Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 157/13
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 14 listopada 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Irena Gromska-Szuster (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Mirosław Bączyk
SSN Iwona Koper
w sprawie z powództwa Syndyka masy upadłości "T.- L." Spółki z
ograniczoną odpowiedzialnością w upadłości likwidacyjnej w L.
przeciwko "N." Spółce z ograniczoną odpowiedzialnością w L.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 14 listopada 2013 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej
od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 13 grudnia 2012 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania oraz i
rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Wyrokiem z dnia 26 czerwca 2012r. Sąd Okręgowy w L., uwzględniając w
całości powództwo, zasądził od „N.” spółki z o.o. w L. na rzecz Syndyka masy
upadłości „T.-L.” spółki z o.o. w upadłości likwidacyjnej w L. kwotę 992 000 zł z
ustawowymi odsetkami i kosztami procesu.
Sąd pierwszej instancji ustalił między innymi, że obie powyższe spółki były
powiązane ze sobą personalnie, gdyż prezesem zarządu pozwanej spółki
i wiceprezesem zarządu powodowej spółki był w okresie od 2010 r. do stycznia
2011 r. D. W., który posiadał 50% udziałów w powodowej spółce i 705 udziałów w
pozwanej spółce.
W pismach z dnia 1 i 19 marca 2010 r. powodowa spółka złożyła pozwanej
propozycje zawarcia umowy o dostarczenie materiałów budowlanych potrzebnych
na budowę realizowaną przez stronę powodową. W dniu 8 października 2010 r.
doszło między stronami do zawarcia pierwszej umowy sprzedaży materiałów
budowlanych. W okresie od dnia 8 października 2010 r. do dnia 17 grudnia 2010 r.
strona powodowa nie regulowała należności z faktur wystawionych w tym okresie
przez stronę pozwaną za sprzedane materiały na łączną kwotę 1 786 039,03 zł.
W dniu 14 lutego 2011 r. strona pozwana wystąpiła do Sądu o zasądzenie tej
należności. Nakazem zapłaty wydanym w postępowaniu nakazowym w dniu
16 lutego 2011 r., I X GNc …/11, kwota ta została zasądzona wraz z odsetkami
i kosztami procesu. Strona powodowa po otrzymaniu powyższego nakazu zapłaty
w dniu 18 lutego 2011 r., przelała na rachunek bankowy strony pozwanej w tym
dniu kwotę 980 000 zł., a w dniu 2 marca 2011r. kwotę 12 000 zł. z tytułu
zadłużenia objętego nakazem.
W dniu 21 lutego 2011 r. strona powodowa złożyła wniosek o upadłość, która
została ogłoszona postanowieniem Sądu z dnia 20 kwietnia 2011 r.
Na wezwanie Syndyka masy upadłości powodowej spółki do zwrotu kwoty
992 000 zł., pełnomocnik pozwanej spółki ustanowiony do występowania w jej
imieniu w postępowaniu upadłościowym strony powodowej, uznał to roszczenie
w dniach 1 i 5 września 2011 r. i zobowiązał się zwrócić należność w ratach, do
3
czego jednak nie doszło, podobnie jak nie doszło do zawarcia przez strony ugody,
a strona pozwana nie potwierdziła uznania długu dokonanego przez pełnomocnika.
W tym stanie faktycznym Sąd pierwszej instancji uznał powództwo za
uzasadnione na podstawie art. 134 ust. 1 w zw. z art. 128 ust. 2 p.u.n. Nie podzielił
zarzutu strony pozwanej, iż do zawarcia umów sprzedaży materiałów budowlanych
doszło w marcu 2010 r. na podstawie pism z dnia 1 i 19 marca, które uznał jedynie
za propozycję zawarcia umowy. Stwierdził, że strony zawarły przedmiotowe umowy
sprzedaży materiałów budowlanych poczynając od dnia 8 października 2010 r.,
a więc w okresie, o którym mowa w art. 128 ust. 2 p.u.n. i w tym też okresie
powstało całe zadłużenie strony powodowej z tytułu ceny sprzedaży, spłacone
przez nią częściowo cztery dni przed złożeniem wniosku o upadłość, a w pozostałej
części już po złożeniu tego wniosku. Ponieważ obie spółki były ze sobą powiązane,
w rozumieniu art. 128 ust. 2 w zw. z art. 4 § 1 pkt 5 k.s.h., powyższe czynności
prawne są bezskuteczne wobec masy upadłości, co uzasadniało zasądzenie
zwrotu zapłaconej kwoty 992 000 zł. na podstawie art. 134 p.u.n.
Niezależnie od tego Sąd Okręgowy uznał roszczenie za uzasadnione także
wobec uznania go przez pełnomocnika pozwanej ustanowionego w postępowaniu
upadłościowym, stwierdzając, że uznanie to mieściło się w granicach umocowania.
W wyniku apelacji strony pozwanej Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 13
grudnia 2012 r. zmienił zaskarżony wyrok i oddalił powództwo.
Powołując się na art. 47912
§ 1 k.p.c. stwierdził, że uległy prekluzji wszystkie
twierdzenia strony powodowej i dowody dotyczące bezskuteczności - na podstawie
art. 128 ust. 2 p.u.n. - umów sprzedaży materiałów budowanych zawartych przez
strony, w szczególności twierdzenia i dowody co do daty zawarcia tych umów.
Strona powodowa bowiem powinna była je powołać już w pozwie, a tymczasem w
pozwie wskazała jako podstawę faktyczną roszczenia tylko przelewy z dnia 18
lutego i 2 marca 2011 r., a nie umowy sprzedaży materiałów budowlanych, jak
również zgłosiła jedynie dowody na okoliczność realizacji tych przelewów,
niewypłacalności upadłej spółki i powiązań osobowych między stronami. Nie
zgłosiła zaś żadnych twierdzeń ani dowodów na okoliczność daty zawarcia
umów sprzedaży, które przedstawiła dopiero w piśmie procesowym z dnia
4
16 marca 2011 r., co należy uznać za spóźnione. W tej sytuacji, zdaniem Sądu
Apelacyjnego, Sąd pierwszej instancji nie miał podstaw do przyjęcia,
że przedmiotowe umowy zostały zawarte dopiero w dniu 8 października 2010 r.,
a nie w marcu 2010 r., jak twierdziła i udowodniła strona pozwana. W ocenie Sądu
Apelacyjnego, podstawą faktyczną roszczenia strony powodowej nie mogło być
stwierdzenie bezskuteczności przelewów z dnia 18 lutego i 2 marca 2011 r., gdyż
przelew kwoty pieniężnej nie jest czynnością prawną, a jedynie czynnością
faktyczną dokonaną w wykonaniu zawartej przez strony umowy sprzedaży. Strona
powodowa powinna była zatem wykazać, że umowy kupna-sprzedaży materiałów
budowlanych zawarte były w okresie wskazanym w art. 128 ust. 1 i 2 p.u.n.
Ponieważ we właściwym czasie nie przedstawiła na tę okoliczność żadnych
twierdzeń ani dowodów, Sąd Apelacyjny dokonując oceny materiału dowodowego
uznał za udowodnione przez stronę pozwaną jej twierdzenie zgłoszone już
w odpowiedzi na pozew, że umowy te zostały zawarte w marcu 2010 r. w wyniku
przyjęcia przez pozwaną zamówienia materiałów zawartego w pismach z dnia
1 i 19 marca 2010 r., na warunkach uzgodnionych przez strony wcześniej - w dniu
26 lutego i 14 marca 2010 r.
W konsekwencji Sąd drugiej instancji stwierdził, że roszczenie strony
powodowej jest nieuzasadnione, gdyż zaskarżona czynność prawna w postaci
umowy kupna - sprzedaży dokonana została wcześniej niż w terminie sześciu
miesięcy przed dniem złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości, a zatem przepisy
art. 134 w zw. z art. 128 ust. 2 p.u.n. nie mają zastosowania. Podstawą jego
uwzględnienia nie mogło też być uznanie roszczenia, gdyż pełnomocnik, który
złożył oświadczenie o uznaniu nie miał do tego umocowania, bowiem zakres
udzielonego mu pełnomocnictwa obejmował wyłącznie reprezentowanie strony
pozwanej jako wierzyciela w postępowaniu upadłościowym, a zatem jego
oświadczenie o uznaniu było nieważne na podstawie art. 104 k.c.
W skardze kasacyjnej opartej na obu podstawach, strona powodowa
w ramach pierwszej podstawy zarzuciła błędną wykładnię art. 128 ust. 1 p.u.n.
w zakresie pojęcia „czynności prawne odpłatne” i nie zakwalifikowanie do takich
czynności tych działań, mocą których majątek przyszłego upadłego zmniejszył się
o kwotę 992 000 zł. przekazaną stronie pozwanej oraz niewłaściwe zastosowanie
5
art. 128 ust. 2 w zw. z art. 128 ust.1 p.u.n., art. 134 ust.1 p.u.n., art. 65 § 1 k.c., art.
66 § 1 k.c., art. 70 § 1 w zw. z art. 61 § 1 k.c. i art. 535 k.c. przez przyjęcie, że do
zawarcia umowy kupna – sprzedaży doszło między stronami w marcu 2011 r., a nie
w dniu 8 października 2011 r.
W ramach drugiej podstawy zarzuciła naruszenie art. 47912
§ 1 k.p.c. przez
bezpodstawne przyjęcie prekluzji zgłoszonych przez nią dowodów w piśmie z dnia
16 marca 2012 r., art.91 pkt.1 i 4 k.p.c. przez uznanie, że pełnomocnictwo
udzielone do występowania w postępowaniu upadłościowym nie upoważniało do
uznania roszczenia, art. 382 k.p.c., przez orzekanie na podstawie tylko części
materiału dowodowego, art. 485 § 1 pkt.3 k.p.c. przez przyjęcie, że powódka już w
pozwie miała obowiązek zgłosić wszelkie twierdzenia i dowody dotyczące także
zawarcia umowy sprzedaży, choć pozew był złożony w postępowaniu nakazowym
na podstawie uznania długu oraz naruszenie art. 328 § 2 w zw. z art. 391 § 1 k.p.c.
przez niewskazanie w uzasadnieniu na podstawie jakich dowodów Sąd Apelacyjny
dokonał swoich ustaleń faktycznych.
Wnosiła o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy do
ponownego rozpoznania ewentualnie zmianę przez oddalenie apelacji i zasądzenie
w obu wypadkach kosztów postępowania kasacyjnego.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Strona powodowa wniosła pozew w postepowaniu nakazowym wskazując
jako jego podstawę uznanie przez stronę pozwaną na piśmie dochodzonego
roszczenia. Jako dowody przedstawiła dokumenty świadczące o uznaniu długu.
Wskazała, że Syndyk wezwał stronę pozwaną do zwrotu dochodzonej kwoty
uznając, że dokonane przez powódkę czynności przekazania tej kwoty w dniach
18 lutego i 2 marca 2011 r. w drodze przelewów stronie pozwanej są na podstawie
art. 128 p.u.n. bezskuteczne wobec masy upadłości, co potwierdził pełnomocnik
pozwanej uznając roszczenie o zwrot przekazanych kwot. Jednocześnie stwierdziła,
że w przypadku rozpoznania sprawy w zwykłym trybie wnosi o przesłuchanie
wskazanych świadków na okoliczności realizacji przelewów z dnia 18 lutego i 2
marca 2011 r., niewypłacalności powodowej spółki i jej powiązań personalnych
6
z pozwaną. Wskazała też na nadzwyczajnie szybki tryb uzyskania przez przyszłą
upadłą spółkę nakazu zapłaty oraz spłacenia długu.
Rację ma Sąd Apelacyjny, że powód w postępowaniu gospodarczym miał do
dnia 3 maja 2012 r. obowiązek zgłoszenia już w pozwie wszystkich twierdzeń
i dowodów na ich poparcie pod rygorem utraty prawa powołania ich w toku
postępowania, chyba ze wykazał, iż ich powołanie w pozwie nie było możliwe albo
że potrzeba powołania wynikła później (art. 47912
§ 1 k.p.c.). Wbrew odmiennemu
stanowisku strony powodowej, zasada ta obowiązywała również w postępowaniu
nakazowym, gdyż, jak stwierdził Sąd Najwyższy między innymi w wyroku z dnia
22 stycznia 2008 r. II CSK 381/07 (niepubl.), pozew o wydanie nakazu zapłaty
w postępowaniu nakazowym - gospodarczym powinien odpowiadać wszystkim
warunkom przewidzianym nie tylko dla pozwu w ogóle i dla postępowania
nakazowego (art. 485 § 1 k.p.c.), ale także wymienionym w art. 47912
§ 1 k.p.c.
Wynikało to między innymi z art. 4791a
i art. 486 § 1 k.c., gdyż w razie braku
podstaw do wydania nakazu, sprawa była rozpoznawana w postępowaniu
w sprawach gospodarczych.
Nie można jednak nie zgodzić się ze skarżącym, że zastosowanie przez Sąd
Apelacyjny art. 47912
§ 1 k.p.c. w rozpoznawanej sprawie było nieuzasadnione
i wynikało z jego błędnej wykładni, pomijającej stanowisko Sądu Najwyższego
wskazujące, że nie można wykładać ani stosować przepisów, które mają na celu
procesowe dyscyplinowanie stron i zapobieganie nadmiernemu przedłużaniu
postępowania, w sposób wypaczający ich sens i istotę wymiaru sprawiedliwości,
którą jest prawidłowe merytoryczne rozpoznanie i rozstrzygnięcie sprawy (porównaj
między innymi wyroki Sądu Najwyższego z dnia 5 grudnia 2007 r. I CSK 295/07
i z dnia 12 lutego 2009 r. IV CSK 182/11, niepubl.). Sąd Najwyższy wskazywał też,
że art. 47912
§ 1 k.p.c., jako wyjątek od zasady przewidzianej w art. 217 § 1 k.p.c.
musi być wykładany ściśle. Od powoda należy wymagać by już w pozwie zgłosił
twierdzenia i dowody konieczne do wykazania swojego roszczenia, ale nie można
wymagać, by zgłaszał też twierdzenia i dowody, które zakładają określoną obronę
pozwanego i jego stanowisko w kwestiach stosunku prawnego będącego podstawą
roszczenia. Pozwany bowiem może zmieniać swoje stanowisko i nie musi bronić
się w procesie tak jak przed procesem. Także od dynamiki postępowania
7
dowodowego zależy konieczność zgłoszenia nowych dowodów (porównaj między
innymi wyrok Sądu Najwyższego z dnia 14 grudnia 2006 r. I CSK 322/06, niepubl.).
Nie można też nakładać na stronę obowiązku przewidzenia wszystkich możliwych
wariantów przebiegu sprawy i ewolucji stanowiska strony przeciwnej, a od powoda
nie można wymagać przewidzenia z góry wszystkich zarzutów jakie pozwany
podniesie wobec jego stanowiska, tylko odniesienia się w pozwie do znanych mu
w chwili wnoszenia pozwu twierdzeń i dowodów wskazujących na zasadność
powództwa (porównaj między innymi wyroki Sądu Najwyższego z dnia 15 czerwca
2010 r. II CSK 27/10, z dnia 25 listopada 2011 r. II CSK 81/11 i z dnia 12 stycznia
2012 r. IV CSK 182/11, niepubl.).
Odnosząc te zasady do rozpoznawanej sprawy, należy stwierdzić, że powód
w pozwie wskazał wszystkie niezbędne na tym etapie twierdzenia i dowody, gdyż
wskazał podstawę faktyczną żądania wydania nakazu zapłaty, którą było uznanie
długu na piśmie, a jednocześnie określił podstawę faktyczną i prawną powstania
tego długu, którą stanowiła spłata należności przez przyszłego upadłego dokonana
w drodze przelewów z dnia 18 lutego i 2 marca 2011 r., w warunkach określonych
w art. 128 p.u.n. oraz wskazał okoliczności, które będą wymagały wyjaśnienia
w razie rozpoznania sprawy w zwykłym trybie postępowania gospodarczego
i dowody służące ich wykazaniu. Potrzeba ewentualnego zgłoszenia innych
jeszcze twierdzeń i dowodów powstała dopiero po złożeniu odpowiedzi na pozew,
w której pozwana zakwestionowała uznanie długu oraz przelewy jako czynność
prawną przewidzianą w art. 128 p.u.n. i dopiero wówczas powstała ewentualnie
potrzeba zgłoszenia przez stronę powodową nowych twierdzeń w odpowiedzi na
stanowisko pozwanej i nowych dowodów. W tych okolicznościach nie było podstaw
do uznania za spóźnione twierdzeń i dowodów zgłoszonych przez powódkę
w piśmie z dnia 16 marca 2011 r. i Sąd Apelacyjny powinien był je uwzględnić przy
dokonywanej przez siebie ocenie dowodów i ustaleniach faktycznych. Skoro
bezpodstawnie je pominął, trzeba uznać, że przyjęta przezeń podstawa faktyczna
rozstrzygnięcia, jako ustalona przy naruszeniu wskazanego przepisu, nie może
stanowić właściwej podstawy do oceny zastosowania określonych przepisów prawa
materialnego.
8
Niezależnie jednak od tego za uzasadniony należy uznać także kasacyjny
zarzut naruszenia art. 128 ust. 1 p.u.n. przez błędną wykładnie użytego tam pojęcia
„czynności prawnej”. Sąd Apelacyjny bowiem uznał, że czynnością prawną
w rozumieniu tego przepisu nie jest przelew kwoty pieniężnej, gdyż jest to
czynność faktyczna, a zatem nie mogą być skutecznie zaskarżone przez powódkę
na podstawie art. 128 p.u.n. czynności dokonania przez przyszłą upadłą przelewu
określonych kwot na rzecz strony pozwanej w dniach 18 lutego i 2 marca 2011 r.
Stanowisko to pomija, że oba powyższe przelewy dokonane zostały celem spłaty
długu strony powodowej wynikającego z realizacji umów kupna - sprzedaży
materiałów budowlanych, a w orzecznictwie Sądu Najwyższego przyjmuje się,
że zapłata świadczenia pieniężnego w wykonaniu zobowiązania jest czynnością
prawną. Czynnością prawną jest bowiem zdarzenie faktyczne, w skład którego
wchodzi przynajmniej jedno oświadczenie woli zmierzające do ustanowienia,
zmiany lub zniesienia stosunku prawnego. Czynnością prawną jest więc świadome
i celowe zachowanie określonej osoby zmierzające do osiągnięcia wskazanych
wyżej skutków cywilnoprawnych. O spełnieniu świadczenia można mówić dopiero
wtedy, gdy zostanie ono zaoferowane przez dłużnika i przyjęte przez wierzyciela.
Niezależnie od tego, w jakiej formie następuje spełnienie świadczenia pieniężnego:
przelewu na konto wierzyciela, czy wręczenia określonej sumy pieniężnej, ze strony
dłużnika ma ono na celu wykonanie zobowiązania i zwolnienie się z długu.
Wierzyciel przyjmując świadczenie na zaspokojenie określonej wierzytelności,
powoduje, że wierzytelność ta gaśnie. Działania obu stron są zatem celowe -
nakierowane na wykonanie zobowiązania i zniesienie łączącego je stosunku
prawnego. Zawierają więc oświadczenia woli, które mogą być wyrażone przez
każde zachowanie ujawniające wolę w sposób dostateczny (art. 60 k.c.). Z tych
przyczyn spełnienie świadczenia pieniężnego w wykonaniu zobowiązania należy
uznać za czynność prawną w rozumieniu także art. 128 p.u.n. (porównaj między
innymi uchwałę z dnia 3 kwietnia 1992 r. I PZP 19/92, OSNC 1992/9/166 oraz
wyroki z dnia 7 kwietnia 2005 r. II CK 592/04, OSP 2006/3/36, z dnia 6 listopada
2009 r. I CSK 154/09, niepubl. i z dnia 24 maja 2012 r. II CSK 546/11, OSNC
2013/2/24).
9
Rozważając we wskazanych wyżej wyrokach z dnia 7 kwietnia 2005 r. II CK
592/04 i z dnia 24 maja 2012 r. II CSK 546/11 na gruncie art. 128 p.u.n. kwestię
spłaty zobowiązania, w szczególności spłatę pożyczki jako czynności prawnej
odpłatnej Sąd Najwyższy stwierdził, że w rozumieniu powyższego przepisu
zarówno sama umowa pożyczki jest czynnością prawną odpłatną, jak i spłata
pożyczki w wykonaniu zobowiązania jest taką czynnością, gdyż celem spełnienia
świadczenia jest zwolnienie się z zobowiązania (causa solvendi), co przy odwołaniu
się do konstrukcji czynności kauzalnych, charakteryzuje tę czynność jako odpłatną.
Jeżeli spełnione przez przyszłego upadłego świadczenie odpowiada treści jego
zobowiązania, następuje zmniejszenie stanu pasywnego przyszłej masy upadłości
do wysokości odpowiadającej wysokości spełnionego świadczenia oraz
powiększenie majątku wierzyciela o kwotę, o którą był uprzednio uszczuplony.
Taka wykładnia art. 128 p.u.n. uwzględnia także cel i sens tego przepisu.
Wprawdzie dopuszczalna jest spłata przez przyszłego upadłego w każdym czasie
długu wymagalnego, a spłata długu niewymagalnego jest niedopuszczalna tylko
w warunkach określonych w art. 127 § 3 p.u.n., lecz przepis art. 128 p.u.n.
przewiduje sytuację wyjątkową, gdy chodzi o czynności prawne wywołujące
podejrzenie, że są fikcyjne i zostały dokonane w celu wyprowadzenia majątku
przyszłego upadłego do powiązanych z nim majątkowo lub osobowo innych
podmiotów, kosztem pozostałych wierzycieli. Dlatego należy przyjąć, że spłata
długu, dokonana na pół roku przed złożeniem wniosku o upadłość, na rzecz osób
bliskich i osób prawnych powiązanych z dłużnikiem kapitałowo lub osobowo, jest na
podstawie art. 128 p.u.n. czynnością prawną bezskuteczną wobec masy upadłości
także wtedy, gdy dług ten wynikał z umowy zawartej wcześniej. Dla przyszłej masy
upadłości i jej wierzycieli wybiórcza spłata, w okresie ochronnym, na rzecz osób
bliskich lub powiązanych kapitałowo, wcześniej powstałych zobowiązań
pieniężnych, mogłaby mieć znacznie dotkliwsze skutki niż zawarcie w tym czasie
z takimi osobami odpłatnych umów. Nie ma więc racjonalnych powodów, aby objąć
działaniem wymienionego przepisu jedynie drugą czynność prawną a pierwszą nie.
Dlatego w rozpoznawanej sprawie oceny, na podstawie art. 128 p.u.n.,
wymagały wskazane przez powódkę, jako czynności bezskuteczne wobec masy
upadłości, dwa przelewy z dnia 18 lutego i 2 marca 2011 r. stanowiące spłatę
10
zobowiązania wynikającego z zawartej przez strony umowy kupna-sprzedaży
materiałów budowlanych.
Ponieważ kwestie te pozostały poza oceną Sądu Apelacyjnego, podobnie jak
część zarzutów apelacyjnych, konieczne było uchylenie na podstawie art. 39815
k.p.c. zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy Sądowi Apelacyjnemu do
ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego.
Jednocześnie należy uznać za nieuzasadnione zarzuty kasacyjne dotyczące
drugiej podstawy roszczenia, którą było uznania długu. Pełnomocnictwo udzielone
do reprezentowania wierzyciela w postępowaniu upadłościowym, nie obejmuje
bowiem umocowania do złożenia w imieniu mocodawcy, poza tym postępowaniem,
materialnoprawnego oświadczenia woli o uznaniu długu. Dlatego oświadczenie
takie, nawet złożone w warunkach określonych w art. 104 zd. drugie k.c., nie
wywołuje skutków prawnych, jeżeli mocodawca go nie potwierdził, a tak było
w rozpoznawanej sprawie.
es