Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 670/12
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 20 września 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Zbigniew Kwaśniewski (przewodniczący)
SSN Mirosław Bączyk (sprawozdawca)
SSN Marta Romańska
w sprawie z powództwa G. Spółki z ograniczoną
odpowiedzialnością w Ł.
przeciwko Bank M. Spółce Akcyjnej w W.
z udziałem interwenienta ubocznego po stronie pozwanej – E. Spółki
Akcyjnej w W.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 20 września 2013 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej
od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 28 czerwca 2012 r.,
1. oddala skargę kasacyjną;
2. zasądza od powoda na rzecz pozwanego kwotę 1800 (tysiąc
osiemset) zł tytułem zwrotu kosztów postępowania kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Powód „G.” - spółka z o.o. wystąpiła przeciwko pozwanemu - Bankowi „M.”
SA o zapłatę kwoty 195.787,70 zł z odsetkami i roszczenie to wywodził z łączącego
strony stosunku gwarancji. Zdaniem powoda (beneficjenta gwarancji bankowej),
pozwany Bank (gwarant) bezpodstawnie odmówił wypłaty powodowi sumy
gwarancyjnej w związku z niewykonaniem zobowiązania przez dłużnika
beneficjenta.
Sąd Okręgowy wydał nakaz zapłaty przeciwko pozwanemu obejmujący
dochodzoną kwotę, a po wniesieniu sprzeciwu pozwanego, zasądził na rzecz
powoda dochodzoną należność, dokonując następujących ustaleń faktycznych.
U podstaw udzielonej przez pozwany Bank gwarancji leżała umowa o roboty
budowlane łącząca powoda (beneficjenta gwarancji, inwestora) z „E.” SA
(generalny wykonawca, dłużnik w stosunku podstawowym). W związku z tą umową
pozwany Bank wystawił w dniu 28 września 2007 r. na rzecz powoda „gwarancję
bankową dobrego wykonania przedmiotu umowy i odpowiedzialności z tytułu
rękojmi i gwarancji”. Z treści dokumentu gwarancji wynikało m.in. to, że żądanie
zapłaty wraz z oświadczeniem beneficjenta o niewykonaniu lub nienależytym
wykonaniu umowy przez dłużnika (generalnego wykonawcę) powinny zostać
przesłane za pośrednictwem banku prowadzącego rachunek inwestora i bank ten
potwierdzi, że zostało ono podpisane przez osoby uprawnione do zaciągania
zobowiązań majątkowych w imieniu inwestora” (k. 13-14 akt sprawy). W dniu
23 maja 2011 r. zarząd powodowej spółki złożył żądanie wypłaty sumy
gwarancyjnej z oświadczeniem, że generalny wykonawca robót nie wykonał swoich
obowiązków wynikających z umowy o roboty budowlane. Żądanie to wysłano listem
poleconym do Banku, a ponadto załączono do niego postanowienie o wpisie
zmiany siedziby w celu wykazania identyczności reprezentowanej spółki
(beneficjenta). Pozwany Bank odmówił wypłaty żądanej sumy gwarancyjnej,
powołując się na to, że żądanie zapłaty zostało złożone gwarantowi niezgodnie
z warunkami wystawianej gwarancji i w związku z tym nie powstało zobowiązanie
gwarancyjne Banku (nie przesłano go za pośrednictwem banku prowadzącego
3
rachunek bankowy beneficjenta i nie potwierdzono podpisów osób uprawnionych
do zaciągania zobowiązań).
W ocenie Sądu Okręgowego, powód zachował pisemne wymaganie
zgłoszonego żądania (art. 78 k.c.), żądanie to wpłynęło do Banku w terminie
gwarancji i w związku z tym spowodowało powstanie zobowiązania gwarancyjnego
Banku. Pozwany Bank nie mógł odmówić wypłaty sumy gwarancyjnej ze względu
na niepotwierdzenie reprezentacji powodowej spółki przez jej prezesa
podpisującego oświadczenie z dnia 23 maja 2013 r., skoro sposób reprezentacji
(i osoby uprawnione) były już ujawnione w KRS w dacie doręczenia oświadczenia,
a pozwany Bank nie mógł zasłaniać się nieznajomością wpisu do rejestru.
Skuteczność zgłoszonego żądania zapłaty jest uzasadniona także tym,
że zachowanie się Banku po otrzymaniu w dniu 26 maja 2011 r. żądania zapłaty od
powoda (niepoinformowanie powoda w okresie gwarancji o niezachowaniu
wymogów formalnych tego żądania) jako zachowanie się naruszające wymaganie
lojalności, stawiane instytucjom zaufania publicznego, nie może korzystać
z ochrony prawnej w świetle art. 5 k.c.
Sąd Apelacyjny uwzględnił apelację pozwanego Banku, zmienił zaskarżony
wyrok i oddalił powództwo. W toku postępowania apelacyjnego interwencję
uboczną po stronie pozwanego Banku zgłosił niewystępujący dotąd w sprawie „E.”
SA (wykonawca generalny, dłużnik w stosunku podstawowym). Sąd Apelacyjny
zmodyfikował ustalenia faktyczne dokonane przez Sąd pierwszej instancji m.in.
w tym sensie, że powód miał również wpływ na treść dokumentu gwarancji i treść ta
nie została mu narzucona. Uznając, że powód wywodził swoje roszczenie
z gwarancji bezwarunkowej i analizując treść tej gwarancji (tzw. formalne przesłanki
zapłaty), Sąd Apelacyjny doszedł do wniosku, iż zastrzeżenie w dokumencie
gwarancji bankowej obowiązku beneficjenta uzyskania określonego w nim
poświadczenia przez bank prowadzący rachunek beneficjenta oraz przesłania
żądania zapłaty za pośrednictwem tego banku, stanowią przesłanki natury
formalnej i przesądzają o zaktualizowaniu się odpowiedzialności pozwanego Banku
(wymagalności roszczenia wynikającego z gwarancji). Nie pozostaje
to w sprzeczności z bezwarunkowym charakterem zobowiązania gwaranta.
Postanowienia umowy gwarancyjnej w tym zakresie są klarowne i jednoznaczne.
4
W skardze kasacyjnej strony powodowej podnoszono zarzuty naruszenia
prawa procesowego, tj. art. 47914
§ 2 k.p.c. i art. 378 § 1 k.p.c., a także zarzuty
naruszenia prawa materialnego, tj. art. 81 ust. 1 prawa bankowego; art. 76 k.c., art.
58 k.c. w zw. z art. 61 k.c. i art. 84 prawa bankowego w zw. z art. 3 pkt 18 i art. 47
ust. 1 ustawy z dnia 12 czerwca 2003 r. - Prawo pocztowe (Dz. U. z 2008 r., poz.
1159 ze zm.; cyt. dalej jako „prawo pocztowe z 2003 r.); art. 65 k.c. i art. 385 § 2 k.c.
Skarżący wnosił o uchylenie zaskarżonego wyroku i jego zmianę poprzez
oddalenie apelacji pozwanego Banku.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
1. Zarzut naruszenia art. 378 § 1 k.p.c. należy uznać za nietrafny,
ponieważ z końcowego fragmentu zaskarżonego wyroku (s. 68-69) nie wynika
stanowisko Sądu Apelacyjnego o narzuceniu Bankowi przez powoda warunków
gwarancji. Stwierdza się tam jedynie, że wzór dokumentu gwarancji pochodził
od samego powoda, „został przez niego narzucony i stanowił załącznik do umowy
o roboty budowlane”. Chodzi tu jednak o aktywność powoda (beneficjenta
gwarancji) w tzw. stosunku podstawowym (powód był zainteresowany uzyskaniem
zabezpieczenia w postaci gwarancji bankowej o określonej treści). Z ustaleń Sądu
drugiej instancji wynika ponadto brak jednostronnego narzucenia powodowi
przez pozwany Bank treści łączącego ich stosunku gwarancyjnego (s. 46-47
uzasadnienia zaskarżonego wyroku). Ustalenia te są wiążące w postępowaniu
kasacyjnym (art. 3983
§ 8 k.p.c.; art. 39813
§ 3 k.p.c.). W tej sytuacji nie może być
brany pod uwagę także zarzut naruszenia art. 47914
§ 2 k.p.c. w zw. z art. 79 k.p.c.
i w zw. z art. 391 § 1 k.p.c.
2. Nie można akceptować stanowiska skarżącego, że gwarancja
bankowa w rozumieniu art. 81 prawa bankowego z 1997 r. jest jednostronną
czynnością prawną. W literaturze (także obcej) i orzecznictwie Sądu Najwyższego
dominuje zdecydowane stanowisko, że gwarancja występująca we współczesnym
obrocie prawnym, w tym także gwarancja bankowa (art. 81 prawa bankowego), jest
umową, a nie czynnością prawną jednostronną (zob. np. wyrok Sądu Najwyższego
dnia 9 listopada 2006 r., IV CSK 208/2006, OSNC 2007, z. 7/8, poz. 122; wyrok
Sądu Najwyższego z dnia 30 października 2008 r., IV CSK 258/08,nie publ.).
5
W obrocie bankowym wytworzyła się praktyka tzw. wystawiania dokumentu
gwarancyjnego (obejmującego oświadczenie woli banku - gwaranta) i przesyłania
go beneficjentowi gwarancji, wskazywanego w tzw. zleceniu udzielenia gwarancji
(kierowanego do banku w związku z treścią stosunku podstawowego). Nie wyłącza
to jednak możliwości przyjęcia stanowiska, że obligacyjny stosunek gwarancyjny
powstaje ostatecznie w wyniku umowy (porozumienia) zawartego między bankiem -
gwarantem i beneficjentem gwarancji i to jeszcze przed datą wystąpienia
z żądaniem zapłaty przez tego beneficjenta.
Z treści skargi kasacyjnej nie wynika, dlaczego skarżący przy ocenie źródła
powstania zobowiązania gwarancyjnego Banku pomija zdarzenia, które mogą być
miarodajne dla przyjęcia kontraktowego źródła tego zobowiązania (np. treść
wspomnianej umowy zlecenia, uzyskanie dokumentu gwarancyjnego z 28 września
2007 r. przez beneficjenta w okresie ważności gwarancji; art. 60 k.c.).
Z uzasadnienia zaskarżonego wyroku wynika, że Sąd Apelacyjny przyjmował
umowne źródło stosunku gwarancyjnego między stronami (por. np. s. 54, 56-57),
chociaż także używał terminologii neutralnej w tej mierze (np. „dokument gwarancji”
z dnia 28 września 2007 r., „gwarancja” i n.), a w podsumowującym wywodzie
dotyczącym formy czynności prawnej, zastrzeżonej w umowie (art. 76 k.c.), niezbyt
jasno stwierdził, że „strony procesu nie łączyła (…) umowa” (s. 66 uzasadnienia).
W każdym razie ustalenia faktyczne dokonane przez Sądy meriti stanowią
wystarczającą podstawę do stwierdzenia, że wiążący strony, stosunek gwarancyjny
wynika z zawartej między nimi umowy (art. 60 k.c.). Bezprzedmiotowy zatem
pozostaje wywód skarżącego, sugerujący, że „w jednostronnej czynności prawnej
nie można zastrzec formy szczególnej” ze skutkiem dla adresata (tej czynności),
ponieważ byłoby to naruszeniem dyspozycji art. 76 k.c.).
3. W rozpoznawanej sprawie zasadnicze znaczenie miała kwestia określenia
konsekwencji prawnych niedochowania przez powoda (beneficjenta) zawartych
w akapicie 3 dokumentu gwarancji postanowień dotyczących sposobu skierowania
przez beneficjenta żądania wypłaty sumy gwarancyjnej wobec Banku przy przyjęciu
przez strony bezwarunkowej postaci zobowiązania Banku (akapit 2 gwarancji).
Z ustaleń faktycznych wynika, że pisemne żądanie takiej wypłaty zostało Bankowi
przesłane, ale nie za pośrednictwem banku prowadzącego rachunek bankowy
6
inwestora (art. 725 k.c.) i nie było też potwierdzenia przez ten bank faktu
podpisania żądania zapłaty przez osoby uprawnione do zaciągania zobowiązań
w imieniu beneficjenta. W tej sytuacji Sąd Apelacyjny prawidłowo uznał,
że przedstawienie Bankowi w okresie gwarancji żądania zapłaty bez zachowania
tych wymagań oznaczało w istocie niewykonanie postanowień umowy gwarancyjnej
(zobowiązania gwarancyjnego), które pociągało za sobą możliwość skutecznej
odmowy przez Bank – gwaranta wykonania zobowiązania gwarancyjnego, i to
nawet wtedy, gdy doszło do niewykonania lub nienależytego wykonania
zobowiązania w stosunku podstawowym, objętego gwarancją bankową. W umowie
gwarancyjnej bank może zastrzec nie tylko określoną treść kierowanego wobec
niego żądania wypłaty sumy gwarancyjnej (po wystąpieniu tzw. wypadku
gwarancyjnego; np. niewykonania lub nienależytego wykonania umowy o roboty
budowlane przez głównego wykonawcę), ale także dodatkowe wymaganie
pośrednictwa określonych banków (m.in. prowadzących rachunek bankowi
beneficjenta gwarancji) i dodatkowe jeszcze czynności tychże banków
(np. w postaci odpowiednich poświadczeń, w tym poświadczeń uprawnień
określonych osób występujących w imieniu beneficjenta jako osoby prawnej). Takie
dodatkowe postanowienia umowy gwarancyjnej mogą służyć pewniejszemu
wykazaniu wystąpienia zdarzeń objętych gwarancją oraz identyfikowaniu podmiotu
uprawnionego do wypłaty sumy gwarancyjnej. Przepis art. 81 ust. 1 prawa
bankowego w żaden sposób nie ogranicza treści stosunku gwarancyjnego
w omawianym zakresie. Należy podkreślić, że czym innym jest kwestia
stwierdzania określonych „warunków zapłaty” odpowiednimi dokumentami
(np. powstania tzw. wypadku gwarancyjnego, w postaci niewykonania lub
nienależytego wykonania zobowiązania objętego gwarancją), a czym innym kwestia
zastrzeżenia w umowie gwarancyjnej dodatkowych postanowień dotyczących
samej treści żądania wypłaty sumy gwarancyjnej, sposobu jego przedstawienia
gwarantowi (bezpośrednio lub za pośrednictwem innego banku) i zweryfikowania
zakresu upoważnienia osób reprezentujących beneficjenta jako osobę prawną.
Niezależnie od określonych propozycji doktrynalnych dotyczących
odpowiedniego podziału „warunków gwarancji” (w orzeczeniach Sądów meriti
nawiązano do niekoniecznie powszechnie akceptowanego obecnie odróżnienia
7
„warunków merytorycznych i formalnych” gwarancji), należy stwierdzić, że w treści
umowy gwarancji bankowej mogą znaleźć się szczegółowe postanowienia
dotyczące także treści i sposobu zgłaszanego gwarantowi żądania jako
niezbędnych wymagań powstania skutecznego roszczenia o wypłatę sumy
gwarancyjnej. Takie postanowienia (dodatkowe warunki kształtujące sytuację stron
w stosunku gwarancyjnym) nie muszą oznaczać konieczności dołączania do
żądania zapłaty odpowiednich „dokumentów stwierdzających określone
okoliczności” (s. 12 - 13 skargi). Chodzi jedynie o to, czy takie dodatkowe
postanowienia, wymagające odpowiedniej aktywności uprawnionego beneficjenta,
w ogóle zostały wykonane dla uruchomienia bezwarunkowego obowiązku
świadczenia ze strony Banku (akapit 8 dokumentu gwarancyjnego).
W tej sytuacji za nietrafne należy uznać zarzuty naruszenia art. 81 ust. 1
prawa bankowego i art. 65 k.c. Należy też stwierdzić, że ustalenia faktyczne
dokonane przez Sądy meriti oraz treść spornych klauzul w umowie gwarancji
bankowej nie upoważniają do utrzymywania stanowiska, że istniały podstawy do
dokonania wykładni tych klauzul przy zastosowaniu formuły in dubio contra
proferentem (art. 385 § 2 k.c.), nawet gdyby tę formułę można było w odpowiedni
sposób odnieść również do relacji bank – niekonsument.
4. Jeżeli przewidziane w treści dokumentu gwarancyjnego z dnia
28 września 2007 r. „żądanie zapłaty”, skierowane do Banku – gwaranta, mogło być
traktowane jako oświadczenie woli (art. 60 k.c.), to nietrafne jest stanowisko
skarżącego, że przepis art. 61 k.c. ma charakter przepisu iuris cogentis (zob. np.
wyrok Sądu Najwyższego z dnia 14 grudnia 2012 r., I CSK 350/12, OSNC 2013,
z. 7/8, poz. 90). W określonej umowie (np. także w umowie gwarancji bankowej)
może dojść do ograniczenia lub wyłącznie reguły przewidzianej w tym przepisie,
wskazującej ogólnie moment skutecznego złożenia oświadczenia woli innemu
podmiotowi (w tym też - kontrahentowi). Nieporozumieniem jest wskazywanie na
naruszenie przez Sąd Apelacyjny przepisów art. 3 pkt 18 i art. 47 ust. 1 prawa
pocztowego z 2003 r., ponieważ przepisy te nie były w ogóle stosowane przez ten
Sąd. Nie było także podstaw do ich zastosowania w ustalonym stanie faktycznym.
Postanowienia umowy gwarancyjnej (akapit 3 dokumentu gwarancji) adresowane
8
były do beneficjenta i to on właśnie nie przedłożył w okresie gwarancji żądania
zapłaty w sposób przewidziany w tych postanowieniach.
W konsekwencji Sąd Najwyższy oddalił skargę kasacyjną jako
nieuzasadnioną i orzekł o kosztach postępowania kasacyjnego (art. 98 § 1 k.p.c.
i art. 108 § 1 k.p.c.).