Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CZP 21/13
UCHWAŁA
składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego
Dnia 13 sierpnia 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Mirosława Wysocka (przewodniczący)
SSN Józef Frąckowiak
SSN Antoni Górski (sprawozdawca)
SSN Anna Owczarek
SSN Henryk Pietrzkowski
SSN Katarzyna Tyczka-Rote
SSN Bogumiła Ustjanicz
na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 13 sierpnia 2013 r.,
przy udziale prokuratora Prokuratury Generalnej Jana Szewczyka,
po rozstrzygnięciu zagadnienia prawnego przedstawionego
przez Rzecznika Praw Obywatelskich
we wniosku z dnia 21 lutego 2013 r., RPO-696122-IV/12/KD,
"Czy osoba zatrudniona w spółdzielni mieszkaniowej jest osobą
trzecią w rozumieniu art. 81
ust. 1 ustawy z dnia 15 grudnia 2000 r.
o spółdzielniach mieszkaniowych (Dz.U. z 2003 r., Nr 116, poz. 1119
ze zm.) w zw. z art. 18 § 3 ustawy z dnia 16 września 1982 r. - Prawo
spółdzielcze (Dz.U. z 2003 r., Nr 188, poz. 1848 ze zm.), także
wówczas, gdy pozostaje z tą spółdzielnią w stosunku członkostwa?"
podjął uchwałę:
Członek spółdzielni mieszkaniowej, będący jej pracownikiem,
jest osobą trzecią w rozumieniu art. 81
ust. 1 ustawy z dnia
15 grudnia 2000 r. o spółdzielniach mieszkaniowych (jedn. tekst
Dz.U. z 2003 r. Nr 119, poz. 1116 ze zm.).
2
Uzasadnienie
Rzecznik Praw Obywatelskich wystąpił o rozstrzygnięcie przez Sąd
Najwyższy rozbieżności w wykładni art. 81
ust. 1 ustawy z dnia 15 grudnia 2000 r.
o spółdzielniach mieszkaniowych (tekst jedn. Dz. U. z 2003 r., Nr 119, poz. 1116
ze zm.); dalej: „u.s.m.”, które ujawniły się w praktyce orzeczniczej sądów
powszechnych. Zgodnie z tym przepisem, członek spółdzielni mieszkaniowej ma
prawo otrzymania statutu i regulaminów oraz kopii uchwał organów spółdzielni
i protokołów obrad organów spółdzielni, protokołów lustracji, rocznych sprawozdań
finansowych oraz faktur i umów zawieranych przez spółdzielnię z osobami trzecimi.
Analizując orzecznictwo sądów rejestrowych i odwoławczych na tle tego
przepisu, Rzecznik stwierdził, że sądy rozumieją określenie „osoba trzecia” na
różne sposoby. W części orzeczeń przyjmuje się, że osoba będąca pracownikiem
spółdzielni nie może być w żadnym razie traktowana jako osoba trzecia w stosunku
do spółdzielni, a tym samym członek spółdzielni nie ma prawa żądać na podstawie
art. 81
ust. 1 u.s.m. udostępnienia mu kopii umowy o pracę zawartej z tą osobą.
Stanowisko przeciwstawne uznaje, że umowy o pracę zawarte przez spółdzielnię
mieszkaniową są umowami z osobami trzecimi, niezależnie od tego czy pracownik
jest jednocześnie członkiem spółdzielni, czy też nie. I wreszcie stanowisko
kompromisowe przyjmuje, że umowy o pracę zawarte przez spółdzielnię są, co do
zasady, umowami z osobami trzecimi, z wyjątkiem sytuacji, kiedy pracownik jest
jednocześnie członkiem spółdzielni, gdyż członka nie można uznać za osobę
trzecią w stosunku do niej. W związku z tymi rozbieżnościami, Rzecznik wniósł
o rozstrzygnięcie zagadnienia prawnego o treści sformułowanej na wstępie.
Rzecznik opowiedział się za jak najszerszym pojmowaniem określenia
„osoba trzecia” podkreślając, że kwestia ta nie znalazła jednoznacznego
rozwiązania w wypowiedziach doktryny ani w dotychczasowym orzecznictwie Sądu
Najwyższego. Podobne stanowisko zajął też Prokurator Generalny.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Odnosząc się do samego sformułowania przez Rzecznika wątpliwości
interpretacyjnych, w pierwszym rzędzie podnieść należy, że w pytaniu użyto
3
szerokiego, zbiorczego określenia „zatrudnienie członka spółdzielni”, mimo że
z jego uzasadnienia wynika, iż stwierdzone w orzecznictwie rozbieżności wystąpiły
jedynie w sytuacjach, w których członek spółdzielni pozostawał związany z nią
jednocześnie umową o pracę. Czyni to koniecznym ograniczenie analizy
przedstawionego wniosku tylko do stosunku pracy, gdyż prowadzenie szerszych
rozważań wykraczałoby poza dyspozycję art. 60 § 1 ustawy z dnia 23 listopada
2002 r. o Sądzie Najwyższym (Dz. U. Nr 240, poz. 2052 ze zm.), uprawniającego
ten Sąd do podejmowania uchwał w przedmiocie wykładni prawa w granicach
istniejących rzeczywiście rozbieżności orzeczniczych. Wypada jednak zaznaczyć,
że przedstawione rozważania i ustalenia prawne znajdą odpowiednie zastosowanie
także do innych form zatrudnienia członków spółdzielni mieszkaniowej.
Punktem wyjścia do ustalenia treści pojęcia „osoby trzeciej”, użytego w art.
81
ust. 1 u.s.m., musi być stwierdzenie, że prawo spółdzielcze jest jedną
z gałęzi szeroko rozumianego prawa cywilnego. Uzasadnia to odwołanie się do
znaczenia tego określenia, używanego zwłaszcza często w kodeksie cywilnym
(por. przykładowo art. 59, art. 63, art. 83 § 2. art. 261, czy art. 391 k.c.). W dużej
mierze na pojęciu „osoby trzeciej” opierają się całe konstrukcje cywilistyczne takich
instytucji jak prawo pierwokupu (art. 599 – art. 600 k.c.), czy akcja pauliańska
(art. 527 – art. 534 k.c.). Analiza tych przepisów prowadzi do wniosku, że - mówiąc
najogólniej - przez użyte w nich sformułowanie „osoba trzecia” należy rozumieć
kogoś, kto pozostaje poza stosunkiem prawnym łączącym strony, najczęściej
stosunkiem umownym. Taka treść tego pojęcia odpowiada definicji słownikowej,
zgodnie z którą osoba trzecia to „osoba postronna, niezainteresowana
bezpośrednio w czymś, inna, obca” (por. Wielki Słownik Języka Polskiego pod
redakcją Witolda Doroszewskiego t. IX, wyd. 1967 r.). Definicję tę uwzględniono
wprost w treści art. 471
k.r.io., w którym użyto określenia „innych osób” jako
synonimu osób trzecich. Warto dodać, że wyłączna wina osób trzecich, a więc
postronnych, w wyrządzeniu szkody jest okolicznością egzoneracyjną
przy odpowiedzialności z ryzyka (por. art. 433, art. 435 i art. 436 § 1 k.c.).
Ponieważ w prawie spółdzielczym zasadniczym stosunkiem prawnym jest stosunek
członkostwa, należy przyjąć - idąc przedstawionym tu tropem rozumienia
cywilistycznego, że osoba trzecia, o której mowa w art. 81
ust. 1 u.s.m., to osoba
4
pozostająca poza stosunkiem członkostwa łączącego członka ze spółdzielnią.
Oznacza to, że przez umowy zawierane przez spółdzielnię mieszkaniową
z osobami trzecimi należy rozumieć wszystkie umowy, których przedmiot pozostaje
poza zakresem korporacyjnego stosunku członkostwa w niej. Stosunek
członkostwa jest bowiem tym podstawowym wyznacznikiem, który określa treść
i zakres uprawnień i obowiązków członka w stosunku do każdej struktury
organizacyjnej, w tym także w spółdzielni. Z uwagi na ten priorytet członkostwa,
inne powiązania umowne członka ze spółdzielnią mieszkaniową, pozostające poza
stosunkiem członkostwa, należy postrzegać jako powiązania „postronne, inne,
obce” i traktować jako zawierane z nią przez osoby trzecie. Przemawia za tym
zarówno samo brzmienie art. 81
u.s.m., jak i przedstawiona wykładnia systemowa.
Stanowisko to wzmacniają argumenty natury funkcjonalnej. W doktrynie wskazuje
się trafnie, że przepis ten przyznaje członkowi spółdzielni uprawnienia korporacyjne
o charakterze niemajątkowym. Uprawnienia te są pochodne od stosunku
członkostwa, a ich zasadniczym celem jest zapewnienie transparentności działania
spółdzielni. Łączy się to nierozerwalnie z koniecznością zagwarantowania
możliwości skutecznej jej kontroli przez spółdzielców. Zgodnie z art. 1 ust. 1 u.s.m.,
spółdzielnia mieszkaniowa nie prowadzi bowiem działalności zorientowanej na
realizacje własnych celów, a jedynie taką, która realizuje potrzeby mieszkaniowe
jej członków. W tym znaczeniu spółdzielnia pełni w stosunku do członków funkcję
pomocniczą. Przy takim ujęciu zadań spółdzielni, tym bardziej konieczne
i usprawiedliwione staje się zapewnienie spółdzielcom możliwości jej kontroli
bieżącej, prowadzonej w toku działalności spółdzielni. Ma to doniosłe znaczenie,
gdyż kontrola sprawowana w ramach rocznych sprawozdań finansowych,
czy okresowych lustracji spółdzielni, jest z reguły kontrolą następczą, prowadzoną
ex post. Istotnym warunkiem wykonywania realnej kontroli przez spółdzielców jest
m. in. posiadanie pełnej informacji o gospodarowaniu majątkiem spółdzielni, w tym
o wydatkowaniu środków z tego majątku. Przewidziane w art. 81
ust. 1 u.s.m.
uprawnienia członka spółdzielni do żądania udostępnienia mu kopii określonych
dokumentów związanych z jej działalnością trzeba więc traktować jako
instrumentarium umożliwiające zdobycie podstawowej wiedzy o działaniach
organów spółdzielni, a przede wszystkim zarządu, który ma przemożny wpływ na
5
działalność całej spółdzielni. Uwzględnienie informacyjno - kontrolnego celu
uprawnienia członka do żądania wydania przez spółdzielnię kopii wymienionych
w art. 81
u.s.m. dokumentów usprawiedliwia pogląd, że obejmuje ono także kopie
zawartych przez spółdzielnię umów o pracę. Generalne wyłączenie możliwości
żądania udostępnienia kopii tych umów podważałoby bowiem w znacznej mierze
ratio legis tej normy prawnej.
Trzeba jednak mieć na uwadze, że pozytywna odpowiedź na pytanie
o możliwość żądania przez członka spółdzielni mieszkaniowej udostępnienia kopii
umów o pracę zawartych przez innych członków tej spółdzielni może prowadzić do
naruszenia przewidzianego w prawie pracy obowiązku pracodawcy zapewnienia
ochrony informacji o wynagrodzeniu pracownika.
Obowiązek ten łączy się z ustanowioną w art. 111
k.p. powinnością poszanowania
przez pracodawcę godności i innych dóbr osobistych pracownika. W doktrynie
przyjmuje się, że informacja o wysokości wynagrodzenia pracownika należy do
sfery jego życia prywatnego. Dlatego też może zostać ujawniona tylko za jego
zgodą, a bez zgody tylko w wypadkach przewidzianych w ustawie. Konsekwentnie
więc, w świadectwie pracy podaje się tę informacje tylko na żądanie pracownika.
W judykaturze dopuszcza się podanie informacji w prasie o wynagrodzeniu
pracownika bez jego zgody, jeżeli pełni on funkcję publiczną w rozumieniu art. 14
ust. 6 ustawy z dnia 26 stycznia 1984 r. – Prawo prasowe (Dz. U. Nr 5, poz. 24
ze zm.). Tak jest w przypadku członków zarządu gminy (wójta, burmistrza i ich
zastępców) – por. wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego we Wrocławiu z dnia
6 maja 1997 r., II SA/Wr 929/96, OSNA 1998 nr 2, poz. 54. Podobne stanowisko
zajął także Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 12 września 2001 r., V CKN 440/00
(OSNC 2002, nr 5, poz. 68), w odniesieniu do prezesa spółdzielni mieszkaniowej,
uznając, że pełnienie tej funkcji może być – w konkretnych okolicznościach –
uznane za działalność publiczną w rozumieniu ustawy. Generalnie jednak
obowiązuje zasada, którą sformułował Sąd Najwyższy w uchwale składu siedmiu
sędziów z dnia 16 lipca 1993 r., I PZP 28/93 (OSNC 1994, nr 1, poz. 2),
że „ujawnienie przez pracodawcę bez zgody pracownika wysokości jego
wynagrodzenia za pracę może stanowić naruszenie dobra osobistego w rozumieniu
art. 23 i 24 k.c.” Tak więc dane dotyczące wynagrodzenia za pracę wchodzą
6
w zakres prawa do prywatności obywatela, gwarantowanej w 47 i w art. 51 ust. 1
Konstytucji (por. wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 19 maja 1998 r., U 5/97,
OTK 1998, nr 4, poz. 46). Na tle art. 51 Konstytucji w doktrynie oraz
w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego wyróżnia się uprawnienie określane
mianem autonomii informacyjnej jednostki. W wyroku z dnia 19 lutego 2002 r.,
U 3/01 (OTK – A 2002, nr 1, poz. 3) Trybunał określił tę autonomię jako „ prawo do
samodzielnego decydowania o ujawnieniu innym informacji dotyczących swojej
osoby, a także prawo do sprawowania kontroli nad takimi informacjami
znajdującymi się w posiadaniu innych podmiotów (por. także wyrok z dnia 15 lipca
2009 r. K 64/07, OTK – A 2009, nr 9, poz. 110). Wymaga zatem rozważenia, czy
przyznanie członkowi spółdzielni możliwości żądania udostępnienia kopii umowy
o pracę zawartej przez spółdzielnię z innym jej członkiem nie idzie za daleko,
prowadząc do naruszenia jego autonomii informacyjnej. Odpowiedź na to pytanie
zależy od rozstrzygnięcia, czy przewidziana w art. 81
ust. 1 u.s.m. regulacja
odpowiada zasadzie proporcjonalności przewidzianej w art. 31 ust. 3 Konstytucji.
Wprawdzie test proporcjonalności stosuje się przede wszystkim do stosunków
władza publiczna - obywatel, a więc w wymiarze wertykalnym, ale jak trafnie
podnosi się w doktrynie, ma on także charakter uniwersalny, co pozwala na jego
odpowiednie stosowanie i badanie za jego pomocą dopuszczalnego zakresu
ograniczenia uprawnień także w innych stosunkach i dziedzinach (wymiar
horyzontalny). Stanowisko takie potwierdził Trybunał Konstytucyjny w wyroku z dnia
27 maja 2002 r., K 20/01 (OTK-A 2002, Nr 3, poz. 34), w którym uznał,
że znaczenie zasady proporcjonalności polega nie tylko na określeniu zakresu
dopuszczalnych ograniczeń w korzystaniu z konstytucyjnych wolności i praw,
zawartym w art. 31 ust. 3 Konstytucji, dopuszczającym jedynie takie ograniczenia,
które są konieczne dla realizacji wymienionych w tym przepisie celów. Trybunał
podkreślił, że zasada ta, stanowiąca, zgodnie z utrwalonym jego orzecznictwem,
element państwa prawnego, ma znaczenie szersze i odnosi się do ogółu sytuacji,
w których państwo za pomocą stanowionego prawa oddziałuje na pozycję osoby
pozostającej pod jego władzą. Zatem także przepisy określające zakres
obowiązków ciążących na takich osobach podlegają ocenie z punktu widzenia
zgodności z zasadą proporcjonalności, której podstawę w tej sferze stanowi ogólna
7
zasada państwa prawnego (art. 2 Konstytucji). Wypada dodać, że ważenie wartości
i dóbr w razie ich konfliktu należy do istotnych, a jednocześnie najtrudniejszych
zadań wymiaru sprawiedliwości. Szczególnie często zachodzi konieczność
rozwiązywania takiego konfliktu w wypadku publikacji prasowych. Z jednej strony
realizują one prawo obywatela do informacji, a z drugiej – w wypadku informacji
nieprzychylnych lub opinii krytycznych - mogą naruszać dobra osobiste
opisywanych osób (por. przykładowo wyroki Sądu Najwyższego z dnia 28 listopada
1990 r., I CR 436/90, niepubl., z dnia 11 stycznia 1996 r. III ARN 57/95, OSNP
1996, nr 13, poz. 179, z dnia 11 maja 2007 r. I CSK 47/07, niepubl., z dnia 4 marca
2010 r. I CSK 291/09 niepubl., czy z dnia 21 września 2011 r. I CSK 754/10
niepubl.). W rozważanym kontekście chodzi o zachowanie tzw. zasady
proporcjonalności sensu stricto, a więc przeprowadzenie testu proporcjonalności
dla sprawdzenia, czy ograniczenie prawa obywatela jest konieczne dla wolności
i praw innych osób i nie jest nadmierne (por. m.in. wyroki Trybunału
Konstytucyjnego z dnia 25 lipca 2012 K 14/10, OTK-A 2012, Nr 7, poz. 83 z dnia
16 października 2012 r., K 4/10, OTK-A 2012, Nr 9, poz. 106, z dnia
23 października 2012 r., SK 11/12, OTK-A 2012, Nr 9, poz. 107, czy z dnia
12 grudnia 2012 r. K 1/12, OTK-A 2012, Nr 11, poz. 134).
Analizując treść art. 81
ust. 1 u.s.m. z punktu widzenia zasady
proporcjonalności, trzeba dojść do wniosku, że test ten wypada dla tego przepisu
pomyślnie. Dochodzi tu do zderzenia przyznanego na podstawie tego przepisu
interesu korporacyjno - spółdzielczego z ochroną interesu indywidualnego
ustanowioną w art. 111
k.p. Interes korporacyjny, reprezentowany przez
spółdzielców spółdzielni mieszkaniowej, polega na zapewnieniu im możliwości
realnej kontroli nad działalnością zarządu spółdzielni, zwłaszcza zaś w tak ważnej
sprawie jaką jest sposób gospodarowania środkami finansowymi spółdzielni.
Interes indywidualny sprowadza się do ochrony informacji o wysokości
wynagrodzenia otrzymywanego przez członka spółdzielni w ramach łączącej
go jednocześnie ze spółdzielnią umowy o pracę. W tym konflikcie interesów trzeba
z reguły przyznać prymat interesowi korporacyjno – spółdzielczemu.
Należy bowiem przyjąć, że przewidziane w art. 81
ust. 1 u.s.m. ograniczenie
prywatności członka spółdzielni mieszkaniowej, który jednocześnie jest jej
8
pracownikiem, przez dopuszczenie możliwości żądania przez innego członka
udostępnienia kopii jego umowy o pracę, jest racjonalne i konieczne dla
wykonywania przez spółdzielców kontroli działalności zarządu, a jednocześnie nie
jest ograniczeniem nadmiernym. Wymaga przy tym podkreślenia, że uprawnienie
członka do żądania kopii dokumentów, o których mowa w tym przepisie, nie ma
charakteru absolutnego. Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 3 grudnia 2010 r., I CNP
16/10, niepubl. trafnie przyjął, że wprawdzie przewidziany w art. 81
u.s.m. zakres
uprawnień członka spółdzielni mieszkaniowej jest szerszy w porównaniu do
uprawnień członków innych spółdzielni, ale podlega także ograniczeniom
przewidzianym w art. 18 § 3 ustawy z dnia 16 września 1982 r. Prawo spółdzielcze
(Dz. U. z 2003 r. Nr 188, poz. 1848, ze zm.). Zgodnie z tym przepisem, spółdzielnia
może odmówić członkowi wglądu do umów zawieranych z osobami trzecimi, jeżeli
naruszałoby to prawa tych osób lub jeżeli istnieje uzasadniona obawa, że członek
wykorzysta pozyskane informacje w celach sprzecznych z interesem spółdzielni
i przez to wyrządzi spółdzielni szkodę. Odmowa powinna być wyrażona na piśmie.
Członek, któremu odmówiono wglądu do umów zawieranych z osobami trzecimi,
może złożyć wniosek do sądu rejestrowego o zobowiązanie spółdzielni do
udostępnienia tych umów. W ten sposób zapewniona została możliwość kontroli
sądowej korzystania z tego uprawnienia, co ma zapobiegać ewentualnym
nadużyciom obu stron w tym zakresie, a co jednocześnie gwarantuje właściwy
standard ochrony prawnej członkowi związanemu ze spółdzielnią umową o pracę.
Z podanych przyczyn orzeczono jak w uchwale.
jw