Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CZP 52/13
UCHWAŁA
Dnia 11 września 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Bogumiła Ustjanicz (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Krzysztof Pietrzykowski
SSN Agnieszka Piotrowska
Protokolant Bożena Kowalska
w sprawie z wniosku Prokuratora Rejonowego w D.
o zastosowanie obowiązku leczenia odwykowego wobec A. M.
po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym
w dniu 11 września 2013 r.,
zagadnienia prawnego przedstawionego przez Sąd Okręgowy w K.
postanowieniem z dnia 17 maja 2013 r., ,
"Czy przewodniczący w sprawie o zastosowanie obowiązku
leczenia odwykowego (art. 26 ust. 3 ustawy z dnia 26 października
1982 r. o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi)
może pod rygorem zwrotu wniosku wezwać prokuratora do
przedłożenia opinii łącznej lekarza psychiatry i psychologa albo
lekarza psychiatry i specjalisty psychoterapii uzależnień?"
podjął uchwałę:
Niedołączenie do wniosku prokuratora o zastosowanie
obowiązku leczenia odwykowego (art. 26 ustawy z dnia
26 października 1982 r. o wychowaniu w trzeźwości
i przeciwdziałaniu alkoholizmowi - jedn. tekst Dz.U. z 2012 r.,
poz. 1356 ze zm.) opinii biegłego albo wzmianki biegłego
o okolicznościach uniemożliwiających jej wydanie (§ 6
rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 27 grudnia 2007 r.
w sprawie biegłych w przedmiocie uzależnienia od alkoholu
(Dz.U. Nr 250, poz. 1883 ze zm.) stanowi brak formalny
podlegający uzupełnieniu na podstawie art. 130 § 1 w związku
z art. 13 § 2 k.p.c. i art. 26 ust. 3 tej ustawy pod rygorem
jego zwrotu.
2
Uzasadnienie
Prokurator Rejonowy w D. został zobowiązany przez Sąd Rejonowy w D. do
uzupełnienia braków wniosku o zastosowanie obowiązku leczenia odwykowego
wobec uczestnika, przez złożenie opinii w przedmiocie uzależnienia uczestnika od
alkoholu i wskazania rodzaju zakładu leczniczego.
Wobec niezłożenia opinii, mimo upływu zakreślonego terminu,
przewodniczący Sądu Rejonowego zwrócił wniosek.
W zażaleniu na zarządzenie o zwrocie wniosku Prokurator zarzucił,
że zgodnie z art. 25 ustawy z dnia 26 października 1982 r. o wychowaniu
w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi na badanie w celu wydania opinii
w przedmiocie uzależnienia od alkoholu i wskazania rodzaju zakładu leczniczego,
kieruje gminna komisja rozwiązywania problemów alkoholowych. Nie ma podstawy
prawnej, uprawniającej prokuratora do zasięgania opinii.
Sąd Okręgowy w K. przy rozpoznawaniu zażalenia na zarządzenie
przewodniczącego Sądu Rejonowego o zwrocie wniosku, powziął poważne
wątpliwości prawne, którym dał wyraz w przytoczonym zagadnieniu prawnym,
przedstawionym Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Wątpliwości Sądu Okręgowego dotyczą zarówno pozycji prokuratora
w sprawie o zastosowanie obowiązku poddania się leczeniu w zakładzie lecznictwa
odwykowego, jak i wymagań wniosku wszczynającego to postępowanie oraz
skutków ich niedopełnienia.
Postępowanie w stosunku do osób nadużywających alkoholu uregulowane
zostało w rozdziale drugim ustawy z dnia 26 października 1982 r. o wychowaniu
w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi (jednolity tekst Dz.U. z 2012 r.,
poz. 1356 ze zm., dalej: „u.w.t.p.a.”). Objęte tymi przepisami rozwiązania odnoszą
się do osób, które „w związku z nadużywaniem alkoholu powodują rozkład życia
rodzinnego, demoralizują małoletnich, uchylają się od pracy albo systematycznie
zakłócają spokój lub porządek publiczny” (art. 24 u.w.t.p.a.). W celu zwalczania
3
alkoholizmu przyjęto metody dobrowolnego albo przymusowego poddania się przez
osobę uzależnioną leczeniu w stacjonarnych lub niestacjonarnych zakładach
lecznictwa odwykowego. Zobowiązanie osoby uzależnionej od alkoholu do
poddania się leczeniu (art. 26 ust. 1 w związku z art. 24 u.w.t.p.a.) ma charakter
wyjątku od zasady dobrowolności leczenia, co nakazuje dokonywanie ścisłej
wykładni przepisów ustawy dotyczących podstaw zastosowania tej metody.
Czynności mających na celu stwierdzenie, czy postępowanie określonej
osoby, nadużywającej alkoholu, prowadzące do negatywnych następstw,
wymienionych w art. 24 u.w.t.p.a., wskazuje na stan uzależnienia od alkoholu,
dokonywane są przez uprawnione podmioty, po uzyskaniu informacji dotyczących
nieprawidłowości w działaniu danej osoby. Nie został przewidziany udział w tym
postępowaniu osób, które przekazały informację, jak też członków rodziny osoby,
o której mowa w art. 24. Decyzja o wystąpieniu do sądu z wnioskiem
o zobowiązanie do poddania się leczeniu poprzedzona być musi ustaleniem
istnienia przesłanki społecznej (art. 24) w postaci negatywnego postępowania,
uzależnieniem od alkoholu (przesłanka medyczna) oraz odmowy dobrowolnego
poddania się leczeniu (art. 26 ust. 1 u.w.t.p.a.). W tym celu gminna komisja
rozwiązywania problemów alkoholowych kieruje osobę, której postępowanie
dotyczy, na jej wniosek lub z własnej inicjatywy, na badanie przez biegłego dla
wydania opinii w przedmiocie uzależnienia od alkoholu i wskazania rodzaju zakładu
leczniczego (art. 25 w związku z art. 24 u.w.t.p.a.).
Do złożenia wniosku o zobowiązanie do poddania się leczeniu
w stacjonarnym lub niestacjonarnym zakładzie lecznictwa odwykowego uprawnione
zostały jedynie dwa podmioty: gminna komisja rozwiązywania problemów
alkoholowych i prokurator, zaliczane do kategorii podmiotów publicznych, z racji
wykonywania ustawowo określonych celów publicznych. Do tych celów
zaliczone zostało przeciwdziałanie postępowaniu określonemu w art. 24 u.w.t.p.a.
Sposób życia osoby odmawiającej leczenia odwykowego wymaga interwencji
władzy publicznej, z powodów, które ustawa traktuje jako przyczyny wystąpienia
organów ze sfery władzy publicznej do sądu, mającego orzec o ograniczeniu praw
tej osoby, ze względu na bezpieczeństwo i porządek publiczny oraz prawa
i wolności innych osób (por. wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 4 lipca
4
2006 r., K 43/05, OTK - A 2006 r., nr 7 poz. 78). Te podmioty, mając na uwadze
określone ustawowo cele, są w stanie obiektywnie ocenić istniejącą sytuację
i dopiero wtedy zdecydować o konieczności wszczęcia postępowania sądowego.
Inne podmioty, mogą zwracać się do nich o podjęcie wymaganej inicjatywy.
Sprawa o zastosowanie obowiązku poddania się leczeniu
w zakładzie lecznictwa odwykowego należy do kategorii spraw z zakresu prawa
osobowego; rozpoznawana jest w trybie postępowania nieprocesowego (art. 26
ust. 2 u.w.t.p.a.). Charakter tego postępowania, waga orzeczenia mogącego
prowadzić do ograniczenia praw i wolności danej osoby, wskazanie niezwłoczności
rozpoznania (art. 27 u.w.t.p.a.) podkreślają konieczność dopełnienia wszystkich
wymagań wniosku. Zgodnie z art. 26 ust. 3 u.w.t.p.a. sąd wszczyna postępowanie
na wniosek gminnej komisji rozwiązywania problemów alkoholowych
lub prokuratora; do wniosku dołącza się zebraną dokumentację wraz
z opinią biegłego, jeżeli badanie przez biegłego zostało przeprowadzone.
Obydwa wymienione podmioty uzyskały takie same uprawnienia do
inicjowania postępowania sądowego; nałożone zostały na nie takie same obowiązki
dotyczące wymagań wniosku. Nie ma podstaw do przyjęcia, że prokurator nie jest
zobowiązany do dołączenia do wniosku opinii biegłego, czy też, że nie ma
legitymacji do skierowania osoby, o której mowa w art. 24, na badanie celem
wydania opinii w przedmiocie uzależnienia od alkoholu i wskazania rodzaju zakładu
leczniczego. Formy i przesłanki udziału prokuratora w postępowaniu cywilnym
uregulowane zostały w przepisie art. 7 k.p.c., który przyznaje mu generalne
uprawnienie do żądania wszczęcia postępowania w każdej sprawie albo wzięcia
udziału toczącym się już postępowaniu. Jedynie w sprawach niemajątkowych
z zakresu prawa rodzinnego wytoczenie powództwa wymaga wskazania
ustawowego. Prokurator, podejmując decyzję o działaniu w sprawie cywilnej kieruje
się własną oceną, czy wymaga tego ochrona praworządności, praw obywateli lub
interesu społecznego. Usytuowanie tego uregulowania w grupie przepisów
ogólnych oznacza, że ma ono zastosowanie wprost w postępowaniu
nieprocesowym, bez potrzeby odwoływania się do art. 13 § 2 k.p.c. Tylko
w sprawach, w których uwzględnienie żądania uzależnione zostało od złożenia
oświadczenia woli osoby, której wniosek dotyczy (np. o przysposobienie,
5
o przyjęcie lub odrzucenie spadku) żądanie prokuratora mogłoby okazać się
nieskuteczne, gdyby wymagane oświadczenie nie zostało złożone. Skoro dla
postępowania w przedmiocie zastosowania obowiązku poddania się leczeniu
w zakładzie lecznictwa odwykowego przewidziany został tryb postępowania
nieprocesowego, to zbędnym powtórzeniem było wskazanie prokuratora jako
uprawnionego do złożenia wniosku. Na takie rozumienie art. 7 k.p.c., art. 26 ust. 3,
art. 34 ust. 4 i art. 34 ust. 2 u.w.t.p.a., odpowiadające wykładni systemowej
oraz funkcji i celowi regulacji dotyczącej udziału prokuratora w postępowaniu
nieprocesowym, zwłaszcza w postępowaniu prowadzącym do nałożenia
obowiązku leczenia w zakładzie lecznictwa odwykowego, wskazał przekonująco
Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 9 października 2009 r., IV CSK 210/09
(OSNC z 2010 r., nr 4, poz. 59).
Przyznanie prokuratorowi legitymacji także do wszczęcia postępowania
nieprocesowego oznacza, że ma on pozycję uczestnika uprawnionego do
podejmowania wszystkich czynności koniecznych do skutecznego złożenia
i popierania wniosku. Jeśli do złożenia wniosku wymagana jest opinia biegłego,
to prokurator może i powinien skierować osobę, o której mowa w art. 24 u.w.t.p.a.,
na badanie przez biegłego. Nie ogranicza go zastrzeżenie z art. 25 u.w.t.p.a.,
że na badanie kieruje gminna komisja rozwiązywania problemów alkoholowych.
Należy je traktować jako przyznanie takiego uprawnienia gminnej komisji. Nie było
natomiast potrzeby do dodatkowego wskazania na takie uprawnienie prokuratora,
skoro jego prerogatywa do właściwego wypełniania obowiązków związanych
z wszczęciem postępowania wynika z samodzielnej pozycji, przyznanej art. 7 k.p.c.
oraz art. 43 ust. 1 ustawy z dnia 20 czerwca 1985 r. o prokuraturze (jednolity tekst
Dz. U. z 2011 r. Nr 270, poz. 1599 ze zm.), który przewiduje prawo do
podejmowania czynności między innymi w celu zasięgania opinii biegłych dla
wyjaśnienia, także sprawy cywilnej, jeśli wymaga tego ochrona praworządności.
Pokreślenia wymaga i to, że z przyznaniem prawa do inicjowania postępowania
sądowego łączyć się musi upoważnienie do podejmowania czynności
zezwalających na właściwe wykonanie go.
Uregulowanie art. 26 ust. 3 zdanie drugie u.w.t.p.a. określa dodatkowe,
w stosunku do art. 511 § 1 i art. 187 k.p.c., charakterystyczne dla tego
6
postępowania, wymaganie wniosku o zastosowanie obowiązku poddania się
leczeniu w zakładzie lecznictwa odwykowego, dotyczące dołączenia zebranej
dokumentacji wraz z opinią biegłego. Intencją wymagań formalnych jest
z jednej strony zapobieganie bezpodstawnemu wszczynaniu spraw, a z drugiej
uprawdopodobnienie istnienia przesłanek przewidzianych w art. 24 i w art. 26 ust. 1
u.w.t.p.a. Wynikają one z założenia, że z żądaniem nałożenia takiego obowiązku
można wystąpić w odniesieniu do osoby, która jest uzależniona od alkoholu
(art. 26 ust. 1 u.w.t.p.a.), a zatem na takie uzależnienie oraz określenie rodzaju
zakładu leczniczego wskazywać powinna dokumentacja i opinia, którą należy
dołączyć do wniosku. Celem tego wymagania, poza wskazaniem przesłanek do
złożenia wniosku, jest możliwość oparcia na tej opinii orzeczenia o obowiązku
poddania się leczeniu, jeśli nie budzi wątpliwości oraz umożliwienie zakończenia
postępowania w terminie określonym w art. 29 u.w.t.p.a. Użycie w art. 26 ust. 3
zdanie drugie zwrotu ”dołącza się” wskazuje, że jest to obligatoryjny element
wniosku. Za taką jego kwalifikacją przemawia również art. 26 ust. 1, uzależniający
złożenie wniosku od stwierdzenia uzależnia od alkoholu.
Zastrzeżenie dokonane w art. 26 ust. 3 zdanie drugie in fine „jeżeli badanie
przez biegłego zostało przeprowadzone” dotyczy przypadku, gdy osoba
skierowana na badanie odmawia poddania się badaniu, utrudnia jego
przeprowadzenie lub z innych powodów nie jest możliwe ustalenie wniosków
diagnostycznych (§ 6 rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 27 grudnia 2007 r.
w sprawie biegłych w przedmiocie uzależnienia od alkoholu (Dz. U. Nr 250,
poz. 1883 ze zm.). Wówczas biegły ogranicza swoje czynności do możliwych
w danej sytuacji i wzmiankuje o zaistniałych okolicznościach w sporządzonej
opinii. Brak przekonujących argumentów za stanowiskiem, że zastrzeżenie
to może być traktowane jako dające podstawę do zwolnienia od obowiązku
zwrócenia się do biegłego o przeprowadzenie badania i opracowania opinii.
W takim przypadku, ograniczonej wypowiedzi biegłego, sąd podejmie działania
przewidziane w art. 27 ust. 1 lub ust. 2 u.w.t.p.
W przepisach dotyczących postępowań, w których ustawowo określone
zostały wymagania przedstawienia dokumentów zaświadczających o istnieniu
przyczyny wystąpienia z wnioskiem, przewidziane zostały również konsekwencje
7
ich niedochowania. W sprawie o ubezwłasnowolnienie niezłożenie świadectwa,
opinii lub zaświadczenia stanowi podstawę do odrzucenia wniosku (art. 552 § 2
k.p.c.). We wniosku o potrzebie przyjęcia do szpitala psychiatrycznego bez zgody
osoby, której stan zdrowia tego wymaga, stosownie do art. 30 ust. 1 ustawy z dnia
19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego (jednolity tekst Dz. U.
z 2011 r. Nr 231, poz. 1375 ze zm.), dołącza się orzeczenie lekarza psychiatry.
Niedołączenie takiego orzeczenia prowadzi do zwrotu wniosku; nie mają
zastosowania przepisy art. 130 k.p.c. (art. 30 ust. 2). Zastosowanie sankcji
odrzucenia wniosku albo zwrotu bez możliwości uzupełnienia tego braku,
wymaga upoważnienia ustawowego.
Niedochowanie wymagań wniosku w odniesieniu do dołączenia opinii
biegłego (art. 26 ust. 3 u.w.t.p.a.) stanowi brak uniemożliwiający stwierdzenie
istnienia przesłanki do wystąpienia z żądaniem zobowiązania osoby, o której
mowa w art. 24 u.w.t.p.a. do poddania się leczeniu. Nie dotyczy to jednak
wniosku, do którego dołączono opinię sporządzoną bez badania (§ 6 rozp.),
ponieważ przeszkody w przeprowadzeniu badania podlegają ocenie sądu, zgodnie
z art. 27 u.w.t.p.a. W art. 26 u.w.t.p.a. nie zostały określone konsekwencje
niedochowania tego wymagania, a zatem należy sięgnąć do art. 130 § 1 i 2
w związku z art. 13 § 2 k.p.c.
Z powyższych względów Sąd Najwyższy udzielił odpowiedzi jak
w uchwale.
jw