Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 100/13
POSTANOWIENIE
Dnia 6 listopada 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Dariusz Dończyk (przewodniczący)
SSN Marian Kocon
SSN Katarzyna Tyczka-Rote (sprawozdawca)
w sprawie z wniosku I. W. i L. W.
przy uczestnictwie S.E. L. P. Spółki z ograniczoną odpowiedzialnością z siedzibą w
W.
o wpis,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 6 listopada 2013 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawców
od postanowienia Sądu Okręgowego w B.
z dnia 28 listopada 2012 r.
uchyla zaskarżone postanowienie i przekazuje sprawę Sądowi
Okręgowemu w B. do ponownego rozpoznania oraz i
rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Wnioskodawcy L. i I. małżonkowie W. wnieśli o dokonanie w księdze
wieczystej KW nr 98885/7, prowadzonej dla ich nieruchomości położonej w Ł.,
wpisu hipoteki do kwoty 8.000.000 zł na rzecz S. E. L. P. Sp. z o.o. w W. na
podstawie § 4 „Oświadczenia o ustanowieniu hipoteki” sporządzonego w formie
aktu notarialnego w dniu 23 lipca 2012 r., w celu zabezpieczenia zapłaty
wierzytelności spółki S. E. L. P. Sp. z o.o. w W. (finansującego) przez spółkę K. W.
P. L H W. i A. W. – G. Spółka Jawna z siedzibą w S. (poręczyciela), powstałych z
umów leasingu, które finansujący zamierza zawrzeć z poręczycielem; wraz z
ewentualnymi odsetkami, kosztami sądowymi i egzekucyjnymi oraz innymi
kosztami ubocznymi. Ich wniosek został oddalony postanowieniem referendarza z
dnia 7 września 2012 r., a następnie - po wniesieniu przez wnioskodawców skargi
na orzeczenie referendarza – ponownie oddalony przez Sąd Rejonowy w B.
postanowieniem z dnia 31 października 2012 r. Sąd uznał, że istnieją przeszkody
do dokonania wpisu, ponieważ akcesoryjny charakter hipoteki, wynikający z art. 65
§ 1 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (tekst jedn.:
Dz.U. z 2001 r. Nr 124, poz. 1361 ze zm., dalej powoływana jako „u.k.w.h.”)
wymaga, aby zabezpieczana hipotecznie wierzytelność powstała ze
zindywidualizowanego stosunku prawnego, który istniał w momencie składania
oświadczenia o ustanowieniu hipoteki. Przesłanka ta nie została spełniona,
ponieważ z § 4 oświadczenia wnioskodawców wynika, że hipoteka, o której
wpisanie wnoszą, ma zabezpieczać wierzytelności powstałe na podstawie
zawartych w przyszłości umów leasingu. Sąd Rejonowy zaznaczył, że rozpoznając
wniosek o wpis hipoteki zbadał jedynie teść i formę wniosku, treść § 4
oświadczenia wnioskodawców dołączonego do wniosku oraz treść księgi wieczystej.
Wyjaśnił, że dostrzegł zapisy zawarte w § 3 oświadczenia, ale nie zmieniły one
oceny, że § 4 nie uzasadnia ustanowienia hipoteki, gdyż stosunek prawny,
z którego mają powstać zabezpieczane wierzytelności, może nie dojść do skutku.
Sąd Okręgowy w B., rozpoznający sprawę na skutek apelacji wnioskodawców
postanowieniem z dnia 28 listopada 2012 r. oddalił tę apelację. Powołując się na
szereg postanowień Sądu Najwyższego, uznał za ustabilizowany pogląd, że nie
3
można ustanowić hipoteki na rzecz osoby, której nie przysługuje wierzytelność,
ponieważ istnienie i treść hipoteki zależy od istnienia wierzytelności, którą ma
zabezpieczać. Nie dopatrzył się też naruszenia art. 68 ust. 1 u.k.w.h.,
przewidującego możliwość zabezpieczenia wierzytelności przyszłej, ponieważ
podstawą wpisu takiej hipoteki nie może być dokument, który nie konkretyzuje
osoby wierzyciela, ani nie określa dostatecznie wierzytelności przyszłej. Zdaniem
Sądu Okręgowego, § 4 oświadczenia, nie identyfikuje wierzytelności z § 3 aktu
notarialnego, zaś porozumienie do umów leasingu, dołączone do skargi na
orzeczenie referendarza sądowego, nie ma formy wymaganej przez art. 31 ust. 1
u.k.w.h.
Skarżący w skardze kasacyjnej opartej na obydwu podstawach z art. 3983
§ 1 k.p.c. zarzucili naruszenie prawa materialnego przez błędną wykładnię art. 68
ust. 1 u.k.w.h. oraz naruszenie przepisów postępowania - art. 6268
§ 2 k.p.c. oraz
art. 32 ust. 1 u.k.w.h., które mogło mieć wpływ na wynik sprawy. Wnieśli
o uchylenie zaskarżonego postanowienia w całości i przekazanie sprawy Sądowi
Okręgowemu do ponownego rozpoznania oraz zasądzenie na ich rzecz zwrotu
kosztów postępowania według norm przepisanych, ewentualnie o uchylenie także
i postanowienia Sądu I instancji w całości i przekazanie sprawy do ponownego
rozpoznania temu Sądowi.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Hipoteka jest prawem rzeczowym ograniczonym, którego zadaniem jest
zabezpieczenie wierzytelności. Jej cechą charakterystyczną jest akcesoryjność,
wyrażana stwierdzeniem, że nie ma hipoteki bez zabezpieczonej wierzytelności, co
podkreślają powołane przez Sąd Okręgowy orzeczenia. Jednak od zasady
akcesoryjności hipoteki istnieją wyjątki zrywające ten związek. W świetle
postanowień art. 68 ust. 1 u.k.w.h. możliwe jest powstanie hipoteki mimo, że
w chwili jej ustanawiania nie istnieje jeszcze wierzytelność, którą hipoteka ta
zabezpiecza, przepis ten przewiduje bowiem możliwość hipotecznego
zabezpieczenia wierzytelności przyszłej (innymi przytaczanymi w piśmiennictwie
wyjątkami, przełamującymi ścisły związek hipoteki i zabezpieczonej wierzytelności
są: możliwość zastąpienia zabezpieczonej wierzytelności inną wierzytelnością
wierzyciela hipotecznego – art. 683
u.k.w.h., przelew wierzytelności hipotecznej bez
4
zabezpieczającej ją hipoteki w wypadkach określonych w art. 791
i 792
u.k.w.h.,
zmiana wierzytelności hipotecznej przewidziana w art. 97 i w art. 98 ust. 1 u.k.w.h.,
taki charakter przypisuje się również często art. 74 i art. 77 u.k.w.h.). Nowelizacja
dokonaną ustawą z dnia 26 czerwca 2009 r. o zmianie ustawy o księgach
wieczystych i hipotece oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 131, poz. 1075)
zastąpiła dotychczasowe dwa typy hipotek – zwykłą i kaucyjną, jednolitą hipoteką
zabezpieczającą zarówno wierzytelności pieniężne o ustalonej wysokości jak
i wierzytelności nieokreślone i przyszłe. Model hipoteki uniwersalnej bliski jest
konstrukcyjnie dotychczasowej hipotece kaucyjnej, która umożliwiała
zabezpieczenie wierzytelności przyszłych przed nowelizacją. Według
obowiązującego wówczas art. 102 u.k.w.h., dopuszczalne było zabezpieczenie
hipoteczne wierzytelności mogących powstać z określonego stosunku prawnego.
Zmieniony art. 68 ust. 2 u.k.w.h. wprost stanowi o możliwości zabezpieczenia
wierzytelności przyszłej. Wprawdzie przepis ten odczytywać należy w powiązaniu
z definiującym hipotekę art. 65 u.k.w.h., co oznacza, że zabezpieczona może być
tylko oznaczona wierzytelność przyszła wynikająca z określonego
(zindywidualizowanego) stosunku prawnego, jednak sformułowanie ustawowe nie
daje jednoznacznej wskazówki, czy stosunek prawny, który ma być źródłem
powstania zabezpieczanej wierzytelności musi już istnieć w momencie
ustanawiania hipoteki. Kwestia ta jest sporna w nauce. Zwolennicy stanowiska, że
hipoteka może zabezpieczać taką tylko wierzytelność przyszłą, która wyniknąć
może ze stosunku prawnego już istniejącego w chwili jej ustanawiania, akcentują
konieczność ograniczenia zabezpieczenia hipotecznego do wypadków, kiedy
istnieje tego rzeczywista potrzeba. Wskazują na podobieństwo „pustej” hipoteki dla
wierzytelności przyszłej do ciężaru realnego, oddalające ją od założeń ustawowych.
Z kolei zwolennicy przyznania obciążającemu nieruchomość prawa ustanowienia
hipoteki także w wypadku, kiedy powstanie zabezpieczanej wierzytelności przyszłej
jest tylko potencjalną możliwością, nie mającą aktualnie źródła w istniejącym
stosunku prawnym, zwracają uwagę na to, że już konieczność skonkretyzowania
zabezpieczanej wierzytelności także przez sprecyzowanie stosunku prawnego,
z którego ma powstać, ogranicza możliwość objęcia zabezpieczeniem hipotecznym
wierzytelności przyszłych o znikomej szansie powstania. Podnoszą też, że przepisy
5
przewidują obecnie w art. 991
u.k.w.h. drogę pozbycia się tego rodzaju
niewykorzystanego zabezpieczenia, które ponadto może zawsze zostać
wykreślone na podstawie zezwolenia osoby wskazanej jako przyszły wierzyciel.
Wydaje się, że drugie stanowisko lepiej wpisuje się w obowiązujący stan prawny,
w którym miejsce hipoteczne zyskało nowe znaczenie.
Rozstrzyganie tego sporu byłoby jednak przedwczesne na aktualnym etapie
postępowania, ponieważ Sąd Okręgowy, podobnie jak Sąd pierwszej instancji
pominął w ustaleniach faktycznych pozostałą treść oświadczenia wnioskodawców
poza jego § 4, uznając, że tylko ten paragraf ma znaczenie przy ocenie czy
wniosek o wpis hipoteki jest uzasadniony. Stanowisko to słusznie kwestionują
skarżący. Artykuł 6268
§ 2 k.p.c. wymaga zbadania przez Sąd
wieczystoksięgowym treści i formy wniosku, dołączonych do niego dokumentów
oraz księgi wieczystej. Tego obowiązku nie dopełnił Sąd Okręgowy, który nie ustalił
treści załączonych do wniosku dokumentów, w szczególności pełnej treści
przedłożonego przez powoda aktu notarialnego zatytułowanego „oświadczenie
o ustanowieniu hipoteki”, wobec czego w stanie faktycznym sprawy brak danych,
które umożliwiłyby Sądowi Najwyższemu zweryfikowanie prawidłowości oceny, że
w oświadczeniu nie została należycie określona zabezpieczana wierzytelność
i stosunek prawny, z którego miałaby ona wynikać. Tymczasem uzasadnienie
zaskarżonego postanowienia wskazuje, że te właśnie przesłanki spowodowały
oddalenie apelacji przez Sąd Okręgowy. Powodowie w toku postępowania
wskazywali na fragmenty oświadczenia, które - ich zdaniem - precyzyjnie oznaczają
podstawy powstania zabezpieczanych przez nich hipotecznie wierzytelności.
Przedłożyli też porozumienie, do którego się odwoływali w oświadczeniu. Według
tych twierdzeń, powstał już stosunek prawny (porozumienie), którego treścią było
zobowiązanie się jego stron do zawarcia umów leasingu w miejsce poprzednio je
wiążących i wypowiedzianych przez finansującego, z których powstało znaczne
zadłużenie dla korzystającego. Te właśnie nowe umowy leasingu wskazano jako
źródło przyszłych wierzytelności zabezpieczanych hipotecznie.
Stanowisko Sądów, że ocenie podlegają tylko te fragmenty oświadczenia, które
expressis verbis wyrażają wolę ustanowienia hipoteki, natomiast wszystkie inne nie
są istotne jest dowolne, gdyż wnioskowanie o znaczeniu poszczególnych
6
elementów oświadczenia musi być poprzedzone ustaleniem i kompleksową analizą
ich treści. Zasadność zgłoszonej przez wnioskodawców podstawy naruszenia
prawa procesowego powodowała konieczność uchylenia zaskarżonego
postanowienia i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi
Okręgowemu (art. 39815
§ 1 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.).
Orzeczenie o kosztach postępowania kasacyjnego uzasadnia art. 39821
w zw.
z art. 13 § 2 i art. 108 § 2 k.p.c.