Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 17/13
POSTANOWIENIE
Dnia 21 sierpnia 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Henryk Pietrzkowski (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Anna Owczarek
SSN Mirosława Wysocka
Protokolant Anna Banasiuk
w sprawie z wniosku M. Spółki z ograniczoną odpowiedzialnością
Spółki komandytowej z siedzibą w W.
przy uczestnictwie B. Z. – T.
o wpis hipoteki przymusowej,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 21 sierpnia 2013 r.,
skargi kasacyjnej uczestniczki postępowania
od postanowienia Sądu Okręgowego w P.
z dnia 14 września 2012 r.,
uchyla zaskarżone postanowienie w pkt 2 i w tym zakresie
przekazuje sprawę Sądowi Okręgowemu w P. do ponownego
rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania
kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Wnioskodawczyni we wniosku z dnia 28 marca 2012 r. żądała dokonania
w księdze wieczystej prowadzonej dla szczegółowo opisanej nieruchomości, której
właścicielką jest uczestniczka postępowania, wpisu hipoteki przymusowej w kwocie
3 139 454,16 zł „na udziale w wysokości ½ części we współwłasności” tej
nieruchomości, dołączając do wniosku uzyskany przeciwko swojemu dłużnikowi
P. Z. tytuł wykonawczy zobowiązujący go na podstawie nakazu zapłaty z dnia 25
marca 2010 r. do zapłacenia wnioskodawczyni kwoty 3 274 454,16 zł a także
prawomocny wyrok z dnia 27 października 2011 r., zgodnie z którym za
bezskuteczną w stosunku do wnioskodawczyni uznana została - w części
dotyczącej zbycia przez P. Z. na rzecz uczestniczki postępowania udziału
w wysokości ½ części we współwłasności przedmiotowej nieruchomości - umowa
sprzedaży z dnia 10 grudnia 2009 r., na podstawie której P. Z. i jego była
żona sprzedali uczestniczce postępowania - jak stanowi akt notarialny – „całą
nieruchomość”.
Sąd Rejonowy w P. oddalił wniosek, wskazując, że nie można dokonać
wpisu hipoteki przymusowej, jeżeli dłużnik i jego była żona na skutek wcześniejszej
umowy przenieśli własność nieruchomości na rzecz uczestniczki postępowania.
Sąd Okręgowy w P. postanowieniem z dnia 14 września 2012 r. zmienił
postanowienie Sądu Rejonowego i wniosek uwzględnił, nakazując wpisanie w
księdze wieczystej hipoteki przymusowej do kwoty 3 139 454,16 na udziale we
współwłasności nieruchomości wynoszącym ½ części, nabytym przez uczestniczkę
postępowania na podstawie umowy sprzedaży z dnia 10 grudnia 2009 r. Sąd
Okręgowy stwierdził, że ugruntowane w judykaturze stanowisko, iż hipoteka
przymusowa nie może zostać wpisana, gdy dłużnik utracił prawo własności
nieruchomości, nie dotyczy sytuacji, gdy czynność prawna dłużnika przenosząca
własność nieruchomości - dokonana z pokrzywdzeniem wierzyciela - została
uznana za bezskuteczną wobec wierzyciela.
Skarga kasacyjna uczestniczki postępowania oparta została na podstawie
naruszenia art. 109 ust. 1 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych
3
i hipotece (jedn. tekst: Dz. U. z 2001 r. Nr 124, poz. 1361 z późn. zm. – dalej:
„u.k.w.h.”) w zw. z art. 527 § 1 k.c. i art. 531 § 1 k.c. przez ustanowienie hipoteki
przymusowej, w sytuacji gdy wnioskodawca nie dysponował tytułem wykonawczym
przeciwko uczestniczce postępowania, będącej właścicielką nieruchomości oraz
naruszenia art. 65 ust 3 u.k.w.h. przez obciążenie hipoteką ułamkowej części
nieruchomości, mimo że nie jest ona przedmiotem współwłasności.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Sąd Okręgowy, nie kwestionując wyrażonego w orzecznictwie Sądu
Najwyższego stanowiska, że wniosek o wpis hipoteki przymusowej nie może być
uwzględniony, jeżeli dłużnik utracił prawo własności nieruchomości na skutek
wcześniejszej czynności przeniesienia własności tej nieruchomości (uchwała z dnia
30 maja 1994 r., III CZP 72/94, OSNC 1994, nr 12, poz. 235, postanowienie z dnia
13 grudnia 2001 r., IV CKN 369/01, OSNC 2002, nr 10, poz. 126, postanowienie
z dnia 23 stycznia 2004 r., III CK 245/02, nie publ.), uznał, że nie ma ono
zastosowania, gdy czynność prawna dłużnika przenosząca własność
nieruchomości, uznana została na podstawie art. 527 k.c. za bezskuteczną wobec
wierzyciela. U podstaw poglądu zaprezentowanego przez Sąd Okręgowy legło
założenie, przyjmowane przez niektórych przedstawicieli doktryny a także
w orzeczeniach Sądu Najwyższego, że hipoteka przymusowa jest środkiem
egzekucyjnym (środkiem egzekucyjnym sui generis), a postępowanie dotyczące
wpisu hipoteki przymusowej traktować należy, jako postępowanie egzekucyjne
(uzasadnienia - powołanej uchwały z dnia 30 maja 1994 r., III CZP 72/94,
postanowienia z dnia 11 stycznia 1995 r., II CRN 149/94, OSP 1995, nr 7 - 8, poz.
168 oraz OSNC 1995, nr 5, poz. 84, postanowienia z dnia 12 czerwca 1997 r.,
III CKN 72/97, nie publ., postanowienia z dnia 13 kwietnia 2005 r., V CK 598/04,
nie publ.). Według rozumowania Sądu Okręgowego, skoro z art. 532 k.c. wynika
możliwość prowadzenia przez wierzyciela egzekucji przeciwko dłużnikowi
oraz obowiązek jej znoszenia przez osobę trzecią, to nie ma przeszkód, aby
wierzyciel sięgnął po środek egzekucyjny jakim, w ocenie tego Sądu, jest hipoteka
przymusowa.
4
Poprzedzając rozważania dotyczące istoty postępowania o wpis hipoteki
przymusowej oraz jej charakteru prawnego, prowadzące do wniosków odmiennych
w stosunku do przyjętych przez Sąd Okręgowy, wskazać należy na uprawnienie
jakie powstaje dla wierzyciela po uwzględnieniu jego skargi pauliańskiej (art. 527
k.c.). Jest nim możliwość „dochodzenia zaspokojenia” (art. 532 k.c.). Przyjmowane
w piśmiennictwie i judykaturze stanowisko, że wskazane uprawnienie wierzyciela,
oznacza jednocześnie obowiązek znoszenia egzekucji przez osobę trzecią, nie
przesądza o charakterze hipoteki przymusowej i postępowania wywołanego
żądaniem o jej ustanowienie. Pozwala jedynie na stwierdzenie, że „dochodzenie
zaspokojenia” w istocie oznacza możliwość prowadzenia egzekucji (postanowienie
Sądu Najwyższego z dnia 24 września 2010 r., IV CSK 57/10, nie publ.),
nie stanowi natomiast podstawy do uznania, że prowadzenie egzekucji przeciwko
dłużnikowi i jej znoszenie przez osobę trzecią (uczestniczkę postępowania)
mogłoby polegać na ustanowieniu hipoteki przymusowej na nieruchomości,
której dłużnik nie jest już właścicielem, lecz jest nią osoba trzecia (uczestniczka
postępowania).
Wierzyciel, dysponujący tytułem wykonawczym przeciwko dłużnikowi, który
ponadto uzyskał w procesie wszczętym skargą pauliańską wyrok uznający
za bezskuteczną czynność prawną dokonaną przez dłużnika z osobą trzecią
może wszcząć egzekucję tylko przeciwko dłużnikowi. Nie może natomiast na
podstawie tytułu wykonawczego wydanego przeciwko dłużnikowi oraz wyroku
uwzględniającego skargę pauliańską wszcząć egzekucji przeciwko osobie trzeciej
w celu zaspokojenia wierzytelności chronionej skargą pauliańską ani przyłączyć się
do takiej egzekucji (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 12 grudnia
2012 r., III CZP 79/12, OSNC 2013, nr 6, poz. 80).
W toku egzekucji prowadzonej przeciwko dłużnikowi komornik zajmuje
przedmiot należący do osoby trzeciej, który - na skutek ubezskutecznienia
w stosunku do wierzyciela czynności prawnej wprowadzającej ten przedmiot do
majątku osoby trzeciej - traktowany jest w toku egzekucji tak, jakby pozostawał
nadal w majątku dłużnika. W ten sposób zapewniona jest realizacja przewidzianego
w art. 532 k.c. uprawnienia wierzyciela pauliańskiego do pierwszeństwa przed
wierzycielami osoby trzeciej w dochodzeniu zaspokojenia z przedmiotów
5
majątkowych, które wskutek czynności uznanej za bezskuteczną wyszły z majątku
dłużnika albo do niego nie weszły. Innymi słowy wyrok pauliański tworzy fikcyjny
stan rzeczy na potrzeby postępowania egzekucyjnego prowadzonego przez
wierzyciela przeciwko dłużnikowi. W razie uznania, że postępowanie o wpis
hipoteki przymusowej do księgi wieczystej należy traktować jak postępowanie
egzekucyjne, a samą hipotekę przymusową jako szczególnego rodzaju środek
egzekucyjny, należałoby uznać – jak to uczynił Sąd Okręgowy - że wierzycielowi
przysługuje prawo żądania ustanowienia hipoteki przymusowej na nieruchomości,
która na skutek czynności go krzywdzącej wyszła z majątku dłużnika.
Postępowania o wpis hipoteki przymusowej nie można jednak traktować jak
postępowania egzekucyjnego, a hipoteki przymusowej, jako środka egzekucyjnego.
Obecna hipoteka przymusowa wywodzi się z uregulowanej w ustawie
hipotecznej z 1818 r. hipoteki sądowej, którą w judykaturze okresu
międzywojennego początkowo kwalifikowano jako „środek egzekucji w drodze
hipotecznej”. Pogląd ten już w tamtym okresie był kwestionowany w literaturze
i orzecznictwie. Współcześnie jest jednak nadal prezentowany zarówno
w doktrynie, jak i w judykaturze (powołane wyżej orzeczenia), a zgłaszane niekiedy
zastrzeżenia - jako nie mające znaczenia dla rozpatrywanych spraw – nie
wymagały szerszych rozważań (np. uzasadnienie postanowienia Sądu
Najwyższego z dnia 23 czerwca 2005 r., II CK 92/05, nie publ.).
W najnowszych wypowiedziach dotyczących hipoteki przymusowej ich
autorzy również zgłaszają zastrzeżenia do stanowiska traktującego hipotekę
przymusową jako „środek egzekucyjny”. Przeciwko temu zapatrywaniu przemawia
przede wszystkim to, że hipoteka przymusowa nie zmierza do zaspokojenia
wierzyciela i nie warunkuje wszczęcia egzekucji z nieruchomości, a sąd
wieczystoksięgowy nie działa jako organ egzekucyjny. Kodeks postępowania
cywilnego nie używa pojęcia „środek egzekucyjny”. W sądowym postępowaniu
egzekucyjnym wyróżnia się ze względu na cel egzekucji „rodzaj egzekucji”
(np. egzekucję świadczeń pieniężnych, egzekucję świadczeń niepieniężnych) oraz
„sposób egzekucji”, według którego egzekucja jest przeprowadzana (np. egzekucja
z ruchomości, egzekucja z wynagrodzenia za pracę). Występuje też pojęcie
6
„czynność egzekucyjna”, przez którą rozumie się czynność dokonywaną
przez organy egzekucyjne, jakimi są sąd lub komornik. W administracyjnym
postępowaniu egzekucyjnym, w którym ustawodawca posłużył się pojęciem „środek
egzekucyjny” wskazuje się na egzekucję między innymi z nieruchomości oraz
z określonych praw majątkowych, nie wymienia się natomiast ustanowienia hipoteki
przymusowej (art.1a pkt 12 ustawy z dnia 17 czerwca 1966 r. o postępowaniu
egzekucyjnym w administracji , tekst jedn.: Dz. U. z 2012 r., poz. 1015 ze zm.).
W ustawie hipoteka przymusowa występuje jako środek zabezpieczenia
oznaczonej wierzytelności (art. 65 ust.1 in principio u.k.w.h., art. 747 pkt 2 k.p.c.,
ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. – Ordynacja podatkowa – rozdział
„Zabezpieczenie wykonania zobowiązań podatkowych, Dz. U. Nr 137, poz. 926 ze
zm.). Postępowanie o wpis hipoteki przymusowej odbywa się na podstawie
przepisów kodeksu postępowania cywilnego regulujących postępowanie
wieczystoksięgowe (art. 6261
-62613
k.p.c.), zamieszczonych w księdze dotyczącej
postępowania nieprocesowego. Ustanowienie hipoteki przymusowej nie jest - jak
zaznaczono - ani rodzajem, ani sposobem egzekucji; jego skutkiem nie jest też
wyegzekwowanie roszczenia, lecz zabezpieczenie wykonania zobowiązania. Jest
to postępowanie zmierzające do ułatwienia przyszłego postępowania
egzekucyjnego. W wypadku, gdy jego skutek może być osiągnięty wtedy, gdy
wierzyciel ma taki tytuł prawny, jaki jest wymagany do wszczęcia egzekucji, tj. tytuł
wykonawczy (art. 109 ust. 1 u.k.w.h. art. 35 § 2 pkt 2 Ordynacji podatkowej), jego
podstawę powinien stanowić taki sam tytuł, który może być podstawą egzekucji we
wszystkich wypadkach jej prowadzenia. Przyjęte w art. 743 k.p.c. uregulowanie,
zgodnie z którym do wykonania postanowień o udzieleniu zabezpieczenia stosuje
się przepisy o postępowaniu egzekucyjnym, nie stanowi argumentu na rzecz tezy,
że postępowanie o ustanowienie hipoteki przymusowej powinno być traktowane
jak postępowanie egzekucyjne, bowiem przepisy o postępowaniu egzekucyjnym
stosuje się odpowiednio tylko do postanowień o udzieleniu zabezpieczenia
podlegających wykonaniu w drodze egzekucji. Postanowienie o udzieleniu
zabezpieczenia przez obciążenie nieruchomości obowiązanego hipoteką
przymusową (art. 747 pkt 2 k.p.c.) nie nadaje się do wykonania
w postępowaniu egzekucyjnym, podlega wykonaniu we wspomnianym
7
postępowaniu rozpoznawczym nieprocesowym uregulowanym w art. 6261
-62613
k.p.c. Zaspokojenie wierzyciela z nieruchomości, na której ustanowiona została
hipoteka przymusowa następuje w postępowaniu egzekucyjnym, którego nie
wszczyna ani wniosek o wpis hipoteki do księgi wieczystej, ani dokonanie takiego
wpisu. Postępowanie egzekucyjne zostaje wszczęte przez złożenie wniosku
o wszczęcie egzekucji, albo z urzędu, a także na żądanie uprawnionego organu.
Okoliczność, że wierzyciel z reguły uzyskuje hipotekę przymusową, gdy
wierzytelność - jak stanowi art. 109 ust. 1 u.k.w.h. - jest stwierdzona tytułem
wykonawczym, określonym przepisach o postępowaniu egzekucyjnym, nie wspiera
tezy o egzekucyjnym charakterze tej hipoteki, skoro można ją uzyskać także na
podstawie orzeczeń, zarządzeń i decyzji wymienionych w art. 110 u.k.w.h.
Z przytoczonych regulacji odnoszących się hipoteki przymusowej oraz
postępowania, w ramach którego jest ustanawiana wynika więc, że hipoteka
przymusowa jest środkiem zabezpieczenia wierzytelności, a postępowanie o jej
ustanowienie jest postępowaniem rozpoznawczym, nie mającym takich odniesień
do postępowania egzekucyjnego, które pozwalałyby na traktowanie tego
postępowania „jak postępowania egzekucyjnego”.
Skoro żądanie wnioskodawcy, zgłoszone zostało nie w ramach
postępowania egzekucyjnego przeciwko jego dłużnikowi, lecz w postępowaniu
o wpis hipoteki przymusowej, to nie mogło być uwzględnione, wnioskodawca nie
wykazał bowiem, aby w stosunku do uczestniczki postępowania przysługiwała mu,
stwierdzona tytułem wykonawczym wierzytelność. Zarzut naruszenia art. 109 ust. 1
u.k.w.h. przez jego zastosowanie należało więc uznać za zasadny.
Usprawiedliwiony jest także zarzut naruszenia art. 65 ust. 3 u.k.w.h.
Z zawartego w tym przepisie stwierdzenia, że część ułamkowa nieruchomości
może być obciążona hipoteką, jeżeli stanowi udział współwłaściciela, należy
wyprowadzić zasadniczy wniosek, że w rozumieniu tego przepisu część ułamkowa
nieruchomości powinna stanowić udział współwłaściciela. Innymi słowy, z art. 65
ust. 2 u.k.w.h. wprawdzie nie wynika zakaz obciążenia hipoteką wydzielonej
fizycznie części nieruchomości, ale musi ona stanowić udział współwłaściciela.
Właściciel nieruchomości chociaż może zbyć udział w prawie własności, jednakże
nie może części ułamkowej swojej nieruchomości odpowiadającej udziałowi
8
obciążyć. Dlatego w piśmiennictwie i judykaturze Sądu Najwyższego trafnie
przyjmuje się, że nieruchomość nie będąca przedmiotem współwłasności może być
obciążona jedynie w całości (postanowienia Sądu Najwyższego: z dnia 25 maja
2011 r., II CSK 533/10, nie publ. oraz z dnia 11 kwietnia 2013 r., II CSK 471/12,
publ.). Obciążenie przedmiotowej nieruchomości – jak orzekł Sąd Okręgowy –
„na udziale we współwłasności nieruchomości wynoszącym ½ części” stanowi
naruszenie art. 65 ust. 3 u.k.w.h. przez jego zastosowanie do ustalonego w sprawie
stanu faktycznego.
Dodać należy – czego nie miał na względzie Sąd Okręgowy -
że rzeczowego skutku powstałego wskutek przeniesienia własności nieruchomości
na uczestniczkę postępowania nie niweczy wyrok pauliański. Ograniczona takim
wyrokiem - w stosunku do wierzyciela - skuteczność umowy przeniesienia
własności nieruchomości pozwala jedynie na prowadzenie egzekucji z takiej
nieruchomości.
Z przytoczonych względów Sąd Najwyższy orzekł, jak w sentencji (art. 39815
§ 1 i art. 108 § 2 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. oraz art. 391 § 1 i art. 39821
k.p.c.).
jw