Okoliczności, w których
dochodzi do przekazania Zakładowi nieprawdziwych danych służących ustaleniu
wysokości składki na ubezpieczenie wypadkowe, muszą być zatem oceniane z
uwzględnieniem czynnika subiektywnego, a nie jako obiektywna konsekwencja
określonych działań (bądź zaniechań) płatnika. Odmiennie niż przyjął to Sąd
Najwyższy w wyroku z dnia 21 lutego 2012 r., I UK 207/11, Sąd Najwyższy w
obecnym składzie jest jednak zdania, że do zastosowania sankcji wynikającej z art.
34 ust. 1 ustawy wypadkowej nie jest wystarczające wystąpienie po stronie płatnika
jakiejkolwiek winy nawet w jej najlżejszym stopniu (culpa levissima),
charakterystycznym dla odpowiedzialności deliktowej. Skoro bowiem skutek w
postaci przekazania Zakładowi nieprawdziwych danych jest wynikiem
nienależytego wykonania obowiązków ciążących na płatniku składek z mocy
ustawy, a fakt ten stwarza domniemanie winy i przenosi na płatnika składek ciężar
wykazania, iż zgłoszenie nieprawdziwych danych nastąpiło z przyczyn od niego
niezależnych, to przy uwzględnieniu analogii iuris i odwołaniu się w tym zakresie do
zasad odpowiedzialności kontraktowej, należałoby uznać, iż kwestia winy płatnika
składek powinna być oceniana przez pryzmat jego odpowiedzialności za
niezachowanie należytej staranności (por. art. 472 k.c. w związku z art. 471 k.c.),
jeśli zważyć, że również z art. 471 k.c. wynika domniemanie, iż niewykonanie lub
nienależyte wykonanie zobowiązania jest następstwem okoliczności, za które
dłużnik odpowiada, a w myśl art. 472 k.c., o ile co innego nie wynika z przepisów
szczególnych lub z czynności prawnej, dłużnik jest odpowiedzialny za
niezachowanie należytej staranności, zaś na wierzycielu nie spoczywa ciężar
dowodu faktów świadczących o winie dłużnika, lecz ten ostatni powinien dowieść
faktów świadczących o niezawinieniu przez niego zaistniałych naruszeń ciążących
na nim obowiązków, które mogą wynikać nie tylko z umowy, ale także z ustawy.
14
Ponadto, Sąd Najwyższy jest zdania, że podobieństwo pomiędzy sankcją
przewidzianą w art. 34 ust. 1 ustawy wypadkowej a opłatą dodatkową, o której
mowa w art. 24 ust. 1 ustawy systemowej, przejawia się także w tym, iż funkcją
(celem) obu tych instytucji jest zdyscyplinowanie płatników składek do należytego
wykonywania ciążących na nich obowiązków. Dlatego też ich zastosowanie ma
sens wówczas, gdy – przy uwzględnieniu wszystkich okoliczności – można
przewidywać, że spełnią one lub mogą spełnić założony przez ustawodawcę,
dyscyplinujący cel (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 20 maja 2004 r., II UK
403/03, OSNP 2005, nr 3, poz. 44). W przypadku stosowania obu wymienionych
instytucji powinien być zatem wzięty pod uwagę stosunek płatnika składek do
realizacji ustawowych obowiązków, w tym także jego zachowanie po stwierdzeniu
nieprawidłowości w dotychczasowym działaniu. Odmienne rozumienie powołanego
przepisu, które zakłada nałożenie na płatnika składek sankcji polegającej na
podwyższeniu stopy procentowej składek na ubezpieczenie wypadkowe w każdym
przypadku przekazania Zakładowi nieprawdziwych danych służących do ustalenia
prawidłowej stopy procentowej owych składek, musiałoby natomiast prowadzić do
wniosku, że płatnikowi nie będzie „opłacać się” jakakolwiek inicjatywa w zakresie
naprawienia zaistniałych błędów, skoro przewidziana treścią art. 34 ust. 1 ustawy
sankcja i tak nie może go ominąć. W tej sytuacji osiągnięcie dyscyplinującego
płatników celu omawianej regulacji nie byłoby natomiast w ogóle możliwe.
Podsumowując ten wątek rozważań, Sąd Najwyższy stoi na stanowisku, że
użyte w art. 34 ust. 1 ustawy z dnia 30 października 2002 r. o ubezpieczeniu
społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych sformułowanie
„ustala” należy rozumieć w ten sposób, że Zakład jest wprawdzie zobligowany do
nałożenia przewidzianej w tym przepisie sankcji, ale dopiero wtedy gdy stwierdzi
fakt nieprzekazania mu danych lub przekazania nieprawdziwych danych, o których
mowa w art. 31, a płatnik składek nie wykaże, iż nieprzekazanie przez niego
danych lub przekazanie nieprawdziwych danych nastąpiło, mimo zachowania
należytej staranności, to znaczy jest następstwem okoliczności, za które on nie
odpowiada.
Zaskarżony rozpatrywaną skargą kasacyjną wyrok Sądu Apelacyjnego nie
pozostaje w sprzeczności z przedstawionymi wyżej założeniami interpretacyjnymi,
15
wskazującymi na konieczność badania, czy sankcjonowane quasi karą
niewykonanie obowiązków płatnika składek wynika z przyczyn, za które on
odpowiada. Co prawda rację ma skarżący, zarzucając, iż nietrafna jest konkluzja
tego Sądu, że sankcja z art. 34 ust. 1 ustawy obejmuje płatników, którzy na dzień
wydania przez Zakład decyzji nakładającej ową sankcję deklarowali zaniżoną
składkę na ubezpieczenie wypadkowe, co w połączeniu ze stwierdzeniem, iż w
przedmiotowej sprawie taka sytuacja nie miała miejsca, może sugerować, że w
każdym przypadku, w którym doszło do korekty wysokości składki przed wydaniem
decyzji, nie istniałaby już możliwość zastosowania sankcji na podstawie
powołanego przepisu. Taka konkluzja nie uwzględnia bowiem przyczyn
uprzedniego przekazania Zakładowi nieprawdziwych danych, a nadto okoliczności,
w których doszło do ujawnienia tego faktu. Może się natomiast zdarzyć, iż do
ujawnienia wspomnianych nieprawidłowości dojdzie dopiero w następstwie kontroli
zewnętrznej przeprowadzonej przez ZUS lub instytucję kontrolną np. Państwową
Inspekcję Pracy, która wykaże zawinione niedopełnienie przez płatnika jego
obowiązku ustawowego, a ten, aprobując wyniki kontroli, niezwłocznie sporządzi
odpowiednią korektę dokumentacji i ureguluje zaległości składkowe, realizując tym
samym obowiązek wynikający z treści art. 31 ust. 10 ustawy. W takiej zaś sytuacji
zastosowanie sankcji, o której mowa w art. 34 ust. 1, byłoby bez wątpienia
uzasadnione. W ocenie Sądu Najwyższego, wymieniona okoliczność musi
jednakże pozostawać bez wpływu na ocenę zasadności skargi kasacyjnej, jeśli
uwzględnić to, iż poprzedzają ją, dokonane przez Sąd pierwszej instancji i w pełni
zaakceptowane przez Sąd Apelacyjny, ustalenia faktyczne, z których
jednoznacznie wynika, że odwołująca się Spółka wprawdzie przekazała Zakładowi
nieprawdziwe dane stanowiące podstawę do ustalenia wysokości składek na
ubezpieczenie wypadkowe, jednakże uczyniła to wskutek zwykłej pomyłki, zaś po
jej stwierdzeniu we własnym zakresie (bez jakiejkolwiek interwencji ze strony
Zakładu bądź innej instytucji kontrolnej) nie tylko sama dokonała weryfikacji
dokumentacji, na której oparła informację uprzednio przekazaną Zakładowi, ale
ponadto przekazała do Zakładu odpowiednią korektę owej informacji, a nawet
dokonała wyrównania należności składkowych. Wymienione okoliczności
uprawniają bowiem do przyjęcia, że przekazanie przez odwołującą się Spółkę
16
nieprawdziwych danych nie nastąpiło wskutek niezachowania należytej
staranności, a zatem było przez nią niezawinione. Podkreślenia wymaga również
to, że należyta staranność dłużnika w zakresie prowadzonej przez niego
działalności gospodarczej, którą określa się przy uwzględnieniu zawodowego
charakteru tej działalności, nie oznacza staranności wyjątkowej, lecz staranność
dostosowaną do działającej osoby, przedmiotu, jakiego działanie dotyczy, oraz
okoliczności w jakich działanie to następuje (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia
25 września 2002 r., I CKN 971/00, LEX nr 56902).
Kierując się przedstawionymi motywami, Sąd Najwyższy uznał, że skarga
kasacyjna organu rentowego nie zasłużyła na uwzględnienie, gdyż zaskarżony tą
skargą wyrok Sądu Apelacyjnego, mimo częściowo błędnego uzasadnienia,
odpowiada prawu. Dlatego też, opierając się na treści art. 39814
k.p.c., a w
odniesieniu do kosztów postepowania kasacyjnego na podstawie art. 98 § 3 k.p.c.
w związku z art. 99 k.p.c. oraz § 12 ust. 4 w związku z § 6 rozporządzenia Ministra
Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności radców
prawnych oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów pomocy prawnej
udzielonej przez radcę prawnego ustanowionego z urzędu, Sąd Najwyższy orzekł
jak w sentencji.