Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II PK 65/13
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 26 listopada 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Romualda Spyt (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Bogusław Cudowski
SSN Zbigniew Korzeniowski
w sprawie z powództwa Ogólnopolskiego Akademickiego Związku Zawodowego w
W. działającego na rzecz pracownika J. B.
przeciwko Politechnice […]
o ustalenie, o zwaloryzowane wynagrodzenie i zwaloryzowane odszkodowanie za
niezgodne z prawem rozwiązanie stosunku pracy,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 26 listopada 2013 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej od wyroku Sądu Apelacyjnego […]
z dnia 26 lipca 2012 r.,
I. uchyla zaskarżony wyrok w pkt I - w zakresie dotyczącym
żądania waloryzacji odszkodowania za niezgodne z prawem
rozwiązanie stosunku pracy, w pkt II - w zakresie dotyczącym
żądania waloryzacji zatrzymanego wynagrodzenia za pracę oraz
w pkt IV - w całości i sprawę w tej części przekazuje Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania,
II. oddala skargę kasacyjną w pozostałym zakresie,
2
III. pozostawia Sądowi Apelacyjnemu rozstrzygnięcie o
kosztach postępowania kasacyjnego.
UZASADNIENIE
Wyrokiem z dnia 30 grudnia 2011 r. Sąd Okręgowy – Sąd Pracy w W.
odrzucił pozew Ogólnopolskiego Akademickiego Związku Zawodowego w W.,
działającego na rzecz pracownika J. B., przeciwko Politechnice o ustalenie
wygaśnięcia obowiązku zwrotu kwoty 39.028,18 zł (pkt I), zasądził od strony
pozwanej - Politechniki […] na rzecz J. B. kwotę 6.699 zł z ustawowymi odsetkami
za zwłokę od daty prawomocności wyroku (pkt II), a w pozostałej części powództwo
oddalił (pkt III).
Rozstrzygnięcie to zapadło na podstawie następującego stanu faktycznego.
J. B. był pracownikiem pozwanej Politechniki […] zatrudnionym na stanowisku […]
w Instytucie […] w okresie od 1 października 1995 r. do 27 kwietnia 2000 r. Decyzją
Rektora z dnia 13 października 1997 r. strona pozwana zawiesiła powoda w
pełnieniu obowiązków nauczyciela akademickiego od 15 października 1997 r. (na
okres 6 miesięcy) oraz ograniczyła wynagrodzenie zasadnicze do wysokości 50 %
w związku z toczącym się postępowaniem dyscyplinarnym. Ostatecznie
orzeczeniem Komisji Dyscyplinarnej dla Nauczycieli Akademickich przy Radzie
Głównej Szkolnictwa Wyższego z dnia 10 stycznia 2007 r. J. B. został uniewinniony
od zarzutu popełnienia przewinienia dyscyplinarnego. Wynagrodzenie zasadnicze J.
B. zatrzymane na mocy decyzji Rektora Politechniki za okres od 15 października
1997 r. do 15 kwietnia 1998 r. wyniosło 2.415 zł brutto i nie zostało mu wypłacone.
W okresie od 1997 r. do chwili obecnej wynagrodzenia zasadnicze nauczycieli
akademickich zatrudnionych na stanowisku asystenta u strony pozwanej uległy
znacznemu podwyższeniu i wynoszą w roku akademickim 2011/2012 miesięcznie
2.232,58 zł brutto (średnie wynagrodzenie pracownika z porównywalnym stażem i
kwalifikacjami do J. B.).
Wyrokiem z dnia 25 września 2008 r. Sąd Apelacyjny - Sąd Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych zmienił zaskarżony wyrok Sądu Okręgowego w W. w
sprawie z powództwa J. B. i Ogólnopolskiego Akademickiego Związku
3
Zawodowego w W. o wynagrodzenie za czas pozostawania bez pracy, nakazując
między innymi powodowi J. B. zwrócić na rzecz strony pozwanej - Politechniki
kwotę 39.028,18 zł.
Sąd Najwyższy wyrokiem z dnia 2 września 2009 r., w sprawie II PK 44/09,
oddalił skargę kasacyjną powoda od powyższego wyroku.
Prawomocnym wyrokiem z dnia 7 kwietnia 2007 r. Sąd Rejonowy Wydział
Pracy i Ubezpieczeń Społecznych zasądził od strony pozwanej Politechniki na
rzecz J. B. kwotę 5.018,29 zł tytułem odszkodowania za niezgodne z prawem
rozwiązanie stosunku pracy, nadając rygor natychmiastowej wykonalności co do
kwoty 1.672,76 zł.
Strona pozwana w dniu 11 kwietnia 2005 r. wypłaciła J. B. kwotę 1.672,76 zł
zasądzoną wyrokiem z dnia 7 kwietnia 2005 r. Sądu Rejonowego, tj. kwotę, co do
której został nadany rygor natychmiastowej wykonalności. Natomiast pozostała
kwota odszkodowania 3.345,53 zł została wypłacona po uprawomocnieniu się
wyroku w dniu 11 września 2008 r.
W toku procesu strona pozwana w dniu 18 lutego 2010 r. skierowała pismo
do J. B., przekazując oświadczenie o potrąceniu kwoty 5.304,20 zł (w tym 1.672,76
zł - stanowiącej część zasądzonego odszkodowania z rygoru natychmiastowej
wykonalności) i kwoty 2.415 zł (wartość połowy zatrzymanego wynagrodzenia w
związku z postępowaniem dyscyplinarnym wraz z ustawowymi odsetkami) z
wierzytelnością pieniężną Politechniki wobec J. B. wynikającą z prawomocnego
wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia 25 września 2008 r., nakazującego zwrot kwoty
spełnionego świadczenia w wysokości 39.028,18 zł.
W odniesieniu do tak ustalonego stanu faktycznego Sąd Okręgowy wskazał,
że powództwo o ustalenie, że obowiązek zwrotu stronie pozwanej Politechnice
przez J. B. kwoty 39.028,18 zł wygasł, podlega odrzuceniu, bowiem zachodzi w tym
zakresie zachodzi powaga rzeczy osądzonej (art. 199 § 1 pkt 2 k.p.c.).
Sąd Okręgowy uznał, że uzasadnione jest powództwo odnośnie do
waloryzacji wynagrodzenia, którego wypłatę w wysokości 50% wstrzymała strona
pozwana w związku z toczącym się postępowaniem dyscyplinarnym.
Wynagrodzenie to do chwili obecnej nie zostało wypłacone. Sąd Okręgowy wskazał
na treść art. 134 ust. 7 ustawy z dnia 12 września 1990 r. o szkolnictwie wyższym
4
(Dz. U. Nr 65, poz. 385 ze zm.) i stwierdził że strona pozwana jest zobowiązana do
wypłacenia byłemu pracownikowi wynagrodzenia, niewypłaconego w związku z
postępowaniem dyscyplinarnym. Stwierdził, że ze względu na znaczący upływ
czasu od zatrzymania należnego wynagrodzenia oraz jego wymagalności do chwili
obecnej, tj. czasu orzekania, uzasadnione jest żądanie strony powodowej odnośnie
do waloryzacji tego wynagrodzenia na postawie art. 3581
§ 3 k.c., przyjmując za jej
podstawę kwotę 2.232,58 zł miesięcznego wynagrodzenia. Stąd połowa
zwaloryzowanego wynagrodzenia za okres 6 miesięcy zamyka się w kwocie 6.699
zł. W ocenie Sądu Okręgowego, przyjęcie takiej wysokości zwaloryzowanego
wynagrodzenia było zgodne z zasadami współżycia społecznego i interesem stron.
Zdaniem Sądu Okręgowego, potrącenie wierzytelności na mocy oświadczenia
pracodawcy z dnia 18 lutego 2010 r. (w toku procesu) było niezgodne z art. 87 k.p.
Sąd Okręgowy wskazał, że nieuzasadnione było żądanie strony powodowej
odnośnie do ustawowych odsetek od odszkodowania za niezgodne z prawem
rozwiązanie stosunku pracy zasądzonego wyrokiem Sądu Rejonowego z dnia 7
kwietnia 2005 r. lub waloryzacji tego odszkodowania. Z ustaleń wynika, że
odszkodowanie w kwocie 1.672,76 zł, co do której został nadany rygor
natychmiastowej wykonalności, zostało wypłacone w dniu 11 kwietnia 2005 r.,
natomiast odszkodowanie w pozostałej kwocie (3.345,53 zł) - w dniu 11 września
2008 r., a więc niezwłocznie.
Sąd Apelacyjny – Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych, wyrokiem z 26
lipca 2012 r. oddalił apelację i zażalenie strony powodowej (pkt I), zmienił
zaskarżony wyrok w pkt II w ten sposób, że zasądzoną w nim kwotę 6.699 zł
obniżył do kwoty 2.415,00 zł z ustawowymi odsetkami od dnia 11 stycznia 2007 r.,
oddalając dalej idące powództwo (pkt II) oraz oddalił dalej idącą apelację strony
pozwanej (pkt III).
Sąd Apelacyjny wskazał, że w odniesieniu do zwrotu przez J. B. Politechnice
[…] kwoty 39.028,18 zł podziela stanowisko Sądu pierwszej instancji. Kwestia
zwrotu przez pracownika nienależnego świadczenia została rozstrzygnięta
prawomocnym wyrokiem i po jego wydaniu zobowiązany do zwrotu nie może
powoływać się na okoliczności, na które mógł powołać się w „tamtym
postępowaniu”. Podkreślił, że powód myli się, że nie istnieje tożsamość roszczeń w
5
obu przywołanych przez Sąd Rejonowy sprawach. Bez względu na jakiej podstawie
prawnej żądania stron są oparte, dotyczą tej samej sytuacji faktycznej.
Sąd drugiej instancji uznał ponadto, że niezasadna jest apelacja strony
powodowej skarżąca wyrok w części oddalającej powództwo w zakresie waloryzacji
czy też zasądzenia odsetek za opóźnienie w spełnieniu świadczenia
(odszkodowania za niezgodne z prawem rozwiązanie stosunku pracy). Przy
niespornym stanie faktycznym powstał spór prawny, czy wypłacone po kilku latach
(na skutek długotrwałego procesu) odszkodowanie podlega waloryzacji. Skoro w
pozwie nie sformułowano żądania zasądzenia takiego odszkodowania, obowiązek
jego zapłaty powstał z chwilą uprawomocnienia się wyroku - we wrześniu 2008 r. W
tej sytuacji żądanie waloryzacji jest nieuzasadnione z następujących powodów:
możliwość waloryzacji nie dotyczy odszkodowań zasądzanych wyrokami sądów;
możliwość waloryzacji nie dotyczy zobowiązań spełnionych – wygasłych; powód nie
wykazał, że od września 2008 r. nastąpiła istotna zmiana siły nabywczej pieniądza.
Przyjęcie przez Sąd, że wymagalność odszkodowania powstała w dniu 4 września
2008 r., i fakt jego natychmiastowego wypłacenia czyni żądanie w zakresie odsetek
nieuzasadnione.
Sąd Apelacyjny uznał apelację strony pozwanej za częściowo zasadną.
Wskazał, że wynagrodzenie za pracę podlega ochronie zgodnie z regułami
opisanymi w Rozdziale II Kodeksu pracy, a przepisy art. 84 - 91 k.p. są przepisami
szczególnymi, o jakich mowa w art. 505 pkt 4 k.p.c. Zdaniem Sądu Apelacyjnego,
należności z tytułu niewypłaconego pracownikowi wynagrodzenia za pracę nie
tracą swego uprzywilejowanego charakteru oraz ochrony nawet po rozwiązaniu
stosunku pracy. Skoro więc pracownikowi wypłacono połowę wynagrodzenia, to
zgodnie z art. 87 § 4 k.p., jest ono wolne od dalszych potrąceń, z wyjątkiem
należności wymienionych w art. 87 § 1 pkt 1 k.p. Z tego względu uznał
oświadczenie o potrąceniu z dnia 18 lutego 2010 r. za nieskuteczne. Jednakże
obowiązek wypłaty świadczenia, o którym mowa, powstał dopiero z chwilą wydania
ostatecznej decyzji dnia 10 stycznia 2007 r. i od dnia następnego pracodawca jest
w opóźnieniu. Dlatego ocenie podlegać powinno to, czy od stycznia 2007 r. do dnia
wniesienia pozwu - 30 listopada 2009 r. nastąpiła - zgodnie z art. 3581
§ 3 k.c. -
istotna zmiana siły nabywczej pieniądza, czego strona powodowa nie udowodniła.
6
Stąd roszczenie o waloryzację tego świadczenia należało oddalić, zasądzając
jedynie kwotę ograniczonego wynagrodzenia z ustawowymi odsetkami od daty
wymagalności roszczenia.
Powód zaskarżył ten wyrok skargą kasacyjną w części (pkt I, II i IV –
dotyczący kosztów), zarzucając mu naruszenie przepisów prawa materialnego
przez błędną wykładnię i niewłaściwe zastosowanie: art. 87 § 1 k.p., przez
przyjęcie, że odszkodowanie, o którym mowa w art. 45 k.p., nie podlega
szczególnej ochronie przed potrąceniem; art. 505 pkt 3 k.c. w związku z art. 300
k.p., przez jego niezastosowanie do odszkodowania, o którym mowa w art. 45 k.p.,
które powinno być zakwalifikowane jako wierzytelność wynikająca z czynu
niedozwolonego (bezprawnego wypowiedzenia/rozwiązania stosunku pracy);
art. 3581
§ 3 k.c., przez przyjęcie, że nie jest możliwa waloryzacja odszkodowania,
o którym mowa w art. 45 k.p. - jako świadczenia ustalonego w orzeczeniu
sądowym, a także mylenie pojęć „powstania zobowiązania” oraz „terminu
spełnienia świadczenia” (z art. 455 k.c.) w odniesieniu do wypłaty wynagrodzenia
ograniczonego na podstawie art. 134 ust. 6 i 7 ustawy z dnia 12 września 1990 r. o
szkolnictwie wyższym; art. 3581
§ 3 k.c., przez bezwzględne przyjęcie
niedopuszczalności zastosowania waloryzacji sądowej w sytuacji spełnienia
świadczenia (wygaśnięcie długu) pomimo wystąpienia istotnej zmiany siły
nabywczej pieniądza; art. 455 k.c., przez przyjęcie, że wymagalność
odszkodowania, o którym mowa w art. 45 k.p., powstaje z dniem prawomocności
wyroku zasądzającego świadczenie.
Skarżący zarzucił także naruszenie przepisów postępowania: art. 366 k.p.c.
w związku z art. 199 § 1 pkt 2 k.p.c., przez błędne przyjęcie tożsamości pomiędzy
żądaniem restytucyjnym uwzględnionym na podstawie art. 415 k.p.c. a żądaniem
ustalenia wygaśnięcia obowiązku zwrotu świadczenia opartym na art. 409 k.c. w
związku z art. 189 k.p.c.; art. 328 § 2 k.p.c., przez całkowity brak uzasadnienia
prawnego zakwestionowania stanowiska Sądu pierwszej instancji dotyczącego
ochrony odszkodowania przed potrąceniem oraz art. 378 § 2 k.p.c., przez całkowity
brak zbadania zarzutu nr 3 apelacji dotyczącego wadliwie pominiętej w ustaleniach
Sądu pierwszej instancji okoliczności dokonania potrącenia przez pozwaną kwoty
1672,76 zł jako pierwotnie wypłaconej (części) odszkodowania następnie uznanej
7
za nienależne świadczenie i potrąconej z inną cywilną wierzytelnością między
stronami.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna ma usprawiedliwioną podstawę w odniesieniu do zarzutu
naruszenia art. 3581
§ 3 k.c., przez jego błędną wykładnię zakładającą, że nie jest
możliwa waloryzacja zasądzonego wyrokiem sądu odszkodowania i błędne
rozumienie użytego w tym przepisie pojęcia „powstania zobowiązania” - w
odniesieniu do wypłaty wynagrodzenia ograniczonego na podstawie art. 134 ust. 6 i
7 ustawy z dnia 12 września 1990 r. o szkolnictwie wyższym, a także przez
bezwzględne przyjęcie niedopuszczalności zastosowania waloryzacji sądowej w
sytuacji spełnienia świadczenia pomimo wystąpienia istotnej zmiany siły nabywczej
pieniądza.
Jednym z żądań skarżącego jest waloryzacja odszkodowania za bezprawne
zwolnienie z pracy zasądzonego wyrokiem z dnia 7 kwietnia 2005 r.
Ocena zasadności tego roszczenia wymaga przede wszystkim rozważenia
charakteru odszkodowania na podstawie art. 45 § 1 k.p. Jak bowiem podkreślił Sąd
Najwyższy w uchwale składu 7 sędziów z dnia 29 czerwca 1995 r., I PZP 5/95
(OSNAPIUS 1996, nr 4, poz. 56), możliwość waloryzacji sądowej zobowiązania
zakładu pracy wobec pracownika zależy od jego istoty. Artykuł 3581
§ 3 k.c.
ustanowił sądową waloryzację świadczeń w razie istotnej zmiany siły nabywczej
pieniądza po powstaniu zobowiązania. Przedmiot tego zobowiązania określa § 1
omawianego przepisu i jest nim wyłącznie suma pieniężna. Zatem art. 3581
§ 3 k.c.
ma zastosowanie jedynie do świadczeń pieniężnych i odnosi się do takich
zobowiązań, które były od samego początku zobowiązaniami pieniężnymi. Zarówno
zasada nominalizmu z art. 3581
§ 1 k.c., jak i zasada waloryzacji przewidziana w
art. 3581
§ 3 k.c., może mieć zastosowanie jedynie do zobowiązań pieniężnych w
ścisłym tego słowa znaczeniu. Chodzi tu o pewną wartość wyrażoną przez
określoną sumę pieniężną. Inaczej sprawa się przedstawia, gdy mamy do czynienia
z wszelkiego rodzaju zobowiązaniami kompensacyjnymi, to znaczy tam, gdzie
chodzi o zobowiązania niepieniężne, w których występują świadczenia pieniężne
8
(np. odszkodowanie, zwrot bezpodstawnego wzbogacenia, zwrot wartości
nakładów i pożytków). Również w uchwałach z dnia 28 października 1993 r.,
III CZP 142/93 (OSNCP 1994, z. 4, poz. 82) i z dnia 20 kwietnia 1994 r., III CZP
58/94, (OSNCP 1994, z. 11, poz. 207) Sąd Najwyższy podkreślił, że zmiana
Kodeksu cywilnego dokonana w ustawie z dnia 28 lipca 1990 r. stanowi ustawowe
potwierdzenie podziału zobowiązań, których umorzenie następuje przez spełnienie
świadczenia pieniężnego, na zobowiązania pieniężne sensu stricto i zobowiązania
ze swej istoty niepieniężne, w których zapłata sumy pieniędzy umarza
zobowiązanie, dlatego że przywrócenie stanu poprzedniego jest niemożliwe albo
nadmiernie kosztowne lub utrudnione (art. 363 § 1 k.c.). Zobowiązania ściśle
pieniężne charakteryzują się tym, że zapłata pieniędzy jest świadczeniem głównym
od początku powstania stosunku zobowiązaniowego. W konsekwencji istotne jest
to, czy omawiane odszkodowanie ma charakter świadczenia pieniężnego czy też
niepieniężnego.
Odszkodowanie na podstawie art. 45 § 1 k.p. pełni funkcję kompensacyjną
tylko w ograniczonym zakresie. W myśl art. 471
k.p. odszkodowanie, o którym
mowa w art. 45, przysługuje w wysokości wynagrodzenia za okres od 2 tygodni do
3 miesięcy, nie niższej jednak od wynagrodzenia za okres wypowiedzenia. Przepis
ten określa minimalną (tj. równą wynagrodzeniu za okres wypowiedzenia) oraz
maksymalną (równą wynagrodzeniu za okres trzech miesięcy) wysokość
odszkodowania, pozostawia więc ocenie sądu ustalenie jego konkretnej wysokości
w tych właśnie granicach. Odpowiedzialność odszkodowawcza pracodawcy i jej
wysokość nie jest uzależniona od wystąpienia realnej szkody po stronie
pracownika. W tym aspekcie odpowiedzialność pracodawcy to szczególnego
rodzaju odpowiedzialność z tytułu dokonania wadliwej czynności prawnej,
występująca bez względu na powstanie rzeczywistej szkody. Natomiast, patrząc z
perspektywy pracownika, zrekompensowanie utraconych przez niego zarobków
stanowi jedynie uboczny cel odszkodowania ograniczony do zryczałtowanej kwoty
pieniężnej (zob. wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 18 października 2005 r.,
SK 48/03, OTK-A 2005, Nr 9, poz. 101). W wysokości odszkodowania uwzględnia
się wynagrodzenie pracownika obliczone jak ekwiwalent za urlop wypoczynkowy
(§ 2 ust. 1 pkt 2 rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 29 maja
9
1996 r. w sprawie sposobu ustalania wynagrodzenia w okresie niewykonywania
pracy oraz wynagradzania stanowiącego podstawę obliczania odszkodowań,
odpraw, dodatków do wynagrodzenia i innych należności przewidzianych w
Kodeksie pracy; Dz. U. Nr 62, poz. 289 ze zm.). Najogólniej rzecz ujmując, jest to
wynagrodzenie wypłacone przed rozwiązaniem stosunku pracy, co wynika z
rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 8 stycznia 1997 r. w
sprawie szczegółowych zasad udzielania urlopu wypoczynkowego, ustalania i
wypłacania wynagrodzenia za czas urlopu oraz ekwiwalentu pieniężnego za urlop
(Dz. U. Nr 2, poz. 14 ze zm.).
W konsekwencji istnieją podstawy do uznania, że limitujący wysokość
obowiązku odszkodowawczego pracodawcy z tytułu nieuzasadnionego lub
niezgodnego z prawem wypowiedzenia pracownikowi umowy o pracę art. 471
k.p.
sprawia, iż roszczenie o odszkodowanie na podstawie art. 45 § 1 k.p. jest
roszczeniem o zapłatę z góry określonej, zryczałtowanej sumy pieniężnej
(roszczeniem o świadczenie pieniężne), nie stanowi natomiast surogatu
indywidualnie oznaczonego dobra, utraconego na skutek bezprawnego działania
pracodawcy. Dodać też trzeba, że brak jest instrumentu harmonizującego
kompensacyjną funkcję odszkodowania z art. 45 § 1 k.p. ze zmianami wartości
pieniądza, tak jak to miejsce w przypadku odszkodowań na podstawie przepisów
Kodeksu cywilnego. Chodzi w tym przypadku o art. 363 § 2 k.c., który eliminuje
niebezpieczeństwo związane ze zmianą cen w okresie między wyrządzeniem
szkody a datą wyrokowania czy art. 907 § 2 k.c., pozwalający żądać zmiany
wysokości renty z uwagi na istotny spadek siły nabywczej pieniądza. Także więc
względy aksjologiczne przemawiają za dopuszczalnością stosowania art. 3581
§ 3
k.c. do omawianego odszkodowania, aby zapewnić jego realną wartość w
przypadku długotrwałego postępowania sądowego.
Zgodnie z art. 3581
§ 3 k.c. w związku z § 1 tego artykułu, przedmiotem
waloryzacji jest określone sumą pieniężną świadczenie pieniężne będące
przedmiotem zobowiązania od chwili jego powstania. Roszczenia wynikające z
praw podmiotowych względnych, a takimi są zobowiązania wynikające ze stosunku
pracy, powstają jednocześnie z powstaniem prawa podmiotowego, które jest ich
źródłem i istnieją bez względu na to, czy są wymagalne (por. uchwałę Sądu
10
Najwyższego z dnia 24 stycznia 1996 r., III CZP 196/95 OSNC 1996, nr 6, poz. 78
oraz wyrok Sądu Najwyższego z dnia 29 stycznia 2000 r., V CKN 489/00, OSNC
2002, nr 7-8, poz. 104). Zobowiązanie (art. 353 § 1 k.c.) to określony stosunek
prawny, w którym pewna osoba może żądać od innej osoby określonego
świadczenia, ta inna osoba zaś powinna świadczenie to spełnić. Powstanie
zobowiązania to tym samym powstanie stosunku prawnego, nie zaś chwila, w jakiej
w ramach tego stosunku roszczenia te stają się wymagalne (zob. uzasadnienie
wyroku Sądu Najwyższego z dnia 22 lutego 1994 r., I PRN 125/93; OSNC 1994, nr
12, poz. 244).
Zobowiązanie pracodawcy do odszkodowania lub przywrócenia do pracy
(art. 45 § 1 k.p.) powstaje z chwilą bezprawnego rozwiązania stosunku pracy, zaś
wytoczone powództwo ma na celu wykonanie tego zobowiązania. Alternatywność
przysługujących roszczeń powoduje jedynie to, że pracownik musi wybrać jedno z
nich, co może mieć wpływ jedynie na wymagalność zobowiązania. Także
zasądzenie przez sąd odszkodowania i jednocześnie oddalenie żądanie
przywrócenia do pracy (na podstawie art. 45 § 2 k.p. lub art. 4771
k.p.c.) nie wynika
z innego, nowego zobowiązania niż to pierwotne - mające swoje źródło w
bezprawnym zwolnieniu z pracy. Sąd, korzystając z przysługujących mu uprawnień,
zmienia jedynie sposób wykonania zobowiązania.
Błędne jest zatem stanowisko odrzucające z góry możliwość waloryzacji
odszkodowania zasądzonego wyrokiem sądu zamiast żądanego przez pracownika
przywrócenia do pracy.
Kolejną kwestię stanowi waloryzacja zatrzymanego wynagrodzenia za pracę.
Źródłem prawa pracownika do wynagrodzenia za pracę jest stosunek pracy,
którego nawiązanie zobowiązuje pracownika do wykonywania pracy określonego
rodzaju na rzecz pracodawcy i pod jego kierownictwem oraz w miejscu i czasie
wyznaczonym przez pracodawcę, a pracodawcę - do zatrudniania pracownika za
wynagrodzeniem (art. 22 § 1 k.p.). Wynagrodzenie przysługuje za pracę wykonaną;
za czas niewykonywania pracy pracownik zachowuje prawo do wynagrodzenia
tylko wówczas, gdy przepisy prawa pracy tak stanowią (art. 80 k.p.). Wypłata
wynagrodzenia za pracę następuje nie rzadziej niż raz w miesiącu (art. 85 § 1 k.p.),
stanowiąc ekwiwalent pracy świadczonej (wykonanej) na rzecz pracodawcy w
11
danym okresie.
Wynagrodzenie zatrzymane przez pracodawcę na podstawie art. 134 ust. 6 i
7 ustawy z dnia 12 września 1990 r. o szkolnictwie wyższym nie jest
wynagrodzeniem za pracę wykonaną (art. 80 zdanie pierwsze k.p.), ale
wynagrodzeniem za czas niewykonywania pracy. Stosownie do treści art. 80 zdanie
drugie k.p., za czas niewykonywania pracy pracownik zachowuje prawo do
wynagrodzenia tylko wówczas, gdy przepisy prawa pracy tak stanowią. W tym
przypadku zobowiązanie pracodawcy do wypłaty pracownikowi wynagrodzenia za
okres, kiedy nie świadczył pracy, wynika z przepisów przywołanej wyżej ustawy.
Zgodnie z jej art. 134 ust. 2, organ uprawniony do mianowania nauczyciela
akademickiego, po zasięgnięciu opinii rzecznika dyscyplinarnego, może zawiesić w
pełnieniu obowiązków zawodowych nauczyciela akademickiego także w toku
postępowania wyjaśniającego, zaś wynagrodzenie zasadnicze nauczyciela
akademickiego w okresie zawieszenia w pełnieniu obowiązków może ulec
ograniczeniu najwyżej do połowy, w zależności od stanu rodzinnego nauczyciela
akademickiego, począwszy od pierwszego dnia miesiąca kalendarzowego
następującego po miesiącu, w którym nastąpiło zawieszenie (ust. 6). Jeżeli
postępowanie dyscyplinarne zakończy się umorzeniem z braku dowodów winy albo
wydaniem orzeczenia lub wyroku uniewinniającego, nauczycielowi akademickiemu
należy wypłacić pozostałą część pełnego wynagrodzenia (ust. 7).
Z przywołanych przepisów wynika, że część wynagrodzenia za czas
niewykonywania pracy może zostać zatrzymana na mocy fakultatywnej decyzji
pracodawcy i staje się należna po zakończeniu postępowania dyscyplinarnego, pod
warunkiem jego umorzenia z braku dowodów winy lub wydania orzeczenia
uniewinniającego. Pracodawca, podejmując uprawnioną decyzję o zatrzymaniu
części wynagrodzenia, przyjmuje na siebie jej prawne konsekwencje, z których
wynika zobowiązanie do wypłaty świadczenia pod warunkiem wystąpienia
okoliczności opisanych w ust. 7 komentowanego przepisu. Zobowiązanie to
powstaje zatem z chwilą zatrzymania wynagrodzenia, a jego wymagalność
następuje (warunkowo) po zakończeniu postępowania dyscyplinarnego. Wbrew
temu stanowisku Sąd drugiej instancji przyjął, że dopiero zakończenie
12
postępowania dyscyplinarnego stworzyło po stronie pracodawcy zobowiązanie do
zapłaty zatrzymanego wynagrodzenia.
Powyższe wywody nie wyczerpują jednak całej problematyki związanej z
waloryzacją zatrzymanego wynagrodzenia. W orzecznictwie Sądu Najwyższego
przyjmuje się, że prawo pracy ma własne tryby ustalania i zmiany wysokości
wynagrodzenia za pracę lub jego poszczególnych składników, więc przepis
art. 3581
§ 3 k.c. może być w związku z art. 300 k.p. zastosowany w sprawach
płacowych tylko w zgodzie z zasadami prawa pracy i w sposób odpowiedni.
Odesłanie w art. 300 k.p. do odpowiedniego stosowania przepisów Kodeksu
cywilnego i pod warunkiem, że przepisy te nie są sprzeczne z zasadami prawa
pracy, nie wyklucza jednak w ogóle możliwości stosowania art. 3581
§ 3 k.c. w
zakresie wynagrodzenia za pracę. Już w uchwale z dnia 3 kwietnia 1992 r., I PZP
19/92 (OSNCP 1992, z. 9, poz. 166) Sąd Najwyższy uznał, że jeżeli zakład pracy
nie wypłacił w terminie należnego pracownikowi świadczenia, zaś między ustaloną
datą wypłaty świadczenia a jego spełnieniem nastąpił znaczny spadek siły
nabywczej pieniądza, to nie ma przeszkód do odpowiedniego zastosowania
art. 3581
§ 3 k.c. Podobne stanowisko zajął Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 3
czerwca 1993 r., I PR 60/90 (niepublikowanym), którego przedmiotem było
odszkodowanie z tytułu nieprawidłowego wypowiedzenia umowy o pracę. W
wymienionej sprawie Sąd Najwyższy dopuścił możliwość waloryzacji
odszkodowania z takiego tytułu wówczas, gdy nie zostało ono wypłacone w
terminie i gdy w okresie opóźnienia nastąpił znaczny spadek wartości pieniądza,
który sprawił, że zobowiązanie zakładu pracy w nominalnej wysokości nie mogło
spełnić swojej roli. Również w uchwale składu siedmiu sędziów z dnia 29 czerwca
1995 r., I PZP 5/95 (niepublikowanej) Sąd Najwyższy opowiedział się za
dopuszczalnością waloryzowania świadczenia pieniężnego, stanowiącego składnik
wynagrodzenia za pracę wówczas, gdy świadczenie to nie zostało spełnione w
terminie.
W konsekwencji co do zasady „odpowiednie” stosowanie art. 3581
§ 3 k.c. do
wynagrodzenia za pracę polega na ograniczeniu wynikającej z przepisu możliwości
zmiany wysokości tylko tego wynagrodzenia, które nie zostało wypłacone w
terminie (zob. także wyroki Sądu Najwyższego z dnia z dnia 8 października 1996 r.,
13
I PRN 90/96, LEX nr 1222362; z dnia 8 października 1996 r., I PRN 96/96,
OSNAPiUS 1997, nr 12, poz. 213).
Trzeba jednak mieć na uwadze, że stanowisko o możliwości waloryzacji
jedynie wynagrodzenia niewypłaconego przez pracodawcę w terminie wyrażone
zostało na tle stanów faktycznych, w których moment wymagalności wynagrodzenia
za pracę określały art. 85 k.p. i art. 86 k.p., ustanawiające powszechnie
obowiązujące terminy (zasady) wypłaty wynagrodzenia (wykonania zobowiązania
przez pracodawcę). Chodziło w tych wypadkach o to, że mechanizm waloryzacyjny
ustanowiony w przepisach prawa cywilnego nie może ingerować w obowiązujące w
prawie pracy zasady regulacji wynagrodzeń za pracę. W omawianym przypadku
sytuacja jest odmienna, ponieważ nie może być mowy o takiej ingerencji.
Wymagalność zobowiązania pracodawcy, na mocy jego fakultatywnej decyzji,
zostaje odroczona do czasu rozstrzygnięcia o delikcie dyscyplinarnym. Uprawniony
jest zatem pogląd, że w tej szczególnej sytuacji istotny spadek siły nabywczej
pieniądza od powstania zobowiązania do jego spełnienia może stanowić
uzasadnioną podstawę żądania waloryzacji zatrzymanego wynagrodzenia na
podstawie art. 3581
§ 3 k.c.
Kolejnym problemem jest kwestia, czy zapłata sumy nominalnej jest zawsze
wykonaniem zobowiązania. Z punktu widzenia art. 3581
§ 3 k.c. istotne są zmiany
siły nabywczej pieniądza od powstania zobowiązania do jego wygaśnięcia. Sąd
Najwyższy w składzie rozpoznającym niniejszą sprawę podziela pogląd wyrażony w
uchwale Sądu Najwyższego z dnia 3 kwietnia 1992 r., I PZP 19/92 (OSNCP 1992, z.
9, poz. 166), że zgodnie z art. 3581
§ 1 k.c. zapłata kwoty nominalnej stanowi
jedynie spełnienie świadczenia. Nie oznacza ona jeszcze wykonania zobowiązania,
gdyż do tego potrzebne jest ponadto zaspokojenie wierzyciela. Według art. 354 § 1
k.c. wykonanie zobowiązania przez dłużnika powinno być zgodne ze społeczno-
gospodarczym celem zobowiązania oraz z zasadami współżycia społecznego, a
także ewentualnie ustalonymi zwyczajami. Zapobiega to sytuacjom, w których
spełnienie przez dłużnika świadczenia w sposób formalnie zgodny z treścią
zobowiązania nie zaspokajałoby uzasadnionego interesu wierzyciela. Taką sytuację
tworzy istotna zmiana siły nabywczej pieniądza po powstaniu zobowiązania.
Spełnienie w tej sytuacji świadczenia przez zapłatę kwoty nominalnej nie zaspokaja
14
interesu wierzyciela i nie powoduje wygaśnięcia zobowiązania, chyba że wierzyciel
przyjmie takie świadczenie na zaspokojenie swojej wierzytelności. O spełnieniu
świadczenia można mówić bowiem dopiero wtedy, gdy zostaje ono zaofiarowane
przez dłużnika i przyjęte przez wierzyciela. Oświadczenie wierzyciela o przyjęciu
zapłaty kwoty nominalnej na zaspokojenie wierzytelności może zostać złożone
przez każde zachowanie ujawniające taką wolę w sposób dostateczny (art. 60 k.c.).
Tymczasem Sąd drugiej instancji uznał, że w każdym przypadku spełnienie
świadczenia przez zapłatę sumy nominalnej oznacza zaspokojenie wierzyciela.
Wskazane wyżej uchybienia doprowadziły do wadliwego odrzucenia a limine
możliwości waloryzacji odszkodowania i zatrzymanego wynagrodzenia za pracę.
Trzeba jednak podkreślić, że potencjalna możliwość waloryzacji tych świadczeń nie
oznacza, że roszczenia powoda w tym zakresie są usprawiedliwione co do zasady.
Niezbędnym warunkiem prawidłowego zastosowania art. 3581
§ 3 k.c. jest w
pierwszej kolejności wystąpienie spadku siły nabywczej pieniądza i to istotnego, a
następnie zastosowanie odpowiedniego miernika waloryzacji, czego - wobec
prezentowanego stanowiska – Sąd drugiej instancji dotychczas nie brał pod uwagę.
Przy czym obie te kwestie można by odnosić do wzrostu wynagrodzeń nauczycieli
akademickich pod warunkiem, że byłby on wyłącznie wynikiem indeksacji płac
polegającej na dostosowaniu poziomu wynagrodzeń do wzrostu cen i kosztów
utrzymania.
Co się zaś tyczy zarzutu naruszenia art. 455 k.c., to skarżący na jego
podstawie kwestionuje oddalenie żądania odsetek ustawowych od odszkodowania.
Tymczasem przepis ten jedynie precyzuje termin spełnienia świadczenia, natomiast
sam w sobie nie stanowi podstawy prawnej do żądania ustawowych odsetek.
Niepowołanie adekwatnego przepisu – art. 481 § 1 k.c. - powoduje, że kwestia ta
uchyla się spod kontroli Sądu Najwyższego, który, stosownie do treści art. 39813
§ 1
k.p.c., rozpoznaje skargę kasacyjną w granicach zaskarżenia oraz w granicach
podstaw; w granicach zaskarżenia bierze z urzędu pod rozwagę wyłącznie
nieważność postępowania. To z kolei oznacza konieczność oddalenia skargi
kasacyjnej w omawianym zakresie.
Przechodząc do kolejnego zarzutu naruszenia art. 366 k.p.c. w związku z
art. 199 § 1 pkt 2 k.p.c., wskazać należy na ugruntowany obecnie pogląd, że
15
podstawą roszczenia restytucyjnego (art. 39815
§ 1 k.p.c. w związku z art. 415 k.p.c.)
są przepisy Kodeksu cywilnego (zob. uchwałę siedmiu sędziów Sądu Najwyższego
z dnia 11 lipca 2012 r., II PZP 1/12, OSNP 2013, nr 5-6, poz. 49). W konsekwencji
przepisy Kodeksu postępowania cywilnego, które dotyczą roszczenia
restytucyjnego, są wyłącznie przepisami o charakterze proceduralnym i ustanawiają
tylko uproszczony tryb dochodzenia tego roszczenia, a jego podstawę
materialnoprawną stanowią przepisy Kodeksu cywilnego o bezpodstawnym
wzbogaceniu (nienależnym świadczeniu). Możliwość złożenia wniosku
restytucyjnego jest dodatkowym przywilejem strony i w związku z tym do jej wyboru
pozostawiono skorzystanie z uproszczonej formy zwrotu spełnionego lub
wyegzekwowanego świadczenia lub dochodzenie go w osobnym procesie. Zatem
wniosek restytucyjny jest równoważny powództwu o zwrot nienależnego
świadczenia w rozumieniu art. 410 k.c. Jego pozytywne rozstrzygnięcie przez sąd
tworzy stan osądzenia sprawy o zwrot spełnionego świadczenia niezależnie od
ewentualnych uchybień polegających na niezastosowaniu właściwych przepisów
prawa materialnego dotyczących bezpodstawnego wzbogacenia (nienależnego
świadczenia). Inaczej rzecz ujmując, nawet wadliwe z punktu widzenia przepisów
prawa materialnego pozytywne rozstrzygnięcie o wniosku restytucyjnym, opierające
się na poglądzie, że to wyłącznie art. 415 k.p.c. stanowi materialnoprawną
podstawę roszczenia, nie uchyla powagi rzeczy osądzonej (art. 366 k.p.c.) co do
obowiązku zwrotu spełnionego świadczenia. O przedmiocie osądzenia sprawy w
tym zakresie przesądza bowiem treść rozstrzygnięcia sądu o żądaniu strony
(wniosku) zamieszczona w sentencji wyroku.
Orzeczenie restytucyjne wynikające z wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia 28
września 2005 r., nakazało powodowi zwrot spełnionego świadczenia w kwocie
39.029,18 zł. Nastąpił zatem stan osądzenia sprawy w przedmiocie żądania przez
stronę pozwaną zwrotu świadczenia spełnionego przez nią na podstawie
wcześniejszego prawomocnego wyroku Sądu Apelacyjnego, uchylonego następnie
przez Sąd Najwyższy. Aktualne żądanie powoda - nazwane przez niego
roszczeniem o ustalenie (art. 189 k.p.c.) wygaśnięcia obowiązku zwrotu powyższej
kwoty - oznacza żądanie ustalenia, że nie ma on obowiązku zwrotu kwoty objętej
orzeczeniem restytucyjnym. Odnosi się zatem wprost do przedmiotu, o którym
16
rozstrzygnął prawomocnie Sąd Apelacyjny między tymi samymi stronami. W istocie
więc przedmiotem powyższego żądania jest roszczenie już prawomocnie osądzone,
co uzasadniało odrzucenie pozwu na podstawie art. 199 § 1 pkt 2 k.p.c. W
rezultacie zarzut naruszenia art. 366 k.p.c. w związku z art. 199 § 1 pkt 2 k.p.c.
okazał się nieuzasadniony, co spowodowało oddalenie skargi kasacyjnej w
omawianej kwestii.
Jeśli zaś chodzi o zarzut naruszenia art. 87 § 1 k.p. i art. 505 pkt 3 k.c.
odnoszący się do dopuszczalności potrącenia przez pracodawcę swojej
wierzytelności względem pracownika z wierzytelności przysługującej pracownikowi
względem pracodawcy w postaci odszkodowania za niezgodne z prawem
rozwiązanie umowy o pracę (art. 45 k.p.), to jest on pozbawiony jakiegokolwiek
znaczenia. Wynik niniejszej sprawy nie zależy od rozstrzygnięcia, czy w świetle
przywołanych przepisów takie potrącenie było dopuszczalne. Rzeczywisty problem
związany z tym potrąceniem koncentruje się wokół kwestii spełnienia świadczenia,
skoro chodzi o to, że kwota 1672,76 zł (objęta rygorem natychmiastowej
wykonalności w wyroku Sądu Rejonowego z dnia 7 kwietnia 2005 r), wypłacona w
dniu w dniu 11 kwietnia 2005 r., została następnie „odebrana” przez jej potrącenie z
innej cywilnej wierzytelności przysługującej stronie pozwanej względem powoda.
Nie jest istotne czy pracodawca w świetle obowiązujących przepisów mógł dokonać
potrącenia, ale czy rzeczywiście tego dokonał, a więc czy doszło do umorzenia
(całkowitego lub częściowego) wierzytelności powoda względem strony pozwanej
(art. 498 § 2 k.c.) i czy można to zakwalifikować, jak tego chce powód, jako
niespełnienie świadczenia (części odszkodowania). W rezultacie zarzucane
naruszenie przepisu postępowania - art. 328 § 2 k.p.c. związane z brakiem
wyjaśnienia przez Sąd, czy odszkodowanie korzysta z ochrony przewidzianej w art.
87 § 1 k.p., nie ma wpływu na wynik sprawy (art. 3983
§ 1 pkt 2 k.p.c.).
Jeśli natomiast chodzi o kolejny zarzut procesowy dotyczący nierozważenia
przez Sąd drugiej instancji zarzutu apelacyjnego powołującego się na brak ustaleń
w kwestii dokonanego potrącenia, to skarżący oparł go na wadliwej podstawie.
Powołany w tym zakresie art. 378 § 2 k.p.c. nie dotyczy obowiązku sądu drugiej
instancji odniesienia się do wszystkich zarzutów apelacji.
17
Mając na uwadze powyższe Sąd Najwyższy na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c.
uchylił wyrok w zakresie wynikającym z sentencji wyroku oraz na podstawie
art. 38914
k.p.c. oddalił skargę kasacyjną w pozostałej części.