Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 30/13
POSTANOWIENIE
Dnia 23 października 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Mirosława Wysocka (przewodniczący)
SSN Antoni Górski
SSN Agnieszka Piotrowska (sprawozdawca)
w sprawie z wniosku E. – O. Spółki Akcyjnej z siedzibą w G.
przy uczestnictwie P. H. i Skarbu Państwa - Starosty S.
o zasiedzenie służebności przesyłu,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 23 października 2013 r.,
skargi kasacyjnej uczestnika postępowania P. H.
od postanowienia Sądu Okręgowego w G.
z dnia 4 kwietnia 2012 r.,
uchyla zaskarżone postanowienie i sprawę przekazuje Sądowi
Okręgowemu w G. do ponownego rozpoznania i i
rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Postanowieniem z dnia 8 lipca 2011 roku, Sąd Rejonowy w S. stwierdził, że
„E. O.” S.A. nabyła przez zasiedzenie, z dniem 1 stycznia 2009 roku, służebność
gruntową, polegającą na nieodpłatnym korzystaniu z posadowionych na działce
gruntu nr 49/4, położonej w miejscowości J., stanowiącej własność uczestnika P. H.,
stacji transformatorowej i transformatora, napowietrznych linii energetycznych oraz
słupów energetycznych linii o napięciu 0.4kV, a także napowietrznych linii
energetycznych oraz słupów energetycznych linii o aktualnym napięciu 5kV,
z prawem nieograniczonego dostępu, przechodu lub przejazdu do tych urządzeń
w sposób w postanowieniu opisany.
Rozstrzygnięcie to zapadło na tle następujących ustaleń faktycznych.
W 1955 roku, na działce nr 49/4, położonej w miejscowości J., objętej księgą
wieczystą Kw nr […], prowadzoną przez Sąd Rejonowy w S., poprzednik prawny
wnioskodawcy wybudował urządzenia służące do przesyłania energii elektrycznej w
postaci stacji transformatorowej oraz linii napowietrznych o napięciu 15 kV i 0,4 kV,
usytuowanych na drewnianych slupach. Po pożarze tych urządzeń, w 1973 roku
wybudowano, w innym miejscu na tej działce, nową stację transformatorową na
betonowych słupach. Nie później niż w 1978 roku, stare linie energetyczne zostały
usunięte, a nowe przewody wsparto na betonowych słupach, wybudowanych w
innym miejscu działki uczestnika. Działka należała początkowo do rodziców
uczestnika, a następnie stała się własnością P. H. Właścicielem urządzeń
elektroenergetycznych był początkowo Skarb Państwa, a następnie, w wyniku
procesów przekształceń własnościowych, przedsiębiorstwo państwowe i jego
następcy prawni, w tym aktualny wnioskodawca. Pracownicy tych jednostek
wchodzili, w razie potrzeby, na grunt uczestnika, w celu kontroli i naprawy urządzeń
przesyłowych.
P. H. zwracał się na piśmie do tych jednostek z wnioskiem o uregulowanie
kwestii związanych z korzystaniem z jego gruntu w zakresie niezbędnym do obsługi
i eksploatacji urządzeń przesyłowych, zwłaszcza co do wynagrodzenia, jednakże
bezskutecznie. W dniu 11 października 2005 roku P. H. wniósł przeciwko
poprzednikowi prawnemu wnioskodawcy pozew o zapłatę 54.000 złotych
3
wynagrodzenia za korzystanie bez tytułu prawnego z jego gruntu oraz domagał się
od spółki „czynszu dzierżawnego” na przyszłość.
Wyrokiem z dnia 11 czerwca 2007 roku Sąd Rejonowy w S. zasądził od
Koncernu Energetycznego „E.” S.A. na rzecz P. H. kwotę 15.400 złotych wraz z
odsetkami ustawowymi, oddalając powództwo w pozostałej części. Sąd Okręgowy,
na skutek apelacji P. H., uchylił wyrok w części oddalającej roszczenie powoda i
skierował sprawę w tym zakresie, do ponownego rozpoznania. Postępowanie to
pozostaje aktualnie zawieszone z uwagi na niniejszą sprawę.
Sąd Rejonowy uwzględnił wniosek „E.-O.” S.A. o stwierdzenie zasiedzenia
służebności, wskazując na nieprzerwane, łącznie 30- letnie, posiadanie w złej
wierze przez poprzedników prawnych wnioskodawcy oraz przez wnioskodawcę,
nieruchomości gruntowej uczestnika w zakresie niezbędnym do obsługi
posadowionych na niej urządzeń przesyłowych. Wniesienie przez P. H. w 2005
roku, pozwu o zapłatę za bezumowne korzystanie z jego gruntu nie przerwało,
zdaniem Sądu, biegu zasiedzenia tej służebności, albowiem uczestnik nie żądał
usunięcia urządzeń przesyłowych, a jedynie wynagrodzenia za korzystanie z gruntu,
tak więc godził się z faktem istnienia tych urządzeń na jego gruncie.
Postanowieniem z dnia 4 kwietnia 2012 roku, Sąd Okręgowy oddalił apelację
uczestnika P. H. od powyższego postanowienia, aprobując ustalenia faktyczne oraz
ocenę prawną żądania wnioskodawcy.
W skardze kasacyjnej uczestnik postępowania P. H., zaskarżając
postanowienie Sądu drugiej instancji w całości, zarzucił naruszenie przepisów
postępowania, które miało istotny wpływ na treść orzeczenia, a to art. 199 § 1 punkt
2 k.p.c. w związku z art. 13 § 2 k.p.c., oraz naruszenie przepisów prawa
materialnego to jest art. 123 § 1 punkt 1 k.c. w związku z art. 292 k.c. w związku
z art. 175 kodeksu cywilnego, a także naruszenie art. 292 w związku z art. 176 § 1
i art. 172 w związku z art. 352 kodeksu cywilnego.
Formułując powyższe zarzuty, uczestnik wniósł o uchylenie zaskarżonego
postanowienia Sądu Okręgowego oraz poprzedzającego go postanowienia Sądu
Rejonowego w S. i odrzucenie wniosku w całości. Alternatywnie wniósł o uchylenie
w całości zaskarżonego postanowienia Sądu Okręgowego z dnia 4 kwietnia 2012 r.
4
i orzeczenie co do istoty sprawy poprzez oddalenie wniosku „E.-O.” S.A. o
zasiedzenie służebności.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Nie jest trafny zarzut naruszenia art. 199 § 1 punkt 2 k.p.c. w związku z art.
13 § 2 k.p.c., przez ich niezastosowanie, skutkujący, zdaniem skarżącego,
nieważnością postępowania. W ocenie skarżącego, oddalenie, postanowieniem
Sądu Rejonowego z dnia 19 stycznia 2006 roku w sprawie I Ns …/05 wniosku
poprzednika prawnego wnioskodawcy Koncernu Energetycznego „E.” S.A. o
stwierdzenie zasiedzenia służebności gruntowej o treści odpowiadającej
służebności przesyłu, skutkowało powstaniem stanu powagi rzeczy osądzonej i, w
konsekwencji, niedopuszczalnością ponownego rozpoznania niniejszego wniosku.
Pogląd ten jest błędny, przed wszystkim z uwagi na brak tożsamości żądania
wniosku w sprawie niniejszej oraz w poprzedniej sprawie o sygnaturze I Ns …/05.
Wprawdzie istotnie, podstawą faktyczną żądania stanowiło w obu przypadkach,
korzystanie przez przedsiębiorstwo przesyłowe z gruntu uczestnika P. H.
w zakresie niezbędnym do obsługi posadowionych na tym gruncie, od 1955 roku,
urządzeń przesyłowych, ale w sprawie poprzedniej wniosek dotyczył stwierdzenia
służebności gruntowej o treści odpowiadającej służebności przesyłu. Został on
oddalony dlatego, że Sądy obu instancji uznały, że w tamtym stanie prawnym
(przed dniem 3 sierpnia 2008 roku) niedopuszczalne było stwierdzenie nabycia,
w drodze zasiedzenia, służebności gruntowej, polegającej na korzystaniu przez
przedsiębiorcę przesyłowego z cudzego gruntu, w zakresie niezbędnym do
eksploatacji urządzeń przesyłowych, jeśli służebność taka nie służyła zwiększeniu
użyteczności nieruchomości władnącej, której zresztą wnioskodawca w tamtym
postępowaniu sądowym nie wskazał.
Aktualnie rozpatrywany wniosek „E.-O.” S.A. dotyczy żądania ustanowienia
służebności przesyłu, a więc ograniczonego prawa rzeczowego, uregulowanego w
art. 3051
-3054
kodeksu cywilnego, wprowadzonego z dniem 3 sierpnia 2008 roku
do systemu prawa cywilnego ustawą z dnia 30 maja 2008 roku o zmianie kodeksu
cywilnego (Dz. U. nr 116, poz. 731).
Należy wyraźnie odróżnić od siebie te dwie instytucje prawne - służebności
przesyłu, uregulowanej aktualnie w art. 3051
-3054
kodeksu cywilnego oraz
5
służebności gruntowej o treści odpowiadającej służebności przesyłu. Oba prawa
posiadają wprawdzie podobną treść oraz pełnią te same funkcje, nie oznacza
to jednak, by można było je utożsamiać.
W okresie poprzedzającym ustawowe uregulowanie służebności przesyłu
(art. 3051
-3054
k.c.) wyrażano w orzecznictwie oraz w części piśmiennictwa zgodny
pogląd, dopuszczający nabycie przez zasiedzenie, na podstawie art. 292 k.c.,
stosowanego w drodze analogii, służebności gruntowej, odpowiadającej treści
służebności przesyłu na rzecz przedsiębiorstwa przesyłowego (por. uchwała Sądu
Najwyższego z dnia 7 października 2008 r., III CZP 89/08, Biul. SN 2008, nr 10,
s. 7).
Wyrażone w tych uchwałach stanowisko znalazło poparcie w szeregu
kolejnych orzeczeń (por. m.in. niepubl. postanowienie SN z dnia 8 września 2006 r,
II CSK 112/06, wyroki SN z dnia 10.07.2008 r., III CSK 73/08 i z dnia 31 maja
2006 r., IV CSK 149/05, wyrok Sądu Najwyższego z dnia 12 grudnia 2008 r., II CSK
389/08, postanowienia Sądu Najwyższego: z dnia 26 lipca 2012 r., II CSK 752/11,
z dnia 18 kwietnia 2012 r., V CSK 190/11, oraz z dnia 6 lipca 2011 r., I CSK 157/11,
BSN 2011, nr 11), tworzących ukształtowaną linię orzecznictwa, której
podsumowanie zawiera uchwała Sądu Najwyższego z dnia 18 maja 2013 roku,
III CZP 18/13, niepubl.).
W tym kontekście nie jest trafny zarzut naruszenia art. 292 k.c. w związku
z art. 176 § 1 k.c. i art. 172 k.c. w związku z art. 352 k.c. przez błędne, zdaniem
skarżącego, zaliczenie przez Sąd drugiej instancji, do okresu niezbędnego do
nabycia służebności przesyłu przez wnioskodawcę – okresu posiadania
służebności gruntowej o treści odpowiadającej służebności przesyłu przez jego
poprzednika prawnego.
W przywołanej wyżej uchwale Sądu Najwyższego z dnia 22 maja 2013 roku,
III CZP 18/13, wskazano, że okres występowania na nieruchomości, przed dniem
3 sierpnia 2008 roku, stanu faktycznego, odpowiadającego treści służebności
przesyłu przed wejściem w życie art. art. 3051
- 3054
k.c., podlega doliczeniu do
czasu posiadania wymaganego do zasiedzenia służebności przesyłu. Grunt, na
6
którym posadowione są urządzenia przesyłowe należał najpierw do rodziców
uczestnika, a od 1981 roku do uczestnika P. H. Wnioskodawca, będąc następcą
prawnym Skarbu Państwa oraz państwowych osób prawnych (przedsiębiorstw
państwowych) może doliczyć do własnego okresu posiadania tego gruntu w
zakresie niezbędnym do obsługi urządzeń przesyłowych, także okres posiadania
sprawowany przez jego poprzedników prawnych (por. niepubl. postanowienia SN z
dnia 25.01.2006 r., I CSK 11/05 i z dnia 9.02.2012 r., III CZP 93/11).
Trafny natomiast okazał się zarzut naruszenia art. 123 § 1 punkt 1 k.c.
w związku z art. 292 k.c. w związku z art. 175 k.c. przez przyjęcie przez Sąd drugiej
instancji, że wniesienie przez P. H., w 2005 roku, pozwu o zapłatę wynagrodzenia
za korzystanie bez tytułu prawnego z jego gruntu w zakresie niezbędnym do
obsługi urządzeń przesyłowych, nie stanowiło czynności przerywającej bieg
zasiedzenia służebności gruntowej o treści odpowiadającej służebności przesyłu.
Stosownie do art. 292 k.c., służebność gruntowa może być nabyta przez
zasiedzenie tylko w wypadku, gdy polega na korzystaniu z trwałego i widocznego
urządzenia. Przepisy o nabyciu własności nieruchomości przez zasiedzenie stosuje
się odpowiednio. Zgodnie z art. 175 k.c., do biegu zasiedzenia stosuje się
odpowiednio przepisy o biegu przedawnienia roszczeń. Art. 123 § 1 punkt 1 k.c.
przewiduje z kolei, że bieg przedawnienia przerywa się przez każdą czynność
przed sądem lub innym organem powołanym do rozpoznawania spraw lub
egzekwowania roszczeń danego rodzaju albo przed sądem polubownym,
przedsięwziętą bezpośrednio w celu dochodzenia lub ustalenia albo zaspokojenia
lub zabezpieczenia roszczenia.
Przy wykładni art. 123 § 1 punkt 1 k.c. dla potrzeb ustalenia, jaka czynność
przerywa bieg terminu zasiedzenia służebności przesyłu lub służebności gruntowej
o treści podobnej do przesyłu (przed dniem 3 sierpnia 2008 roku) trzeba mieć na
uwadze, że art. 292 k.c. odsyła do „odpowiedniego” stosowania przepisów o biegu
zasiedzenia nieruchomości oraz „odpowiedniego” stosowania przepisów o biegu
przedawnienia roszczeń.
Nie można tracić z pola widzenia specyfiki tego rodzaju służebności,
polegającej na tym, że posiadanie takiej służebności nie stanowi posiadania
samoistnego nieruchomości, zabudowanej urządzeniami przesyłowymi, lecz
7
szczególny rodzaj władania przez przedsiębiorcę przesyłowego cudzym gruntem
w zakresie niezbędnym do obsługi tych urządzeń. Istotny jest także cel społeczny
i gospodarczy tej służebności, przejawiający się nie tylko w tym, że służebność ta
zwiększa użyteczność przedsiębiorstwa przesyłowego, ale także w tym, że
zaspokaja istotne potrzeby cywilizacyjne społeczeństwa kosztem naruszania praw
właścicieli gruntów, zabudowanych tymi urządzeniami.
Uwarunkowania te powodują konieczność elastycznego posługiwania się
poglądami orzecznictwa i doktryny, odnoszącymi się do czynności przerywających
bieg zasiedzenia nieruchomości.
„Odpowiednie” stosowanie przepisów o biegu przedawnienia roszczeń do
biegu zasiedzenia nieruchomości trzeba bowiem widzieć w perspektywie celu
zasiedzenia nieruchomości, jakim jest uporządkowanie długotrwałych stanów
faktycznych, polegających na wieloletnim posiadaniu samoistnym cudzej
nieruchomości przez nieuprawnionego posiadacza przy biernej postawie
właściciela nieruchomości. Instytucja zasiedzenia, polegająca na pierwotnym
nabyciu prawa własności nieruchomości przez nieuprawnionego posiadacza na
skutek upływu, określonego ustawą i zależnego co do długości od dobrej lub złej
wiary posiadacza, terminu posiadania samoistnego, ma więc zmobilizować
właściciela nieruchomości do zajęcia się swoją własnością.
Z tych przyczyn przyjmuje się w orzecznictwie i doktrynie, że powództwo lub
wniosek zmierzający bezpośrednio do ochrony własności przez pozbawienie
posiadacza posiadania nieruchomości jest czynnością przerywającą bieg terminu
zasiedzenia nieruchomości (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 8 lipca 1960 roku,
II CR 182/60, OSNC 1961, nr 3, poz. 83, uchwała SN z dnia 18 czerwca 1968 r.,
III CZP 46/68, OSNCP 1969, nr 4, poz. 62, postanowienie SN z dnia 23 listopada
2004 r., I CK 276/04, niepubl., postanowienie SN z dnia 22.01.2002 r, V CKN
587/00,niepubl.).
Oprócz wymienionych wyżej czynności właściciela, przerywają bieg
zasiedzenia nieruchomości także działania, mające na celu regulację stosunku
właściciela nieruchomości z posiadaczem w drodze umowy lub powództwa,
ukształtowanie w nowy sposób stosunków prawnorzeczowych między właścicielem
a posiadaczem, w tym prowadzące do zmiany charakteru posiadania
8
(por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 22 czerwca 1998 r., I CKN 143/98,
OSP 2000, nr 2, poz. 22, oraz wyrok Sądu Najwyższego z dnia 7 maja 2009 r.,
IV CSK 459/08, niepubl. Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 5 kwietnia
2012 r., II CSK 395/11, niepubl.).
Wskazanych reguł nie można jednak w sposób bezpośredni odnosić do
korzystania przez przedsiębiorców przesyłowych z cudzych gruntów w zakresie
niezbędnym do posadowienia i eksploatacji urządzeń przesyłowych oraz do relacji
między właścicielami obciążonych gruntów i przedsiębiorcami przesyłowymi
w okresie przed dniem 3 sierpnia 2008 roku, a więc przed wprowadzeniem do
systemu prawa cywilnego, nowego ograniczonego prawa rzeczowego w postaci
służebności przesyłu.
Opisana wyżej funkcja społeczna i gospodarcza służebności przesyłu
(służebności gruntowej o treści odpowiadającej służebności przesyłu) oraz
charakter posiadania przez przedsiębiorcę przesyłowego cudzej nieruchomości,
obciążonej urządzeniami przesyłowymi, powoduje, że ze środków ochrony
własności wchodzi w grę jedynie powództwo negatoryjne, a więc żądanie usunięcia
z gruntu urządzeń przesyłowych. Takie powództwo niewątpliwie stanowi czynność
przerywającą bieg zasiedzenia służebności gruntowej podobnej do przesyłu
i służebności przesyłu. Rzecz jednak w tym, że w większości przypadków jego
uwzględnienie prowadziłoby w istocie do negatywnych skutków społecznych
i gospodarczych, polegających na pozbawieniu odbiorców dostaw wody, energii
elektrycznej, cieplnej czy gazu, co czyni wątpliwym skuteczność takich powództw,
a więc także sens ich wytaczania przez właścicieli obciążonych nieruchomości.
De lege lata nie budzi wątpliwości, że właściciel gruntu, obciążonego
urządzeniami przesyłowymi, dysponuje już, przewidzianym w art. 3052
k.c.,
środkiem prawnym, pozwalającym na regulację korzystania z jego gruntu przez
przedsiębiorcę przesyłowego, nawet w przypadku oporu przedsiębiorcy lub braku
porozumienia stron, w postaci żądania ustanowienia służebności przesyłu za
odpowiednim wynagrodzeniem.
W orzecznictwie wyrażono już trafne stanowisko, że wniosek właściciela
gruntu o ustanowienie służebności przesyłu stanowi czynność przerywającą bieg
zasiedzenia tej służebności przez przedsiębiorstwo przesyłowe (por. uchwała SN
9
z dnia 21 stycznia 2011 roku, III CZP 124/10, OSNC 2011/9/99, postanowienie SN
z dnia 13 października 2011 roku, V CSK 502/10, niepubl.) .
Przed dniem 3 sierpnia 2008 roku, właściciel gruntu, obciążonego
urządzeniami przesyłowymi, nie dysponował jednak powyższym środkiem prawnym
ani także, jak to już wyżej podniesiono, w zasadzie jakimkolwiek skutecznym
instrumentem prawnym, prowadzącym do usunięcia z jego gruntu urządzeń
przesyłowych.
Negatywna postawa przedsiębiorcy przesyłowego wobec propozycji
właściciela nawiązania określonego stosunku obligacyjnego lub prawnorzeczowego
(na możliwość zawarcia umowy ustanawiającej służebność gruntową, podobną do
przesyłu, przy konsensusie stron, wyraźnie wskazała uchwała SN z dnia
17 stycznia 2003 r., III CZP 79/02, OSNC 2003/11/142), regulującego sposób
i zasady korzystania przez przedsiębiorcę przesyłowego z gruntu, stawiała
właściciela gruntu w sytuacji, w której biegło przeciwko niemu zasiedzenie
służebności gruntowej o treści odpowiadającej treścią służebności przesyłu,
prowadzące do nieodpłatnego nabycia tego prawa przez przedsiębiorcę, a on sam
był praktycznie pozbawiony realnego wpływu na zmianę tej sytuacji.
W związku z tym wytoczenie przez uczestnika P. H., w październiku 2005
roku, po bezowocnych propozycjach z jego strony, kierowanych do przedsiębiorcy
przesyłowego, pozwu o zapłatę wynagrodzenia oraz „czynszu dzierżawnego” na
przyszłość, należy uznać za czynność, za pomocą której uczestnik, jeszcze przed
upływem okresu zasiedzenia służebności, zamanifestował swoją wolę
ukształtowania między stronami stosunku prawnego, dotyczącego zasad
korzystania przez wnioskodawcę z jego gruntu.
Pozew ten należy potraktować jako aktywny przejaw zainteresowania
właściciela jego nieruchomością, jako zezwolenie uczestnika, mającego
świadomość konieczności istnienia na jego gruncie urządzeń przesyłowych,
zaopatrujących odbiorców w energię elektryczną, na korzystanie z jego gruntu
przez przedsiębiorcę przesyłowego, w zakresie niezbędnym do eksploatacji
urządzeń przesyłowych, na zasadach ustalonych przez właściciela
i zaaprobowanych przez sąd, w odniesieniu zwłaszcza do wynagrodzenia.
10
Pozew ten unicestwił dotychczasowy, samodzielny, niezależny od
właściciela gruntu i nieodpłatny sposób korzystania przez przedsiębiorcę
przesyłowego z gruntu uczestnika w zakresie urządzeń przesyłowych, uznać go
więc należy za czynność przerywającą zasiedzenie służebności gruntowej o treści
odpowiadającej służebności przesyłu, biegnące na rzecz przedsiębiorcy
przesyłowego przeciwko właścicielowi gruntu (por. pogląd na tle podobnego stanu
faktycznego w postanowieniu SN z dnia 22 stycznia 2009 roku, V CSK 239/09,
niepubl.).
W tym stanie rzeczy, wobec zasadności skargi kasacyjnej uczestnika, na
podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c. orzeczono jak w sentencji.
db