Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II UK 143/13
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 7 listopada 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Zbigniew Myszka (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Zbigniew Korzeniowski
SSA Magdalena Kostro-Wesołowska
w sprawie z wniosku Z. B.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych
o wysokość świadczenia,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 7 listopada 2013 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawcy od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 5 grudnia 2012 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i sprawę przekazuje Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i orzeczenia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
UZASADNIENIE
Sąd Apelacyjny III Wydział Pracy i Ubezpieczeń Społecznych wyrokiem z
dnia 5 grudnia 2012 r., po rozpoznaniu apelacji o Zakładu Ubezpieczeń
Społecznych od wyroku Sądu Okręgowego - Sądu Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych w P. z dnia 26 kwietnia 2012 r., zmienił wyrok tego Sądu i oddalił
2
odwołanie ubezpieczonego Z. B. od decyzji organu rentowego z dnia 7 listopada
2011 r., odmawiającej mu prawa do świadczenia emerytalnego obliczonego w
oparciu o art. 55 w związku z art. 26 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o
emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz. U. Nr 162, poz.
1118 ze zm., powoływanej dalej jako ustawa emerytalna, ustawa o emeryturach i
rentach lub ustawa).
W sprawie tej ustalono, że ubezpieczony, urodzony 4 lipca 1942 r., podał we
wniosku o przyznanie mu emerytury z dnia 24 czerwca 2009 r., że wysokość
świadczenia nie ma być obliczona w myśl „nowych zasad”, a do podstawy wymiaru
mają zostać przyjęte wynagrodzenia z 10 kolejnych lat kalendarzowych z ostatnich
20 lat kalendarzowych, tj. z lat 1999-2008. Organ rentowy decyzją z dnia 2 lipca
2009 r. przyznał mu emeryturę począwszy od 1 czerwca 2009 r. W kolejnych
decyzjach organ rentowy przeliczał wysokość należnej mu emerytury,
uwzględniając kolejne okresy składkowe odwołującego, która począwszy od 1
września 2011 r. wynosi 5.082 zł brutto miesięcznie.
W dniu 30 września 2011 r. ubezpieczony wystąpił o obliczenie wysokości
emerytury na podstawie art. 26 ustawy emerytalnej, twierdząc, że składając w
2009 r. wniosek o emeryturę był przekonany, iż zostanie obliczona mu w
najkorzystniejszym dla niego wariancie. Zaskarżoną decyzją z dnia 7 listopada
2011 r. organ rentowy odmówił mu „przeliczenia wysokości świadczenia
emerytalnego, na podstawie art. 26 ustawy emerytalnej, z powołaniem się na treść
art. 55 tej ustawy”, twierdząc, że obliczenie emerytury na wymienionych
podstawach przysługuje tylko ubezpieczonemu, który składa po raz pierwszy
wniosek o przyznanie emerytury. Tymczasem ubezpieczony już wcześniej złożył
wniosek o przyznanie emerytury na podstawie art. 53 ustawy o emeryturach i
rentach z FUS („na tzw. starych zasadach”). Obliczona na wezwanie Sądu
Okręgowego na podstawie według art. 26 ustawy emerytalnej „hipotetyczna”
emerytura ubezpieczonego według nowych zasad wyniosła 6.825,59 zł i była
wyższa, aniżeli dotychczas pobierane świadczenie emerytalne.
W tak ustalonym stanie faktycznym Sąd Okręgowy zmienił zaskarżoną
decyzję w ten sposób, że przyznał wnioskodawcy poczynając od dnia 1 września
2011 r. emeryturę obliczoną na podstawie art. 55 w związku z art. 26 ustawy
3
emerytalnej. Zgodnie z art. 55 tej ustawy, ubezpieczonemu spełniającemu warunki
do uzyskania emerytury na podstawie art. 27, który kontynuował ubezpieczenia
emerytalne i rentowe po osiągnięciu przewidzianego w tym przepisie wieku
emerytalnego i wystąpił z wnioskiem o przyznanie emerytury po dniu 31 grudnia
2008 r., może być obliczona emerytura na podstawie art. 26, jeżeli jest wyższa od
obliczonej zgodnie z art. 53 ustawy. W ocenie Sądu Okręgowego, art. 55 ustawy
emerytalnej wymaga jedynie złożenia wniosku o przyznanie emerytury po dniu 31
grudnia 2008 r., ale w żadnym razie nie wskazuje, że ma to być złożony po raz
pierwszy wniosek emerytalny (o przyznanie emerytury). Po ustaleniu, że
ubezpieczony spełnia wszystkie warunki formalne do przyznania mu emerytury
obliczonej na podstawie art. 55 w związku z art. 26 ustawy emerytalnej, której
wysokość jest dla niego korzystniejsza, aniżeli wysokość dotychczas pobieranego
świadczenia, przyznał mu świadczenie w wyższej wysokości.
Po rozpoznaniu apelacji organu rentowego, Sąd Apelacyjny zmienił wyrok
Sądu pierwszej instancji i oddalił odwołanie ubezpieczonego od zaskarżonej
decyzji, wskazując, że z art. 55 ustawy emerytalnej wynika uprawnienie do
obliczenia emerytury na podstawie art. 26 tej ustawy, które przysługuje jedynie
ubezpieczonemu spełniającemu warunki do uzyskania emerytury na podstawie
art. 27 tej ustawy. W ocenie Sądu Apelacyjnego chodzi jednak wyłącznie o
ubezpieczonego, „czyli według definicji z art. 4 ust. 13 ustawy o osobę, która
podlega ubezpieczeniu emerytalnemu i rentowemu, określonym w przepisach o
systemie ubezpieczeń społecznych. Przepis ten dotyczy (a contrario osoby), która
nie jest jeszcze emerytem, czyli według art. 4 ust. 1 tej ustawy osobą, której
wcześniej ustalono prawo do emerytury. Gdyby zamierzeniem ustawodawcy było
objęcie tym uprawnieniem także emerytów kontynuujących zatrudnienie po
ustaleniu im prawa do emerytury, a zatem osób również podlegających
ubezpieczeniu emerytalnemu i rentowemu (art. 6 ust. 1 pkt 1 w związku z art. 9
ust. 1d ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń
społecznych, jednolity tekst: Dz. U. z 2009 r. Nr 205, poz. 1585 ze zm.), to treść
art. 55 ustawy emerytalnej musiałaby uwzględniać nie tylko pojęcie
ubezpieczonego, ale również emeryta, właśnie w rozumieniu art. 4 ust. 1 tej
ustawy. Skoro ustawodawca dokonał wyraźnego rozróżnienia pojęć emeryta oraz
4
ubezpieczonego, który dodatkowo, kontynuuje ubezpieczenie emerytalne i rentowe
po osiągnięciu wieku emerytalnego przewidzianego w art. 27 ustawy emerytalnej
(art. 55 tej ustawy), to nie można równocześnie zakładać, że tym ubezpieczonym w
rozumieniu art. 55 tej ustawy będzie także osoba posiadająca ustalone prawo do
emerytury i kontynuująca zatrudnienie, a zatem podlegająca obowiązkowym
ubezpieczeniom emerytalnym i rentowym. Zatem wystąpienie wnioskodawcy z
wnioskiem z dnia 24 czerwca 2009 r. o przyznanie mu emerytury wyliczonej na
zasadach przewidzianych w art. 53 ustawy emerytalnej, a więc na tzw. starych
zasadach, skutecznie uniemożliwiło mu ponowne wystąpienie o przeliczenie
wysokości świadczenia emerytalnego, tym razem w oparciu o art. 26 w związku z
art. 55 tej ustawy. Wnioskodawca, jako emeryt, a więc osoba posiadająca już
ustalone prawo do emerytury, nie jest bowiem adresatem normy prawnej z art. 55”.
W skardze kasacyjnej ubezpieczony zarzucił naruszenie art. 55 ustawy
emerytalnej przez jego błędną wykładnię polegającą na przyjęciu, że przepis ten
„nie przewiduje możliwości zmiany formuły (sposobu) wyliczenia emerytury dla
osób, które pobierają to świadczenie, a jedynie dla osób, które, spełniając warunki
do uzyskania emerytury, nie mają jednocześnie przyznanego świadczenia (na
mocy decyzji organu rentowego) i kontynuują ubezpieczenia emerytalne i rentowe
po osiągnięciu przewidzianego w art. 27 tej ustawy oraz wystąpiły w wnioskiem o
przyznanie emerytury po dniu 31 grudnia 2008 r.” Za przyjęciem skargi do
rozpoznania przemawia występowanie w sprawie istotnego zagadnienia prawnego,
czy przyznanie emerytury na podstawie art. 53 ustawy emerytalnej nie blokuje
możliwości zastosowania przepisu art. 55 tej ustawy.
Zdaniem skarżącego, art. 55 ustawy emerytalnej nie stanowi samodzielnej
podstawy przyznania emerytury, umożliwia jedynie ustalenie najbardziej korzystnej
wysokości świadczenia przyznanego na podstawie jej art. 27. Przepis ten „sam w
sobie nawet nie wymaga, aby skarżący nie pobierał wcześniej świadczenia
emerytalnego, a tylko żeby był m in. uprawniony do takiego świadczenia i wniosek
w tym zakresie złożył po określonej dacie - przy czym nie ma mowy o tym czy taki
wniosek ma być pierwszy czy nie”. W konsekwencji, przyznanie emerytury na
podstawie art. 53 ustawy emerytalnej nie blokuje możliwości zastosowania art. 55
tej ustawy. Ustawa emerytalna przewiduje bowiem wiele możliwości przeliczania
5
przyznanego świadczenia (np. art. 111 i 110 tej ustawy). Zatem samo spełnienie
przez ubezpieczonego przesłanek do obliczenia emerytury na podstawie art. 55
ustawy emerytalnej daje mu prawo do jego korzystniejszego przeliczenia. Nie ma
przy tym podstaw do wymagania, aby wniosek składany na podstawie tego
przepisu „musiał być pierwszym wnioskiem o emeryturę, w szczególności w
sytuacji, gdy ubezpieczony pobierał emeryturę na podstawie art. 32 ustawy, a nie
na zasadach ogólnych z art. 27”. Zdaniem skarżącego, art. 55 ustawy jest
skierowany do osób urodzonych przed 1 stycznia 1949 r., które po ukończeniu
wieku emerytalnego osiągnęły po wejściu w życie ustawy o emeryturach i rentach
na tyle wysokie zarobki, że ich emerytura obliczona na nowych zasadach będzie
wyższa od obliczonej na podstawie art. 53 ustawy o emeryturach i rentach.
W konsekwencji skarżący wniósł o zmianę zaskarżonego wyroku przez
przyznanie mu wyższej emerytury poczynając od 1 września 2011 r. obliczonej na
podstawie art. 55 w związku z art. 26 ustawy emerytalnej oraz o zasądzenie od
organu rentowego na rzecz skarżącego kosztów postępowania za obie instancje, w
tym zwrotu kosztów zastępstwa procesowego według norm przepisanych,
alternatywnie domagał się uchylenia zaskarżonego wyroku w całości i przekazania
sprawy Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpatrzenia, z pozostawieniem temu
Sądowi rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Przedmiotem kontrowersji interpretacyjnych oraz zasygnalizowanych w
skardze kasacyjnej rozbieżności w orzecznictwie Sądów Apelacyjnych jest art. 55
ustawy o emeryturach i rentach, który stanowi, że ubezpieczonemu spełniającemu
warunki do uzyskania emerytury na podstawie art. 27, który kontynuował
ubezpieczenie emerytalne i rentowe po osiągnięciu wieku emerytalnego i wystąpił z
wnioskiem o emeryturę po dniu 31 grudnia 2008 r., może być obliczona emerytura
podstawie art. 26, jeżeli jest wyższa od obliczonej zgodnie z art. 53 tej ustawy.
Dokonując interpretacji tej regulacji prawnej, Sąd Najwyższy sformułował
dotychczas dwa następujące stanowiska. Pierwsze, że ubezpieczony urodzony
przed dniem 31 grudnia 1948 r., który po osiągnięciu powszechnego wieku
6
emerytalnego kontynuował ubezpieczenie i wystąpił o emeryturę po dniu 31 grudnia
2008 r., ma prawo do jej wyliczenia na podstawie art. 27 w związku z art. 55 ustawy
emerytalnej, także i niezależnie od tego, czy wcześniej złożył wniosek o emeryturę
w niższym wieku emerytalnym lub o emeryturę wcześniejszą (por. uchwałę Sądu
Najwyższego z dnia 4 lipca 2013 r., II UZP 4/13, dotychczas niepublikowana).
Natomiast w drugim judykacie Sąd Najwyższy uznał, że emeryt pobierający
emeryturę przyznaną i obliczoną niezgodnie z wnioskiem emerytalnym (wadliwie)
na podstawie dotychczasowych zasad (art. 27 w związku z art. 53 ustawy o
emeryturach i rentach), nie traci prawa do ustalenia korzystniejszej wysokości
emerytury „kapitałowej” (art. 26 w związku z art. 55 tej ustawy), jeżeli kontynuował
ubezpieczenia emerytalne i rentowe, gdy z wnioskiem o przyznane tej emerytury
wystąpił po 31 grudnia 2008 r. (art. 55 ustawy, por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia
4 września 2013 r., II UK 23/13, dotychczas niepublikowany). Z motywów tego
orzeczenia wynika, że także emeryt, który w dalszym ciągu, choćby nieprzerwanie,
był osobą czynną zawodowo i z tego tytułu kontynuował obowiązkowe
ubezpieczenia emerytalne i rentowe, zachował status ubezpieczonego
spełniającego warunki do uzyskania najkorzystniejszego wymiaru należnego mu
świadczenia emerytalnego, w tym do jego obliczenia metodą „kapitałową”, jeżeli
emerytura obliczona według nowych zasad na podstawie art. 26, jest wyższa od
obliczonej zgodnie z art. 53 ustawy emerytalnej, o ile spełnił warunki wymagane w
art. 55 tej ustawy, w tym złożył wniosek emerytalny po dniu 31 grudnia 2008 r.
Takie stanowisko zostało sformułowane wobec emeryta, który pobierał emeryturę
przyznaną i obliczoną niezgodnie z „pierwszorazowym” wnioskiem emerytalnym
(wadliwie) na dotychczasowych zasadach (art. 27 ustawy emerytalnej), chociaż
domagał się jej przyznania „w najkorzystniejszym wariancie”. Taki emeryt - w
ocenie Sądu Najwyższego - nie utracił prawa do obliczenia korzystniejszej
wysokości emerytury na podstawie art. 26, jeżeli kontynuował ubezpieczenia
emerytalne i rentowe, skoro w już pierwszym wniosku o emeryturę złożonym po
dniu 31 grudnia 2008 r. domagał się jej przyznania „w najkorzystniejszym
wariancie”, obejmującym obliczenie jej wysokości na podstawie art. 55 ustawy o
emeryturach i rentach.
7
W przedmiotowej sprawie skarżący prezentuje generalny pogląd, jakoby
przyznanie emerytury na podstawie art. 27 ustawy emerytalnej, której wysokość
została ustalona według jej art. 53, nigdy „nie blokowało możliwości zastosowania
art. 55”, argumentując, że art. 55 ustawy nie uzależnia expressis verbis opcji
skorzystania z możliwości obliczenia i uzyskania wyższej emerytury według nowych
zasad (w systemie „kapitałowym”) od „warunku, by ubezpieczony składał wniosek
emerytalny po raz pierwszy”. W ocenie Sądu Najwyższego następujące
okoliczności poddają w wątpliwość taką generalną koncepcję rozszerzającej
interpretacji spornej regulacji prawnej. Po pierwsze, art. 55 ustawy o emeryturach i
rentach nie funkcjonuje samodzielnie w „próżni normatywnej”, ale jest jedną z wielu
jednostek legislacyjnych i redakcyjnych nowego systemu prawa ubezpieczeń
społecznych, przeto wymaga posługiwania się nie tylko regułami wykładni
gramatycznej, które wzbudziły sformułowane w skardze kasacyjnej wątpliwości
interpretacyjne oraz rozbieżności jurysdykcyjne w orzecznictwie Sądów niższych
instancji, ale powinien być interpretowany z uwzględnieniem powiązanych z nim
regulacji normatywnych ustawy emerytalnej, do której przynależy. Wymaga to
rozważenia co najmniej następujących regulacji. Co do zasady, emerytury
obliczane w wysokości „kapitałowej” zostały przewidziane oraz uregulowane dla
ubezpieczonych urodzonych po dniu 31 grudnia 1948 r. (art. 24-26 ustawy),
ponieważ istotny składnik niezbędny do obliczenia ich wysokości, jakim jest kapitał
początkowy, ustalano obligatoryjnie jedynie dla wymienionej kategorii
ubezpieczonych (urodzonych po dniu 31 grudnia 1948 r. - art. 173 ust. 1 ustawy).
Przyznanie ubezpieczonym urodzonym wcześniej (przed 1 stycznia 1949 r.)
emerytury obliczonej według nowych zasad (tj. według reguł ustanowionych dla
ubezpieczonych urodzonych później - po dniu 31 grudnia 1948 r. z art. 26 ustawy)
jest możliwe wyjątkowo na podstawie art. 55, co wymaga ustalenia takim
ubezpieczonym kapitału początkowego, co do zasady przewidzianego i ustalanego
jedynie dla ubezpieczonych urodzonych po 31 grudnia 1948 r. Ubezpieczony
urodzony wcześniej (przed 1 stycznia 1949 r.), dla którego z mocy ustawy
(a contrario do art. art. 173 ust. 1 ustawy) nie ustalano obligatoryjnie kapitału
początkowego, nie zna wysokości tego wcześniej nieustalonego kapitału, przeto na
ogół brakuje mu możliwości dokonania precyzyjnej oceny, jak kształtuje się
8
wysokość jego emerytury przyznanej mu według dotychczasowych zasad na
podstawie art. 27 w związku z art. 53 ustawy w porównaniu do uprawnienia
obliczenia tego samego świadczenia (emerytury) w potencjalnie wyższej wysokości
według nowych zasad (na podstawie jej art. 26 w związku z art. 55). Istotne jest
jednak to, że skorzystanie z możliwości obliczenia potencjalnie wyższej emerytury
na podstawie art. 55 ustawy nie wymaga od ubezpieczonego wyboru - spośród
wskazanych mu przez organ rentowy możliwości - określonej metody obliczenia
wysokości należnej mu emerytury, która z mocy prawa przysługuje mu w wyższej
wysokości według nowych zasad (art. 26 w związku z art. 55) zawsze wtedy, gdy
składa po 31 grudnia 2008 r. wniosek o przyznanie emerytury na podstawie art. 27
ustawy, a wynik jej obliczenia według dotychczasowych zasad (na podstawie
art. 27 w związku z art. 53) jest niższy od obliczonej według nowych zasad (art. 26
w związku z art. 55 tej ustawy).
Przepis art. 55 ustawy o emeryturach i rentach został skierowany do
ubezpieczonych spełniających warunki do uzyskania emerytury na podstawie
art. 27, tj. urodzonych przed dniem 1 stycznia 1949 r., którzy spełniając warunki do
uzyskania emerytury na podstawie art. 27, dalej kontynuowali ubezpieczenia
emerytalne i rentowe po osiągnięciu wieku przewidzianego w tym przepisie (co
najmniej do końca 2008 r.), a z wnioskiem o przyznanie emerytury na wymienionej
podstawie (art. 27 tej ustawy), wystąpili po dniu 31 grudnia 2008 r., także dlatego,
że z art. 183 ustawy emerytalnej w stosunku do ubezpieczonych urodzonych
później (po 31 grudnia 1948 r.) wynika „stopniowalność” obliczania wysokości
należnych im emerytur ustalanych w ściśle ustawowo wskazanych proporcjach,
wymagających ich obliczenia zarówno według dotychczasowych zasad na
podstawie art. 53, jak i według „nowych” zasad wyliczanych metodą „kapitałową”
(art. 26), jeżeli ubezpieczeni urodzeni po 31 grudnia 1948 r. osiągnęli lub osiągną
wiek uprawniający do emerytury w ciągu (okresie) lat kalendarzowych 2009-2013.
I tak, dla osoby ubezpieczonej urodzonej po 31 grudnia 1948 r., która osiągnęła
wiek uprawniający do emerytury w roku kalendarzowym 2009, przyznana na jej
wniosek emerytura wynosi 80% emerytury obliczonej na podstawie art. 53 (według
dotychczasowych zasad) oraz 20% emerytury „kapitałowej” obliczonej na
podstawie art. 26. Proporcje te zmieniały się w każdym (następującym po 2009)
9
roku kalendarzowym tak, że dla wymienionej kategorii ubezpieczonych (urodzonych
po 31 grudnia 1948 r.), którzy osiągną w 2013 r. wiek uprawniający do skorzystania
z emerytury i na wniosek złożony w tym roku kalendarzowym nabędą uprawnienia
emerytalne - ich świadczenie wyniesie 20% emerytury obliczonej według
„dotychczasowych” zasad na podstawie art. 53 oraz 80% emerytury w wysokości
„kapitałowej” obliczonej według „nowych” zasad na podstawie art. 26 (art. 183
ust. 5). Do ponownego ustalenia wysokości emerytury przyznanej według tych
„mieszanych zasad” i w opisanych wyżej proporcjach stosuje się - na podstawie
art. 183 ust. 6 tej ustawy - jej art. 108, co w szczególności oznacza, że ponowne
ustalenie raz przyznanej emerytury obliczonej na podstawie art. 53 ustawy
emerytalnej następuje na wniosek zgłoszony nie wcześniej niż po upływie roku
kalendarzowego lub po ustaniu ubezpieczeń emerytalnego i rentowych (art. 108
ust. 3). W takich przypadkach i tylko do emerytur obliczonych według nowych
zasad określonych w art. 26 ustawy, podstawę ponownego obliczenia emerytury
stanowi kwota składek zaewidencjonowanych od miesiąca, od którego podjęta
została wyplata emerytury po raz pierwszy, do miesiąca poprzedzającego miesiąc
zgłoszenia wniosku o ponowne ustalenie emerytury (art. 108 ust. 4 i 5 tej ustawy).
Istotne przy orzekaniu w takich sprawach może być to, że osoby, którym w dniu
wejścia w życie ustawy o emeryturach i rentach przysługiwały już świadczenia na
podstawie dotychczasowych przepisów, zachowują prawo do tych świadczeń w
wysokości ustalonej przed dniem wejścia w życie ustawy (art. 180 ust. 1), z
zastrzeżeniami ust. 2-5 tego przepisu i z uwzględnieniem jego ust. 6-9. Ponadto,
stosownie do art. 194 d ustawy o emeryturach i rentach, jeżeli z wnioskiem o
ponowne ustalenie wysokości emerytury wystąpi emeryt, któremu to świadczenie
obliczono zgodnie z art. 53, wysokość emerytury oblicza się nowo zgodnie z tym
przepisem, tj. według dotychczasowych zasad.
Na takim złożonym gruncie normatywnym, przepis szczególny art. 55 ustawy
emerytalnej kreuje (reguluje) wyjątek od zasady ustalania ubezpieczonym
urodzonym przed dniem 1 stycznia 1949 r. emerytury w wysokości wynikającej z
dotychczasowych („starych”) zasad (art. 27 w związku z art. 53 tej ustawy).
Ubezpieczonym, urodzonym przed wymienioną datą (1 stycznia 1949 r.),
przysługuje prawo do obliczenia emerytury według nowych zasad, jeżeli wysokość
10
emerytury obliczonej na podstawie art. 26 w związku z art. 55 okaże się wyższa od
ustalonej według dotychczasowych zasad, pod warunkiem, że z wnioskiem o
przyznanie emerytury z art. 27 ustawy wystąpili po dniu 31 grudnia 2008 r. Jako
regulacja szczególna art. 55 ustawy wymaga wykładni ścisłej, uzależnionej
wyraźnie od wystąpienia przez ubezpieczonego z wnioskiem o przyznanie
emerytury po dniu 31 grudnia 2008 r. (podkreślenie SN), który - co do zasady - nie
może być rozumiany jako wniosek zmierzający do innego celu niż przyznanie po
raz pierwszy emerytury na podstawie art. 27 ustawy. W szczególności wniosek o
przyznanie emerytury na podstawie art. 27 ustawy nie może być rozumiany jako
wniosek o przeliczenie, ponowne przyznanie tego samego świadczenia lub wniosek
o ponowne obliczenie wysokości przyznanej emerytury na podstawie tego przepisu
(art. 27 ustawy) według nowych zasad, jeżeli wcześniej wysokość emerytury
(przyznanej na wniosek złożony przed 31 grudnia 2008 r.) została obliczona według
dotychczasowych zasad na podstawie art. 27 w związku z art. 53 ustawy
emerytalnej.
Na gruncie skomplikowanych i mało klarownych, nawet dla profesjonalistów
prawa ubezpieczeń społecznych, zasad ustalania podstawy wymiaru i sposobów
obliczania wysokości należnych świadczeń emerytalnych, rozstrzygnięcia wymaga
kwestia, czy obliczenie na wniosek złożony po 31 grudnia 2008 r. przez organ
rentowy wysokości należnej emerytury według dotychczasowych („starych”) zasad
(art. 27 w związku z art. 53 ustawy emerytalnej), która jest niższa od prawidłowo
obliczonej emerytury według nowych zasad na podstawie art. 26 w związku z
art. 55 tej ustawy, ostateczne lub „dożywotnio” przekreśla prawo do otrzymywania
należnej emerytury w korzystniejszej (wyższej) wysokości obliczonej według
nowych zasad. W rozpoznanej sprawie skarżący we wniosku złożonym po 31
grudnia 2008 r. domagał się weryfikacji wysokości przyznanej mu emerytury na
podstawie art. 27 ustawy emerytalnej, wcześniej obliczonej według
dotychczasowych zasad, wskazując na okoliczności istniejące i znane organowi
rentowemu (art. 114 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach) przed wydaniem
pierwszorazowej decyzji o przyznaniu obliczeniu należnej mu emerytury w
zaniżonej wysokości według dotychczasowych zasad, opierając się na
domniemaniu, że „emerytura ustalona według nowych zasad byłaby dla niego
11
korzystniejsza”. Ze względu na wymienione okoliczności oraz skomplikowane
nawet dla skarżącego, legitymującego się wysokim cenzusem naukowym
(profesora nauk humanistycznych), któremu - z racji urodzenia przed 1 stycznia
1948 r. wcześniej obligatoryjnie nie ustalono kapitału początkowego, zasady
obliczania wysokości świadczeń emerytalnych w razie „zbiegu” dopuszczalnych
(możliwych) metod ustalania prawidłowej wysokości emerytury, Sąd Najwyższy
uznał, że skarżący urodzony przed dniem 1 stycznia 1949 r., który spełniał warunki
do przyznania emerytury na podstawie art. 27 oraz obliczenia jej wysokości na
podstawie art. 26 w związku z art. 55, nie może być definitywnie pozbawiony ani nie
traci prawa do obliczenia świadczenia w wyższej „kapitałowej” wysokości (art. 55
ustawy o emeryturach i rentach), jeżeli z wnioskiem o przyznanie po raz pierwszy
tej emerytury (z art. 27 ustawy) wystąpił po dniu 31 grudnia 2008 r., która może i
powinna być prawidłowo obliczona w wyższej wysokości na podstawie nowych
zasad (art. 26 w związku z art. 55 ustawy o emeryturach i rentach) i przyznana
jeżeli okazała się świadczeniem wyższym od emerytury obliczonej według
dotychczasowych zasad (na podstawie art. 27 w związku z art. 53). Oznacza to, że
skarżący, który po dniu 31 grudnia 2008 r. złożył wniosek o przyznanie mu
emerytury na podstawie art. 27 ustawy, nie może być definitywnie pozbawiony ani
nie traci prawa do ustalenia należnej emerytury w wyższej wysokości, obliczonej
według nowych zasad, choćby we wniosku emerytalnym nie skorzystał z (nie
zakreślił) zawartej w formularzu wniosku emerytalnego opcji „wyboru” potencjalnie
korzystniejszego sposobu obliczenia mu wyższej emerytury (według nowych
zasad), zamiast emerytury obliczonej według dotychczasowych zasad, która
okazała się niższym świadczeniem emerytalnym. Skorzystanie z możliwości
obliczenia wyższej emerytury na podstawie art. 55 ustawy nie wymaga od
ubezpieczonego podjęcia decyzji o wyborze jednej z możliwych i prawem
przewidzianych metod obliczenia należnej mu emerytury, która przysługuje mu w
wyższej wysokości według nowych zasad (art. 26 w związku z art. 55) zawsze
wtedy, gdy wynik obliczenia wysokości należnej mu emerytury według
dotychczasowych zasad (na podstawie art. 27 w związku z art. 53) jest niższy od
obliczonej według nowych zasad (art. 26 w związku z art. 55), jeżeli wniosek o
12
przyznanie tej konkretnej emerytury (z art. 27 ustawy) ubezpieczony złożył po dniu
po 31 grudnia 2008 r.
Stanowisko takie należy odnieść do stanu faktycznego rozpoznanej sprawy.
Z dokonanych w niej ustaleń wynika, że w dacie 24 czerwca 2009 r. złożenia
wniosku o przyznanie emerytury po raz pierwszy na podstawie art. 27 ustawy, który
był złożony po 31 grudnia 2008 r., skarżący, urodzony 4 lipca 1942 r., spełniał
warunki obliczenia jej wysokości także na podstawie art. 27 w związku z art. 55
ustawy emerytalnej, tj. w wyższej wysokości obliczonej na podstawie art. 26,
zamiast wypłacanej mu zaniżonej emerytury obliczonej mu na podstawie art. 27 w
związku z art. 53 ustawy. Wprawdzie w tym wniosku skarżący podał, że jako
urodzony przed dniem 1 stycznia 1949 r. nie zgłaszał wniosku o ustalenie kapitału
początkowego (pkt II ppkt 4 wniosku o emeryturę) oraz nie domagał się obliczenia
jej wysokości według „nowych zasad” (pkt II ppkt 6 tego wniosku), co mogło
podważać jego kasacyjne twierdzenie, że składając wymieniony wniosek
emerytalny zmierzał do obliczenia wysokości należnej mu emerytury „w
najkorzystniejszym dla niego wariancie”, ale równocześnie organ rentowy nie może
zasadnie utrzymywać, jakoby prawidłowo ustalił i obliczył wysokość należnej
skarżącemu emerytury według dotychczasowych zasad tylko dlatego, ze
dostosował się do „wybranej” przez skarżącego metody obliczenia emerytury
według dotychczasowych zasad, skoro skarżący nie domagał się obliczenia jej
wysokości według „nowych zasad” (pkt II ppkt 6 tego wniosku). Tymczasem treść
wniosku o emeryturę, w tym zawarte w nim „informacje” dla do osób ubiegających
się o świadczenia emerytalne, nie mogą wprowadzać w błąd ani zawierać
(ustanawiać) „pułapek” dla osób uprawnionych do nabycia emerytury przez
zmuszanie do wyboru metody, która doprowadziła do obliczenia takim osobom
niższych świadczeń emerytalnych w przypadkach, gdyby obliczona przez organ
rentowy wysokość przysługujących im emerytur obliczonych według
dotychczasowych zasad okazała się niższa od emerytur obliczonych według
korzystniejszych nowych zasad, jeżeli spełniali oni warunki do obliczenia wyższych
świadczeń według nowych zasad na podstawie art. 55 ustawy emerytalnej.
Wprawdzie art. 55 kreuje „możliwość” obliczenia wysokości wyższej emerytury
według nowych zasad, jeżeli to świadczenie okaże się wyższe od ustalonego
13
według dotychczasowych zasad, ale nie może podlegać kwestii, że za obliczenie
prawidłowej wysokości należnego świadczenia odpowiada organ rentowy, który jest
zobligowany do jego obliczenia w wysokości zgodnej z prawem, bez względu na
wniosek lub wybór ubezpieczonego niekorzystnej metody ich obliczenia. Skoro do
organu rentowego należy obliczenie wysokości należnego świadczenia w
wysokości zgodnej z prawem zarówno według dotychczasowych zasad (art. 27 w
związku z art. 53 ustawy), jak i według nowych zasad (art. 26 w związku z art. 55),
to organ ten powinien dokonać obu wymienionych operacji matematycznych po to,
aby przyznać emeryturę w wyższej wysokości, która przysługuje bez względu na
takie żądanie, wniosek lub „wybór” innej opcji przez uprawnionego ubezpieczonego,
spełniającego warunki do uzyskania emerytury na podstawie art. 27, który
kontynuował ubezpieczenia emerytalne i rentowe po osiągnięciu wieku
emerytalnego i wystąpił z wnioskiem o przyznanie po raz pierwszy emerytury, o
której mowa w podstawie art. 27 ustawy emerytalnej, po 31 grudnia 2008 r. (art. 55
ustawy). Konkretnie rzecz ujmując, analizowany przepis zobowiązywał organ
rentowy do obliczenia należnej skarżącemu emerytury w obu wariantach (według
dotychczasowych oraz nowych zasad) oraz do przyznania wyższego świadczenia,
chociażby na formularzu wniosku emerytalnego uprawniony z jakichkolwiek
przyczyn zaznaczył rubrykę, że nie wnosił o obliczenie wysokości emerytury „w
myśl nowych zasad”, których zastosowanie doprowadziłoby do obliczenia
należnego mu świadczenia w wyższej wysokości. Przyznanie, choćby na wniosek
ubezpieczonego, „uwikłanego” treścią formularza wniosku emerytalnego oraz
zawartych w nim „informacji” - wskazaniem niekorzystnego sposobu obliczenia
wysokości emerytury, który doprowadził do obliczenia mu należnego świadczenia
według dotychczasowych zasad w niższej wysokości, w żadnym razie nie może
prowadzić do definitywnej, „dożywotniej” utraty prawa do obliczenia wysokości
należnego świadczenia emerytalnego w wysokości zgodnej z bezwzględnie
obowiązującymi przepisami prawa ubezpieczeń społecznych, w tym z art. 55 tej
ustawy, według zasady przysługiwania najkorzystniejszego świadczenia, którym -
co do zasady - jest należna emerytura ustalona i wyliczona w jej najwyższej
wysokości. Osoba uprawniona do skorzystania z możliwości obliczenia wyższej
emerytury nie może być zmuszana do „wyboru” niekorzystnej metody obliczenia
14
należnej emerytury w niższej wysokości wbrew normatywnej treści art. 55 ustawy
emerytalnej. Oznacza to, że także emeryt, któremu na podstawie art. 27 ustawy
emerytalnej organ rentowy przyznał emeryturę oraz obliczył ją według
dotychczasowych zasad w niższej wysokości (na podstawie art. 53 ustawy), który
był w dalszym ciągu i nieprzerwanie osobą czynną zawodowo i z tego tytułu
kontynuował obowiązkowe ubezpieczenia emerytalnym i rentowym, zachowuje
status ubezpieczonego spełniającego warunki do uzyskania korzystniejszego
wymiaru należnego mu świadczenia emerytalnego, w tym do jego obliczenia na
podstawie art. 26, jeżeli taki wynik jest wyższy (od emerytury obliczonej zgodnie z
art. 53 ustawy emerytalnej), pod warunkiem, że spełniał warunki określone w art. 55
tej ustawy, a w szczególności złożył wniosek o przyznanie emerytury na podstawie
art. 27 ustawy po dniu 31 grudnia 2008 r. Odmowa ustalenia lub „dożywotnia”
utrata prawa do zweryfikowania wysokości długoterminowych świadczeń
emerytalnych ustalonych w deklaratoryjnych decyzjach emerytalnych tylko dlatego,
że uprawniony do nabycia emerytury złożył wniosek o jej przyznanie w zaniżonej i
niezgodnej z prawem wysokości, powinna być oceniona jako oczywiście sprzeczna
z przepisami Konstytucji RP (np. z jej art. 21 i 31), a przez to zdyskwalifikowana
(odrzucona) w demokratycznym porządku państwa prawnego (art. 2 Konstytucji
RP). W przedmiotowej sprawie oznaczało to, że skoro skarżący kontynuował
ubezpieczenia emerytalne i rentowe oraz spełniał warunki, o których mowa w art.
55 ustawy emerytalnej, w tym złożył wniosek o przyznanie mu emerytury na
podstawie art. 27 ustawy po 31 grudnia 2008 r., to nie może na stałe lub
„dożywotnio” utracić prawa do obliczenia prawidłowej wyższej wysokości należnego
mu świadczenia emerytalnego obliczonego według nowych zasad, które
przekraczało jego emeryturę o obliczoną według dotychczasowych zasad przez
skarżący organ rentowy o kwotę 20.924 zł rocznie. Tak obliczona wartość
„utraconej” części emerytury wymaga sądowego zweryfikowania w zakresie
prawidłowości jej obliczenia metodą „kapitałową”, w szczególności gdy chodzi o
część składową emerytury ustalanej według nowych zasad, którą stanowi kapitał
początkowy, o którego ustalenie skarżący wcześniej nie wnosił, bo jako urodzony
przed dniem 1 stycznia 1949 r. nie miał takich uprawnień według art. 173 ust. 1
ustawy o emeryturach i rentach. Okoliczności te wymagają dla prawidłowego osądu
15
sprawy sprawdzenia dokumentów niezbędnych do ustalenia tego kapitału, który
wpływa na wysokość wyższej emerytury należnej według nowych zasad na
podstawie art. 55.
Mając powyższe na uwadze Sąd Najwyższy uznał, że emeryt pobierający
emeryturę przyznaną i obliczoną na podstawie dotychczasowych zasad (art. 27 w
związku z art. 53 ustawy o emeryturach i rentach), nie może być pozbawiony prawa
do ustalenia emerytury korzystniejszej w wyższej wysokości obliczonej według
nowych zasad na podstawie art. 26 w związku z art. 55 tej ustawy, jeżeli spełniając
warunki do uzyskania emerytury na podstawie art. 27 kontynuował ubezpieczenia
emerytalne i rentowe oraz z wnioskiem o przyznanie emerytury na podstawie
art. 27 ustawy wystąpił po raz pierwszy po 31 grudnia 2008 r. (art. 55).
Skorzystanie z prawnej możliwości obliczenia wyższej wysokości emerytury nie
wymaga od uprawnionego wskazania „korzystniejszej” metody obliczenia
przysługującej mu emerytury w wyższej wysokości (od ustalonej na podstawie
dotychczasowych zasad), ani nie pozostaje do uznania dla organu rentowego (nie
jest „fakultatywne”). Tylko w razie zbiegu u jednej osoby prawa do kilku świadczeń
przewidzianych w ustawie wypłaca się jedno z tych świadczeń - wyższe lub
wybrane prze zainteresowanego (art. 95 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach).
Natomiast w razie zbiegu możliwości obliczenia wysokości jednego tylko
świadczenia - emerytury przysługującej ubezpieczonemu, urodzonemu przed
dniem 1 stycznia 1949 r., spełniającemu warunki do uzyskania emerytury na
podstawie art. 27, który kontynuował ubezpieczenia emerytalne i rentowe po
osiągnięciu przewidzianego w tym przepisie wieku emerytalnego oraz z wnioskiem
o przyznanie emerytury wystąpił dopiero po dniu 31 grudnia 2008 r. (tj. co najmniej
po upływie 10 lat od dokonanej 1 stycznia 1999 r. zmiany systemu ubezpieczeń
społecznych), organ rentowy jest zobowiązany obliczyć należne mu świadczenie
emerytalne zarówno według dotychczasowych zasad (art. 27 w związku z art. 53),
jak i według nowych zasad (art. 26 w związku z art. 55), a następnie przyznać mu
emeryturę w wyższej wysokości (art. 55 w związku z art. 100 ust. 1 ustawy).
Oznaczało to, że skoro skarżący, urodzony 4 lipca 1942 r. (tj. przed dniem 1
stycznia 1949 r.), złożył po 31 grudnia 2008 r. wniosek o przyznanie mu emerytury
po raz pierwszy na podstawie art. 27 ustawy, to organ rentowy powinien obliczyć
16
wysokość należnej mu emerytury w obu możliwych wariantach, tj. zarówno na
podstawie dotychczasowych zasad, jak i według nowych zasad, po to, aby
przyznać mu należną emeryturę w wyższej z obliczonych wysokości.
W ocenie Sądu Najwyższego, skarżący nie utracił zatem na stałe możliwości
zweryfikowania wysokości przyznanej mu emerytury w zaniżonej wysokości tylko
dlatego, że pierwotnie (w 2009 r.) organ rentowy obliczył mu emeryturę według
dotychczasowych, zamiast nowych korzystniejszych dla skarżącego zasad, jeżeli -
spełniając warunki do uzyskania emerytury na podstawie art. 27 - skarżący
kontynuował ubezpieczenia emerytalne i rentowe po osiągnięciu przewidzianego w
tym przepisie wieku emerytalnego - z tytułu dalszego zatrudnienia u kilku
pracodawców, u których nadal osiągał wysokie zarobki, preferujące go do
obliczenia wyższej emerytury według nowych zasad, oraz wystąpił z wnioskiem o
przyznanie emerytury z art. 27 ustawy po dniu 31 grudnia 2008 r. (art. 55 w związku
z art. 114 ust. 1 ustawy). W szczególności, „prawomocność” wadliwej decyzji
emerytalnej przyznającej zaniżone świadczenie według dotychczasowych zasad,
której osoba uprawniona nie zaskarżyła, ani nawet prawomocny wyrok sądowy
wydany w sprawie o powtarzające się długoterminowe świadczenia emerytalne lub
rentowe nie stanowią przeszkody ani nie wywołują (nie prowadzą do) definitywnej
„utraty” prawa do zweryfikowania tych świadczeń w wysokości zgodnej z prawem,
jeżeli organ rentowy jest zobligowany lub wydaje kolejne decyzje w przedmiocie
ponownego ustalenia prawa do świadczenia lub jego wysokości, od których
ubezpieczeni odwołują się do sądu (art. 114 ust. 1 ustawy emerytalnej, por. wyrok
Sądu Najwyższego z dnia 5 czerwca 2012 r., II UK 289/11, LEX nr 125839).
Przeciwne stanowisko, wedle którego skarżący miałby być „dożywotnio”
pozbawiony kwoty 20.924 zł rocznie (z tytułu „corocznie” zaniżonej wysokości
wypłacanej emerytury) tylko dlatego, że organ rentowy obliczył mu emeryturę w
niezgodnej z prawem (art. 55) i zaniżonej wysokości, jawi się jako oczywiście
niekonstytucyjne, bo sprzeczne z art. 21 i 32 Konstytucji RP, przeto nie zasługuje
na akceptację w demokratycznym porządku państwa prawa (art. 2 Konstytucji).
Z opisanych możliwości obliczenia wysokości emerytury, o której mowa w
art. 27 ustawy, nie mogą korzystać ubezpieczeni, którzy pobierali takie emerytury
przyznane przed końcem 2008 r. w wysokościach obliczonych według
17
dotychczasowych zasad (na podstawie art. 27 w związku z art. 53 ustawy o
emeryturach i rentach), ponieważ stosownie do art. 109 oraz 180 ust. 1 tej ustawy,
wysokość emerytury określonej w art. 53, może być ponownie ustalona według
dotychczasowych zasad i na podstawie w art. 110-113 ustawy o emeryturach i
rentach oraz zgodnie z art. 53 (art. 194d tej ustawy).
Mając powyższe na uwadze Sąd Najwyższy wyrokował jak w sentencji na
podstawie art. 39815
k.p.c.