Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I UK 74/13
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 10 września 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Józef Iwulski (przewodniczący)
SSN Zbigniew Hajn
SSN Zbigniew Myszka (sprawozdawca)
w sprawie z odwołania Zakładów Mięsnych "S." Spółki Akcyjnej w K.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych Oddziałowi w L.
o interpretację przepisów na podstawie art. 10 ustawy o swobodzie działalności
gospodarczej,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 10 września 2013 r.,
skargi kasacyjnej Zakładów Mięsnych "S." Spółki Akcyjnej w K.
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 8 listopada 2012 r.,
oddala skargę kasacyjną.
Uzasadnienie
Sąd Apelacyjny - Wydział Pracy i Ubezpieczeń Społecznych wyrokiem z dnia
8 listopada 2012 r., po rozpoznaniu apelacji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych
2
Oddziału w L. od wyroku Sądu Okręgowego - Sądu Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych w K. z dnia 25 października 2011 r., wydanego w sprawie z odwołania
wnioskodawcy Zakładów Mięsnych „S.” S.A. w K. od decyzji organu rentowego z
dnia 6 maja 2011 r. w przedmiocie interpretacji przepisów na podstawie art. 10
ustawy o swobodzie działalności gospodarczej, zmienił zaskarżony wyrok i oddalił
odwołanie (pkt I wyroku) oraz zasądził od wnioskodawcy na rzecz organu
rentowego kwotę 180 zł tytułem zwrotu kosztów zastępstwa procesowego za obie
instancje (pkt II wyroku).
W sprawie tej ustalono, że wnioskodawca prowadzący działalność w
zakresie przetwarzania i konserwowania mięsa oraz produkcji wyrobów z mięsa,
planuje wydawać swoim pracownikom posiłki w postaci bonów żywieniowych o
wartości nieprzekraczającej 190 zł miesięcznie. W tym celu opracowano projekt
regulaminu wydawania tych bonów, w którym wskazywał, że: „posiłek oznacza
art. spożywcze, gotowe posiłki, napoje, tj. pożywienie konieczne do zachowania
zdrowia i życia, spożywane dla zaspokajania głodu; bon żywieniowy to dokument
uprawniający do otrzymania lub nabycia posiłków w punktach handlowych,
gastronomicznych, barowych, stołówkowych, restauracyjnych wyznaczonych przez
emitenta bonów; bony żywieniowe podlegają ewidencji i wystawiane są na
okaziciela; emitentem bonów jest spółka S. P. P. Sp. z o.o. w W.; nominały bonów
żywieniowych wskazywane są przez emitenta, z zasady nominały bonów wynoszą
2, 5, 10 zł; posiadacz bonu żywieniowego może go wykorzystać tylko w celu
otrzymania lub nabycia posiłku; bony żywieniowe mogą być realizowane wyłącznie
w punktach akceptujących, których lista jest załączona do projektu regulaminu; bon
żywieniowy może być realizowany wyłącznie przez pracownika celem otrzymania
lub nabycia posiłku; bon żywieniowy przysługuje pracownikom za każdy
przepracowany dzień roboczy wg algorytmu 190,00 zł (brutto wraz podatkiem) x
ilość przepracowanych dni / nominalną ilość dni do przepracowania; bony
żywieniowe będą wydawane jako wielokrotność nominału 2, 5, 10 zł zaliczkowo, z
góry w terminie do 10 dnia kalendarzowego miesiąca; rozliczenie bonów
żywieniowych wydanych pracownikom za przepracowany miesiąc kalendarzowy
następować będzie w miesiącu następnym przez potrącenie; bon żywieniowy nie
może być zamieniony na gotówkę i pracownikowi nie przysługuje prawo otrzymania
3
reszty w gotówce z bonów żywieniowych; bony żywieniowe będzie można
realizować zarówno w punktach gastronomicznych, jak i sklepach wydawana za nie
będzie jedynie żywność.
W dniu 19 kwietnia 2011 r. wnioskodawca wystąpił z wnioskiem o wydanie
interpretacji w trybie art. 10 ustawy z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności
gospodarczej (jednolity tekst: Dz.U. z 2010 r. Nr 220, poz. 1447 ze zm.), wskazując
że „planuje wydawanie wszystkim swoim pracownikom posiłków, które są efektem
produkcji własnej, jak też w postaci bonów żywieniowych, które uprawniać będą do
wymiany ich w punktach gastronomicznych i handlowych na posiłki
(art. żywnościowe oraz gotowe dania) o wartości 150 zł w przeliczeniu na jednego
pracownika. Stąd powstało pytanie, czy przekazywane pracownikom posiłki, w
szczególności bony żywnościowe o wartości do 190 zł miesięcznie w przeliczeniu
na jednego pracownika, nie stanowią podstawy wymiaru składek na ubezpieczenie
emerytalne i rentowe” na podstawie § 2 ust. 1 pkt 11 rozporządzenia Ministra Pracy
i Polityki Socjalnej z dnia 18 grudnia 1998 r. w sprawie szczegółowych zasad
ustalania podstawy wymiaru składek na ubezpieczenie emerytalne i rentowe”
(Dz.U. Nr 161, poz. 1106 ze zm., zwanego dalej rozporządzeniem z 18 grudnia
1998 r.). W ocenie wnioskodawcy, zwolnienie z „oskładkowania", o którym mowa w
tym przepisie, obejmuje „bony żywnościowe uprawniające do wymiany ich w
punktach gastronomiczno-restauracyjnych, barowych, stołówkowych - na gotowe
dania, w punktach handlowych - na artykuły spożywcze, które są podstawowym
składnikiem posiłków”.
W decyzji z dnia 6 maja 2011 r., wydanej na podstawie art. 10 ust. 1 i 5
ustawy o swobodzie działalności gospodarczej w związku z art. 83 ust. 1 pkt 3
ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych
(jednolity tekst: Dz.U. z 2009 r. Nr 205, poz. 1585 ze zm.), organ rentowy nie
podzielił stanowiska wnioskodawcy, ponieważ podstawy wymiaru składek na
ubezpieczenie społeczne nie stanowi wartość finansowanych przez pracodawcę
posiłków udostępnianych pracownikom do spożycia bez prawa do ekwiwalentu z
tego tytułu - do wysokości nieprzekraczającej miesięcznie kwoty 190 zł, a za takie
posiłki uważa się przekazywane pracownikom bony żywieniowe, o ile są
realizowane w placówkach gastronomiczno-restauracyjnych, punktach
4
gastronomicznych, stołówkach (§ 2 ust. 1 pkt 11 rozporządzenia z 18 grudnia
1998 r.). Nie podlegają natomiast zwolnieniu z podstawy wymiaru składek bony
żywieniowe, które mogą być realizowane w sieciach handlowych uprawniające do
zakupu produktów spożywczych, z których można przyrządzić posiłek.
W odwołaniu od tej decyzji wnioskodawca podniósł, że obecnie w ofercie
prawie każdego sklepu handlującego żywnością, a realizującego bony żywieniowe
oprócz artykułów spożywczych, z których można przygotować posiłek, znajdują się
także gotowe posiłki, które nie wymagają przygotowania i są gotowe do spożycia
od razu. W odpowiedzi na odwołanie organ rentowy wniósł o jego oddalenie.
W tak ustalonym stanie faktycznym, Sąd Okręgowy zmienił zaskarżoną
decyzję w ten sposób, że uznał za prawidłowe stanowisko zawarte we wniosku
złożonym przez wnioskodawcę, ponieważ powołane w sprawie przepisy nie
zawierają definicji posiłku. Tymczasem według słownika języka polskiego „posiłek
oznacza coś do zjedzenia, pożywienia się, pożywienie jedzone dla zaspokojenia
głodu”. W konsekwencji użyte w § 2 ust. 1 pkt 11 rozporządzenia z 18 grudnia
1998 r. „pojęcie ‘posiłków udostępnianych pracownikom do spożycia’ nie może
ograniczać się (...) do realizacji bonu żywieniowego jedynie w placówkach
gastronomiczno-restauracyjnych, barach, punktach gastronomicznych, stołówkach i
tylko na już przyrządzony posiłek. Wszak posiłek to pożywienie i bez znaczenia jest
jego postać”. Zasadnie więc wnioskodawca twierdzi, że „wartość posiłków w postaci
gotowych dań jak i artykułów spożywczych, wydanych pracownikom do spożycia,
bez prawa do ekwiwalentu z tego tytułu, przy zastosowaniu bonów żywieniowych -
do wysokości nieprzekraczającej miesięcznie kwoty 190 zł, nie powinna stanowić
podstawy naliczania składek na ubezpieczenie społeczne. Za taką oceną
przemawia okoliczność, że wnioskodawca zamierza zaopatrywać pracowników w
bony żywieniowe na gotowe posiłki i produkty spożywcze, które mogą być
realizowane tylko w oznaczonych placówkach handlowych, niepodlegające
wymianie na gotówkę i uprawniające wyłącznie do otrzymania posiłku bądź
produktów do jego sporządzenia. Bony żywnościowe nie będą stanowiły formy
premiowania pracowników, będą ściśle związane ze świadczeniem pracy w danym
miesiącu”. Sąd Okręgowy wskazał, że „w ofercie każdego sklepu handlującego
żywnością a realizującego bony żywieniowe, oprócz artykułów spożywczych, z
5
których można przygotować posiłek, znajdują się także gotowe już posiłki, które nie
wymagają przygotowania i są gotowe do spożycia od razu. Nic nie stoi na
przeszkodzie, aby posiłkiem udostępnianym pracownikom były np. jogurty, owoce,
pieczywo lub inne artykuły spożywcze, które nie wymagają dodatkowej obróbki, zaś
mogą być spożywane bezpośrednio w zakupionej postaci. Powołane przepisy nie
wskazują miejsca i formy realizacji tego świadczenia, a jedynie, że ma być to
posiłek udostępniany pracownikom do spożycia. Zatem wnioskodawca wydając
swoim pracownikom bony żywieniowe, które będą mogli wykorzystać na gotowe
dania w punktach gastronomicznych, bądź na artykuły spożywcze w punktach
handlowych, będzie w istocie finansować im posiłki, gdyż w punktach handlowych
za kupony żywieniowe można będzie uzyskać jedynie artykuły spożywcze”.
Po rozpoznaniu apelacji organu rentowego Sąd Apelacyjny zmienił
zaskarżony wyrok i oddalił odwołanie wnioskodawcy od zaskarżonej decyzji. Sąd
Apelacyjny, krytycznie ocenił szerokie rozumienie pojęcia „posiłku” przez Sąd
Okręgowy i uznał, że „sporne świadczenie” nie może być objęte dyspozycją § 2 ust.
1 pkt 11 rozporządzenia z 18 grudnia 1998 r., który stanowi wyjątek od zasady, że
wszystkie przychody pracownika ze stosunku pracy stanowią podstawę wymiaru
składek. Wymieniony przepis powinien być interpretowany ściśle, w oparciu o
regulacje dotyczące innych przychodów, zbliżonych rodzajowo i celowo „w
powiązaniu z § 2 ust. 1 pkt 6 tego rozporządzenia”. Według niego - nie stanowi
podstawy wymiaru składek wartość świadczeń rzeczowych wynikających z
przepisów o bezpieczeństwie i higienie pracy oraz ekwiwalenty za te świadczenia
wypłacane (...) oraz wartość otrzymanych przez pracowników bonów, talonów,
kuponów lub innych dowodów uprawniających do otrzymania na ich podstawie
napojów bezalkoholowych, posiłków oraz artykułów spożywczych, w przypadku gdy
pracodawca, mimo ciążącego na nim obowiązku wynikającego z przepisów o
bezpieczeństwie i higienie pracy, nie ma możliwości wydania pracownikom
posiłków i napojów bezalkoholowych. Przepis ten „odpowiada zasadom ustalonym
w rozporządzeniu Rady Ministrów z dnia 28 maja 1996 r. w sprawie
profilaktycznych posiłków i napojów (Dz.U. Nr 60, poz. 279 ze zm.) przewidującym
następujące formy udostępniania tychże profilaktycznych posiłków i napojów:
posiłki wydawane przez pracodawcę w formie jednego dania gorącego; napoje;
6
zapewnienie korzystania z takich posiłków w punktach gastronomicznych oraz
przyrządzanie posiłków przez pracownika we własnym zakresie z otrzymanych
produktów (§ 1 i 2 tego rozporządzenia)”. Zestawienie § 2 ust. 1 pkt 6 z § 2 ust. 1
pkt 11 rozporządzenia z 18 grudnia 1998 r. „jest tym bardziej znaczące, że dotyczy
sformułowań użytych w ramach tego samego aktu prawnego”, a „z porównania obu
rodzajów przychodów w sposób oczywisty wynika, że udostępnienie przez
pracodawcę posiłku do spożycia nie może być utożsamiane z wydaniem bonów,
talonów, kuponów lub innych dowodów uprawniających do otrzymania na ich
podstawie artykułów spożywczych, bowiem w przeciwnym wypadku formy te nie
byłyby wymieniane w punkcie 6 obok siebie, jako zamienne. Wydawanie bonów,
talonów etc., umożliwiających otrzymanie za nie produktów spożywczych,
przewidziane jest wyłącznie w przypadku, gdy pracodawca z mocy prawa, z uwagi
na przepisy o bezpieczeństwie i higienie pracy, zobowiązany jest do zapewnienia
pracownikom profilaktycznych posiłków i napojów w okresach zwiększonego
wysiłku fizycznego lub pracy w określonym mikroklimacie. Natomiast w przypadku,
o którym mowa w punkcie 11, substytucja taka nie jest dopuszczalna. Wartość
talonów przeznaczonych na artykuły spożywcze, wydawanych przez pracodawcę,
stanowi ich przychód, podlegający wliczeniu do podstawy wymiaru składek”. W tym
zakresie Sąd drugiej instancji nie podzielił poglądu wyrażonego w powołanym przez
wnioskodawcę wyroku Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 13 kwietnia 2010 r.
(III AUa 3012/09), który pomija „wskazaną wyżej ścisłą wykładnię przepisu prawa
materialnego, dokonaną przez analizę rozwiązań przyjętych w ramach tego
samego ust. 1, § 2 rozporządzenia z dnia 18 grudnia 1998 r.”.
Skarga kasacyjna wnioskodawcy została oparta na zarzucie naruszenia § 2
ust. 1 pkt 11 rozporządzenia z 18 grudnia 1998 r. przez błędną wykładnię i
niewłaściwe zastosowanie wskutek uznania, że udostępnianie pracownikom
posiłków w postaci bonów żywieniowych uprawniających do wymiany ich w
punktach gastronomiczno-restauracyjnych, barowych, stołówkowych na dania
gotowe i w punktach handlowych na wyłącznie artykuły spożywcze o wartości
nieprzekraczającej miesięcznie kwoty 190 zł nie odpowiada dyspozycji tego
przepisu, a ich wartość stanowi przychód podlegający wliczeniu do podstawy
wymiaru składek.
7
Jako okoliczność uzasadniającą przyjęcie skargi do rozpoznania skarżący
wskazał na występowanie w sprawie istotnego zagadnienia prawnego, czy
udostępnianie pracownikom posiłków w postaci bonów żywieniowych
uprawniających do wymiany ich w punktach gastronomiczno-restauracyjnych,
barowych, stołówkowych na dania gotowe i w punktach handlowych na wyłącznie
artykuły spożywcze o wartości nieprzekraczającej miesięcznie kwoty 190 zł
odpowiada dyspozycji § 2 ust. 1 pkt 11 rozporządzenia z 18 grudnia 1998 r. oraz
czy ich wartość stanowi przychód wyłączony z podstawy wymiaru składek na
ubezpieczenie emerytalne i rentowe czy też nie. Ponadto istnieje konieczność
wykładni przepisów prawa, czy § 2 ust. 1 pkt 11 rozporządzenia z dnia 18 grudnia
1998 r. stanowi samodzielną podstawę wskazująca przychody niewchodzące w
skład podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe, czy też
należy go interpretować łącznie z jego § 2 ust. 1 pkt 6 tego rozporządzenia.
Skarżący wskazał, że brakuje definicji legalnej pojęcia „posiłek” oraz pojęcia
„udostępniać” w treści rozporządzenia. Zgodnie ze słownikiem języka polskiego
słowo „posiłek” oznacza „pożywienie jedzone dla zaspokojenia głodu”, a określenie
„udostępniać” oznacza „ułatwiać kontakt z czymś lub umożliwić korzystanie z
czegoś”. W konsekwencji „przez bony żywnościowe, pracodawca udostępnia
pracownikowi posiłek do spożycia, pozostawiając w jego gestii wybór, co będzie
stanowiło posiłek pracownika”. Ponadto § 2 ust. 1 pkt 11 rozporządzenia wskazuje
„jedynie na finalną czynność jaka ma być zapewniona pracownikowi, a mianowicie
spożycie posiłku. Brak ograniczeń co do jego postaci i sposobu przygotowania daje
podstawy do przyjęcia, iż skoro ustawodawca nie ograniczył zastosowania
omawianego przepisu to chciał, aby stosować go do wszelkich sytuacji w których
rezultat w postaci udostępnienia posiłku zostaje osiągnięty”.
W ocenie skarżącego, przychody scharakteryzowane w pkt. 6 i w pkt. 11 § 2
rozporządzenia stanowią całkowicie odrębne kategorie i posługują się odmienną
terminologią. Dlatego § 2 ust. 1 pkt 11 rozporządzenia stanowi samodzielną
podstawę wskazująca przychody niewchodzące do podstawy wymiaru składek na
ubezpieczenia emerytalne i rentowe i nie musi być interpretowany („czytany”)
łącznie z art. § 2 ust. 1 pkt 6 rozporządzenia, który „dotyczy przede wszystkim
bardzo różnorodnych świadczeń rzeczowych i jest konsekwencją przewidzianych w
8
przepisach prawa obowiązków pracodawcy do zapewniania pracownikom
określonych świadczeń m.in. obowiązkowych posiłków wynikających z art. 232 k.p.
sprecyzowanych szczegółowo w treści rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 28
maja 1996 r. w sprawie profilaktycznych posiłków i napojów. Zrozumiałym jest
posłużenie się przez ustawodawcę terminologią zastosowaną na gruncie tych
przepisów, skoro w celu prawidłowego zastosowania przewidzianego wyłączenia
konieczne jest zapoznanie się z ich treścią. Odmienna sytuacja zachodzi w
przypadku wyłączenia z podstawy wymiaru składek na ubezpieczenie społeczne
przewidzianego w § 2 ust. 1 pkt 11, który w swojej treści nie odsyła do innych
przepisów prawa i w związku z tym nie powinien być interpretowany przez pryzmat
rozróżnień zastosowanych na gruncie innych aktów prawnych”. Ponadto w § 2 ust.
1 pkt 11 ustawodawca posługuje się stwierdzeniem „wartości finansowanych przez
pracodawcę posiłków udostępnianych pracownikom". Gdyby celem ustawodawcy
było objęcie wyłączeniem tylko przypadków, w których pracodawca bezpośrednio
wydaje pracownikom posiłki, to nie zastosowałby „tak pojemnej formuły, a
sprecyzowałby, że chodzi wyłącznie o wartość posiłków wydawanych
pracownikom”.
W konsekwencji skarżący wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku w całości
i jego zmianę przez „podzielenie stanowiska (…) Sądu Okręgowego w K. w
niniejszej sprawie” oraz „ustalenie, iż udostępnianie pracownikom posiłków w
postaci bonów żywieniowych uprawniających do wymiany ich w punktach
gastronomiczno-restauracyjnych, barowych, stołówkowych na dania gotowe i w
punktach handlowych na wyłącznie artykuły spożywcze o wartości nie
przekraczającej miesięcznie kwoty 190,00 zł odpowiada dyspozycji § 2 ust. 1 pkt 11
rozporządzenia (…) z dnia 18 grudnia 1998 r. (…) i w związku z tym ich wartość
stanowi przychód wyłączony z podstawy wymiaru składek na ubezpieczenie
emerytalne i rentowe”, a także zasądzenie od organu rentowego na rzecz
skarżącego zwrotu kosztów postępowania i zastępstwa procesowego przed
Sądami wszystkich instancji według norm przepisanych, ewentualnie o uchylenie w
całości zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania
Sądowi Apelacyjnemu w celu zmiany wyroku tego Sądu przez oddalenie apelacji
organu rentowego, a także zasądzenie od organu rentowego na rzecz skarżącego
9
zwrotu kosztów postępowania przed kosztów postępowania przed Sądami
wszystkich instancji, w tym kosztów zastępstwa procesowego przed tymi Sądami
według norm przepisanych.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna nie zawierała usprawiedliwionych podstaw prawnych.
Przedmiotem kontrowersji w rozpoznawanej sprawie była interpretacja § 2 pkt 11
rozporządzenia MPiPS z 18 grudnia 1998 r., który stanowi, że podstawy wymiaru
składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe nie stanowią przychody stanowiące
wartość finansowanych przez pracodawcę posiłków udostępnianych do spożycia
bez prawa do ekwiwalentu z tego tytułu - do wysokości nieprzekraczającej
miesięcznie 190 zł. Przepis ten ma charakter szczególny, gdyż stanowi jeden z
wyjątków (prawne odejście) od zasady ustalania podstawy wymiaru składek na
ubezpieczenia emerytalne i rentowe od każdego przychodu ze stosunku pracy w
rozumieniu przepisów o podatku dochodowym od osób fizycznych, osiąganego
przez pracowników u pracodawcy z tytułu zatrudnienia w ramach stosunku pracy
(§ 1 wymienionego rozporządzenia). W konsekwencji wywołujący kontrowersje
interpretacyjne przepis podlega ścisłej wykładni adekwatnej do jego wyjątkowego
(szczególnego) charakteru prawnego, która w pierwszym rzędzie powinna
odpowiadać językowemu i gramatycznemu brzmieniu spornego przepisu, który nie
pozostawia wątpliwości, że wyłączeniu z podstawy wymiaru składek podlega
wyłącznie wartość finansowanych przez pracodawcę posiłków udostępnianych
pracownikowi do spożycia, które znajdują się w stanie nadającym się do tego celu
(spożycia) w miejscu i czasie pracy u zainteresowanego pracodawcy
(wnioskodawcy). Tych wymagań nie spełniają bony żywnościowe (żywieniowe),
które miałyby być przyznawane wszystkim pracownikom do zrealizowania we
wskazanych im licznych punktach gastronomicznych lub sieciach (jednostkach)
handlowych, które oferują w zamian rozmaite produkty, z wyłączeniem jedynie
wyrobów alkoholowych.
Wykładni rozszerzającej ścisłe językowo-gramatyczne rozumienie § 2 pkt 11
sprzeciwia się jego porównanie z inną regulacją szczególną tego samego aktu
10
prawnego, który w § 2 pkt 6 wyłącza z podstawy wymiaru składek na pracownicze
ubezpieczenia emerytalne i rentowe - wyraźnie opisaną w nim, między innymi,
wartość otrzymywanych przez pracownika bonów, talonów, kuponów lub innych
dowodów uprawniających do otrzymania na ich podstawie napojów
bezalkoholowych, posiłków oraz artykułów spożywczych, wyłącznie w tych
przypadkach gdy pracodawca mimo ciążącego na nim obowiązku wynikającego z
przepisów o bezpieczeństwie i higienie pracy, nie ma możliwości wydania
pracownikom posiłków i napojów bezalkoholowych. W tym zakresie Sąd drugiej
instancji trafnie argumentował, że z porównania obu zacytowanych wyjątkowych
jednostek redakcyjnych zawartych w tym samym przepisie prawa ubezpieczeń
społecznych (§ 2 rozporządzania MPiPS) wynika zakaz (przeszkoda) dokonywania
rozszerzającej interpretacji dopuszczalności i legalności wyłączenia z podstawy
wymiaru składek na pracownicze ubezpieczenia emerytalne i rentowe - wartości
posiłków udostępnianych przez pracodawcę wszystkim pracownikom do spożycia
bez prawa do ekwiwalentu z tego tytułu (do wysokości nieprzekraczającej
miesięcznie kwoty 190 zł - § 2 pkt 11 rozporządzenia MPiPS), tak jak w odniesieniu
do podobnych wyraźnie i restrykcyjnie uregulowanych wartości przysługujących
wyłącznie pracownikom zatrudnionym w warunkach uciążliwych w postaci bonów,
talonów lub kuponów uprawniających do otrzymania na ich podstawie napojów
bezalkoholowych, posiłków oraz artykułów spożywczych, w przypadkach gdy
pracodawca mimo ciążącego na nim obowiązku wynikającego z przepisów o
bezpieczeństwie i higienie pracy, nie ma możliwości wydania tej kodeksowo
oznaczonej kategorii pracowników profilaktycznych posiłków i napojów
bezalkoholowych (art. 232 k.p. w związku z § 2 pkt 6 rozporządzenia MPiPS).
Rozszerzenie możliwości wyłączenia z podstawy wymiaru składek na pracownicze
ubezpieczenia emerytalne i rentowe wartości posiłków udostępnianych przez
pracodawcę wszystkim innym pracownikom, którzy nie wykonują szczególnie
uciążliwego zatrudnienia, do spożycia bez prawa do ekwiwalentu z tego tytułu także
na bony żywnościowe, przewidziane tylko dla pracowników zatrudnionych w
warunkach szczególnie uciążliwych, wymagałoby wyraźnego wskazania takiej
możliwości normatywnej, tj. swoistego „powielenia” dopuszczalności stosowania
spornych form niepieniężnego wynagradzania za pracę wobec wszystkich
11
pracowników, nie tylko zatrudnionych przy pracach szczególnie uciążliwych.
Takiego sposobu realizowania niepieniężnych form wynagradzania za pracę, które
nie wchodziłyby do podstawy wymiaru składek na pracownicze ubezpieczenia
społeczne, zabrakło w przypadku unormowanym w tym samym szczególnym
przepisie prawa ubezpieczeń społecznych, tyle że w jego „dalszej” numeracji
redakcyjnej (pkt 11 § 2 rozporządzenia). Dlatego Sąd drugiej instancji prawidłowo
uznał, że wydawanie bonów żywnościowych na artykuły potrzebne do ich
spożywania w czasie i miejscu pracy zostało przewidziane wyłącznie w
przypadkach profilaktycznych posiłków i napojów obligatoryjnie przysługujących
nieodpłatnie ograniczonej kategorii pracowników zatrudnionych w warunkach
szczególnie uciążliwych (art. 232 k.p.), które ponadto podlegają ściśle
uregulowanym (restrykcyjnym) zasadom ich wydawania, zawartym w przepisach
rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 28 maja 1996 r. w sprawie profilaktycznych
posiłków i napojów (Dz.U. Nr 60, poz. 279). W konsekwencji restrykcyjna
dopuszczalność realizowania profilaktycznych i „obligatoryjnych” posiłków i napojów
również w formie bonów żywnościowych wyłącznie stosunku do pracowników
zatrudnionych w uciążliwych warunkach pracy i tylko wtedy, gdy pracodawca nie
ma możliwości wydania posiłków lub napojów w naturze, wyklucza interpretacyjną
legalność rozszerzania takich sposobów niepieniężnego wynagradzania tych
pracowników na finansowanie przez pracodawców wartości innych niż
„profilaktyczne” posiłków udostępnianych pracownikom niezatrudnionym przy
pracach szczególnie uciążliwych, skoro bony żywnościowe nie zostały wyraźnie
wskazane w treści § 2 pkt 11 rozporządzenia MPiPS jako jedna z legalnych form
realizacji wartości udostępnianych przez pracodawcę posiłków podlegających, które
podlegałyby wyłączeniu z podstawy wymiaru składek na pracownicze
ubezpieczenia emerytalne i rentowe. Możliwości i rygory dopuszczalności
wyłączenia wartości finansowanych posiłków udostępnianych wszystkim
pracownikom przez pracodawcę do spożycia z podstawy wymiaru składek na
pracownicze ubezpieczenia emerytalne i rentowe (§ 2 pkt 11 rozporządzenia
MPiPS) nie mogą być mniej restrykcyjne ani równe (tożsame) jak w przypadku
obowiązkowej realizacji profilaktycznych posiłków i napojów dla pracowników
zatrudnionych wyłącznie w warunkach szczególnie uciążliwych (art. 232 k.p.), dla
12
których forma bonów żywnościowych została wyjątkowo, wyraźnie i restrykcyjne
przewidziana w § 2 pkt 6 rozporządzenia MPiPS.
W tym zakresie Sąd Najwyższy dodatkowo miał na uwadze, że zasadą
prawa pracy jest wypłata należnego pracownikowi wynagrodzenia za pracę w
formie pieniężnej, gdyż częściowe spełnienie wynagrodzenia w innej formie niż
pieniężna jest dopuszczalne tylko wówczas, gdy przewidują to ustawowe przepisy
prawa pracy lub układ zbiorowy pracy (art. 86 § 2 k.p.). Na takiej rangi przepisy
prawa pracy ani na postanowienia układu zbiorowego pracy nie powołał się
skarżący pracodawca, w szczególności podstawy prawnej legitymizującej legalne
częściowe wynagradzanie wszystkich pracowników w formie bonów
żywnościowych nie stanowi przepis z obszaru prawa ubezpieczeń społecznych,
którego interpretację kontestował skarżący (§ 2 pkt 11 rozporządzenia MPiPS), ani
projektowane postanowienia zakładowego regulaminu przyznawania i wydawania
bonów żywieniowych pracownikom skarżącego (Zakładów Mięsnych S. S.A), który
nie jest integralną częścią zakładowego regulaminu wynagradzania. Co do zasady -
ograniczone możliwości legalnego częściowego spełniania przez pracodawcę
wynagrodzenia za pracę w innej formie niż pieniężna tylko wtedy, gdy przewidują to
ustawowe przepisy prawa pracy lub układ zbiorowy pracy (art. 86 § 2 k.p.),
sprzeciwiają się dokonywaniu rozszerzającej wykładni § 2 pkt 11 rozporządzenia
MPiPS, jeżeli skarżący pracodawca nie wykazał, że zamierza wprowadzić legalne
formy częściowego spełniania wynagrodzenia za pracę w niepieniężnej formie
bonów żywieniowych w innym celu niż zmierzający do obejścia przepisów prawa
pracy (art. 86 § 2 k.p.) i to dla ewidentnego wykorzystania wyjątkowej regulacji
prawa ubezpieczeń społecznych, zawartej w § 2 pkt 11 rozporządzenia MPiPS,
zmierzającej do bezpodstawnego wyłączenia takich form niepieniężnego sposobu
wynagradzania za pracę wszystkich pracowników (wartości potencjalnie
udzielonych im bonów żywnościowych) z podstawy wymiaru składki na
pracownicze ubezpieczenia emerytalne i rentowe.
Mając powyższe na uwadze Sąd Najwyższy uznał, że bony (talony lub
kupony) żywnościowe (żywieniowe) uprawniające do nabycia posiłków lub
artykułów spożywczych w zakładach zbiorowego żywienia lub sieciach
(placówkach) handlowych, które nie zostały wydane przez pracodawcę na
13
podstawie przepisów prawa pracy lub postanowień układu zbiorowego pracy (art.
86 § 2 k.p.), nie podlegają wyłączeniu z podstawy wymiaru składek na pracownicze
ubezpieczenia emerytalne i rentowe w rozumieniu § 2 pkt 11 rozporządzenia
MPiPS. Wymagało to oddalenia skargi kasacyjnej na podstawie art. 39814
k.p.c.