Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 187/13
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 28 listopada 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Iwona Koper (przewodniczący)
SSN Kazimierz Zawada (sprawozdawca)
SSN Maria Szulc
Protokolant Bogumiła Gruszka
w sprawie ze skargi Miejskich Wodociągów i Kanalizacji w B. Spółki z
ograniczoną odpowiedzialnością z siedzibą w B.
przeciwko L. P. GmbH & Co. KG z siedzibą w K. (Niemcy)
o uchylenie wyroku Sądu Polubownego w W.
z dnia 3 czerwca 2011 roku
uzupełnionego wyrokiem z dnia 16 lipca 2011 roku
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej
w dniu 28 listopada 2013 r.,
skargi kasacyjnej skarżącego
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 5 grudnia 2012 r.
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania oraz i
rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością, Miejskie Wodociągi i Kanalizacja
w B., wniosła skargę o uchylenie wyroku Sądu Polubownego przy Krajowej Izbie
Gospodarczej w W. z dnia 3 czerwca 2011 r., zasądzającego od niej na rzecz L. P.
GmbH & Co. KG z siedzibą w K., w Republice Federalnej Niemiec, kwotę 403
783,24 euro, oraz uzupełniającego go wyroku tego Sądu z 16 lipca 2011 r.,
zasądzającego odsetki od wymienionej kwoty od dnia 12 marca 2010 r.
Podstawę skargi stanowiły zarzuty naruszenia art. 1206 § 1 pkt 2 k.p.c.
przez pozbawienie strony skarżącej w postępowaniu arbitrażowym możliwości
obrony swych praw, art. 1206 § 1 pkt 4 k.p.c. przez niezachowanie podstawowych
zasad postępowania przed Sądem Polubownym określonych w Kodeksie
postępowania cywilnego i w regulaminie rozpatrującego sprawę Sądu
Polubownego oraz art. 1183 k.p.c. i art. 45 Konstytucji RP przez naruszenie zasady
równości stron w tym postępowaniu.
Sąd Okręgowy postanowieniem z dnia 11 lipca 2012 r. oddalił skargę.
Apelację strony skarżącej od tego postanowienia Sąd Apelacyjny oddalił
postanowieniem z dnia 5 grudnia 2012 r. Wcześniej Sąd Okręgowy prawomocnym
postanowieniem z dnia 11 października 2011 r. stwierdził wykonalność wyroku
Sądu Polubownego przy Krajowej Izbie Gospodarczej w W. z dnia 3 czerwca 2011
r., uzupełnionego wyrokiem z dnia z 16 lipca 2011 r.
Z ustaleń dokonanych w sprawie wynika, że w toku postępowania przed
Sądem Polubownym dopuszczony został dowód z przesłuchania strony skarżącej.
Słuchani w jej imieniu mieli być członkowie zarządu, S. D. oraz S. R. Termin ich
przesłuchania wyznaczono na 13 października 2010 r. Zostali oni o nim
powiadomieni, jednak w dniu tym nie stawili się. W dniu 12 października 2010 r. w
trakcie przerwy w rozprawie przed Sądem Polubownym pełnomocnicy stron
rozmawiali na temat możliwości przeprowadzenia w dniu następnym
zaplanowanych przesłuchań. W wyniku tej rozmowy J. W., pełnomocniczka strony
skarżącej, przekazała telefonicznie S. D., że nie musi przyjeżdżać w dniu 13
października 2010 r. w celu przesłuchania oraz poprosiła go, aby powiadomił S. R.,
3
że także on nie musi przyjeżdżać w tym dniu w celu przesłuchania. Chociaż 12
października 2010 r. pojawiły się wątpliwości co do możliwości przeprowadzenia
nazajutrz zaplanowanych przesłuchań, to jednak protokół rozprawy przed Sądem
Polubownym oraz nagranie przebiegu rozprawy, jak i zeznania słuchanej
w charakterze świadka J. W., nie potwierdzają, że Sąd Polubowny postanowił
przesłuchać członków zarządu skarżącej w innym dniu niż 13 października 2010 r.
Fragment protokołu z rozprawy w dniu 12 października 2010 r. „zrobimy przerwę,
proszę zostać, my sobie znajdziemy jakieś miejsce”, wskazuje, że członkowie
składu orzekającego nie brali udziału we wspomnianych nieformalnych rozmowach
w przerwie rozprawy. Z protokołu rozprawy w dniu 13 października 2010 r. wynika
natomiast jedynie, że przewodniczący stwierdził, iż „jest jeszcze niezrealizowany
wniosek dowodowy w zakresie umożliwienia (...) zajęcia stanowiska panu D. i panu
R.”, „terminu teraz nie ustalimy”, „po złożeniu przez strony memorandów
porozprawowych Zespół Orzekający podejmie stanowisko co do dalszego toku
postępowania”. Na rozprawie w dniu 13 października 2010 r. przewodniczący
oświadczył, że rozprawę zamyka, a obecni na niej pełnomocnicy skarżącej nie
wnieśli zastrzeżenia. W składanych po zamknięciu rozprawy pismach z 25
listopada 2010 r., 6 grudnia 2010 r., 22 grudnia 2010 r. i 2 stycznia 2011 r. strona
skarżąca nie wnosiła o wyznaczenie rozprawy w celu przesłuchania swoich
przedstawicieli. Wniosek o rozważenie otwarcia zamkniętej rozprawy w celu
przesłuchania członków zarządu strony pozwanej złożyła tylko powodowa spółka,
jednak dopiero w dniu 14 czerwca 2011 r., tj. już po wydaniu zaskarżonego wyroku.
W uzasadnieniu wyroku Sądu Polubownego wyraźnie wskazano, że przesłuchanie
członków zarządu skarżącej nie nastąpiło dlatego, iż nie stawili się oni w tym celu w
wyznaczonym dniu.
Sąd Apelacyjny podzielił zapatrywanie Sądu Okręgowego, że dokonane
w sprawie ustalenia nie pozwalały przyjąć, iż w postępowaniu arbitrażowym doszło
do zarzucanych przez stronę skarżącą naruszeń prawa, w szczególności do
pozbawienia strony skarżącej możliwości obrony swych praw wskutek
nieprzesłuchania członków jej zarządu. W ocenie Sądu Apelacyjnego, nie było
w okolicznościach sprawy podstaw do uznania, że strona skarżąca, która brała
udział w całym postępowaniu arbitrażowym (reprezentowali ją zawodowi
4
pełnomocnicy) została pozbawiona prawa do obrony (art. 1206 § 1 pkt 2 k.p.c.),
ani do uznania, że wyrok Sądu Polubownego zasądzający od niej świadczenie
jest sprzeczny z podstawowymi zasadami porządku prawnego (art. 1206 § 2 pkt 2
k.p.c.).
Kwestionując w całości postanowienie Sądu Apelacyjnego strona skarżąca
jako podstawy kasacyjne przytoczyła naruszenie art. 1206 § 1 pkt 2 i art. 1206 § 2
pkt 2 k.p.c., naruszenie art. 1184 § 1 i 2 w związku z art. 157 § 1, art. 158 § 1 k.p.c.
i § 32 ust. 1 Regulaminu Sądu Polubownego przy Krajowej Izbie Gospodarczej
w W., naruszenie art. 382 w związku z art. 233 i 328 § 2 k.p.c., naruszenie art. 378
§ 1 w związku z art. 328 § 2 i art. 391 § 1 k.p.c. oraz naruszenie art. 328 § 2 w
związku z art. 391 § 1 k.p.c. Przytoczone zarzuty kasacyjne skupiają się przede
wszystkim na fakcie nieprzeprowadzenia w postępowaniu arbitrażowym dowodu z
przesłuchania strony skarżącej.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Uchylenie wyroku sądu polubownego jest możliwe tylko z przyczyn
określonych w art. 1206 k.p.c., uwzględnianych w zasadzie na żądanie strony (§ 1);
z urzędu brane są pod rozwagę wyłącznie przyczyny wymienione w § 2:
niepodleganie przedmiotu sporu w myśl ustawy rozstrzygnięciu przez sąd
polubowny (pkt 1) oraz sprzeczność wyroku sądu polubownego z podstawowymi
zasadami porządku prawnego Rzeczypospolitej Polskiej (pkt. 2).
Podobnie rozpoznanie skargi kasacyjnej następuje w zasadzie w granicach
podstaw kasacyjnych; z urzędu, w drodze wyjątku od tej zasady, Sąd Najwyższy
uwzględnia tylko nieważność postępowania przed sądem drugiej instancji
(art. 39813
§ 1 k.p.c.).
W związku z tym, że uchylenie wyroku sądu polubownego może nastąpić
wyłącznie z określonych ustawą przyczyn uwzględnianych w zasadzie z urzędu,
a rozpoznanie skargi kasacyjnej następuje, z wyjątkiem nieważności postępowania
przed sądem drugiej instancji, w granicach podstaw skargi kasacyjnej,
skarga kasacyjna w sprawie o uchylenie wyroku sądu polubownego może być -
poza przypadkiem nieważności postępowania przed sądem drugiej instancji -
uwzględniona tylko w razie zasadności przytoczonej podstawy kasacyjnej
zawierającej zarzut uzasadniający lub mogący uzasadniać stwierdzenie przyczyny
5
uchylenia wyroku sądu polubownego powołanej w skardze o uchylenie lub
uwzględnianej z urzędu.
Jak zaznaczono, art. 1206 k.p.c. zastrzega w § 2 pkt 2 klauzulę porządku
publicznego, tj. uznaje za uwzględnianą z urzędu przyczynę uchylenia wyroku sądu
polubownego sprzeczność wyroku sądu polubownego z podstawowymi zasadami
porządku prawnego Rzeczypospolitej Polskiej, nazywanych w skrócie zbiorczo
(polskim) porządkiem publicznym.
Na założeniu leżącym u podstaw klauzuli porządku publicznego -
niedopuszczeniu do respektowania skutków wyroku sądu polubownego
niedających się pogodzić z podstawowymi zasadami polskiego porządku prawnego
- opierają się, czyli innymi słowy, niejako wywodzą się z klauzuli porządku
publicznego i stanowią jej uszczegółowienie, także niektóre inne przepisy art. 1206
k.p.c. W art. 1206 § 1 k.p.c. są nimi te przepisy, które określają jako przyczyny
uchylenia wyroku sądu polubownego: brak należytego zawiadomienia strony
o wyznaczeniu arbitra i o postępowaniu przed sądem polubownym oraz
pozbawienie strony możliwości obrony przed sądem polubownym w inny sposób
(art. 1206 § 1 pkt 2 k.p.c.), niezachowanie wymagań co do składu sądu
polubownego lub podstawowych zasad postępowania przed sądem polubownym
wynikających z ustawy lub określonych przez strony (art. 1206 § 1 pkt 4 k.p.c.),
uzyskanie wyroku za pomocą przestępstwa albo wydanie wyroku na podstawie
dokumentu podrobionego lub przerobionego (art. 1206 § 1 pkt 5 k.p.c.).
W przypadkach wystąpienia takich okoliczności trudno byłoby pogodzić wyrok sądu
arbitrażowego z podstawowymi zasadami porządku prawnego. Jednakże odrębne
wymienienie tych okoliczności jako przyczyn uchylenia wyroku sądu polubownego
prowadzi do wniosku o ich wyłączeniu z zakresu zastosowania klauzuli porządku
publicznego. Istotnym praktycznym skutkiem tego jest niemożność uwzględnienia
tych okoliczności przez sąd, tak jak sprzeczności z porządkiem publicznym,
z urzędu, a jedynie na wniosek strony. Wyodrębnienie z wspomnianym skutkiem
pewnych przeszkód o charakterze formalnym, które w przeciwnym razie
wchodziłyby w zakres zastosowania klauzuli porządku publicznego, uzasadnia się
tym, że ich udowodnienie uważa się za leżące przede wszystkim w interesie strony,
6
podczas gdy klauzula porządku publicznego jest przede wszystkim środkiem
ochrony interesów ogólnych.
W związku z zacieśnieniem zakresu zastosowania klauzuli porządku
publicznego przez wyodrębnienie przyczyn uchylenia wyroku sądu polubownego
wskazanych w przepisach art. 1206 § 1 pkt 2 i 4 k.p.c., podniesione w skardze
kasacyjnej zarzuty eksponujące uchybienia popełnione w toku postępowania
arbitrażowego powinny być rozpatrzone przede wszystkim w kontekście
powołanych przez pozwaną spółkę w skardze o uchylenie wyroku Sądu
Polubownego przyczyn uchylenia wyroku sądu polubownego przewidzianych
właśnie w tych przepisach, a nie - objętej także podstawami kasacyjnymi - klauzuli
porządku publicznego.
Strona skarżąca zarzuciła w skardze kasacyjnej m.in. naruszenie art. 378 § 1
k.p.c. przez nieustosunkowanie się do zarzutów apelacyjnych, dotyczących, po
pierwsze, braku analizy treści pisma z dnia 14 czerwca 2011 r. dowodzącego
oczekiwania strony przeciwnej na wyznaczenie terminu przesłuchania
przedstawicieli skarżącej, po drugie, nieuwzględnienia, że po zamknięciu rozprawy
obie strony podtrzymały wnioski dowodowe o przesłuchanie przedstawicieli
skarżącej oraz, po trzecie, nieustosunkowania się do wewnętrznie sprzecznych
wypowiedzi Sądu Okręgowego co do odformalizowania postępowania
arbitrażowego.
Zarzut ten jest w istotnej części trafny. Sąd Apelacyjny w uzasadnieniu
swego wyroku wspomniał wprawdzie o piśmie powodowej spółki z dnia 14 czerwca
2011 r., wskazującym na jej oczekiwanie na przesłuchanie przez Sąd Polubowny
członków zarządu strony pozwanej i zawierającym wniosek o otwarcie rozprawy
w celu tego przesłuchania, jednak nie ustosunkował się do zarzutu apelacyjnego,
że po zamknięciu rozprawy obie strony oczekiwały na przesłuchanie przedstawicieli
skarżącej, także bowiem skarżąca w piśmie z dnia 17 czerwca 2011 r.,
stanowiącym odpowiedź na pismo powodowej spółki z dnia 14 czerwca 2011 r.,
podtrzymała swój wcześniejszy wniosek o przesłuchanie S. D. i S. R. Jakkolwiek
pisma te zostały sporządzone już po wydaniu wyroku Sądu Polubownego, strony w
czasie ich wysłania jeszcze nie wiedziały, że wyrok Sądu Polubownego już zapadł.
W tej sytuacji oba te pisma mogły stanowić istotne dowody co do tego, czy w dniu
7
12 października 2010 r. doszło do przesunięcia wyznaczonego na następny dzień
terminu przesłuchania członków zarządu strony skarżącej i stanowić wraz z
pozostałym materiałem zebranym w sprawie podstawę ustalenia w tej kwestii.
Treść tych pism może bowiem wskazywać na to, jak strony odebrały przebieg
rozprawy w dniu 12 października 2010 r.; czy uważały – skoro nadal oczekiwały na
przesłuchania członków zarządu strony skarżącej - że doszło wówczas do
przesunięcia wyznaczonego na 13 października 2010 r. terminu ich przesłuchania.
Przy uwzględnieniu tych pism ustalenie co do tego, czy w dniu 12 października
2010 r. doszło do przesunięcia tego terminu mogło być więc inne od przyjętego w
zaskarżonym wyroku. Przeszkodą do takiego ustalenia nie powinien być też, silnie
eksponowany w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku, tekst protokołu rozprawy
przed Sądem Polubownym, zwłaszcza przy jego niejednoznaczności. Trafnie
bowiem skarżąca podnosi mniejszy w porównaniu z procedurą sądową formalizm
postępowania arbitrażowego.
Z wskazanym naruszeniem art. 378 § 1 k.p.c. łączy się również naruszenie
art. 382 k.p.c. Zgodnie bowiem z art. 382 k.p.c. sąd drugiej instancji orzeka
na podstawie całego materiału zebranego w toku postępowania w sprawie (co do
naruszenia art. 382 jako podstawy kasacyjnej zob. postanowienie Sądu
Najwyższego z dnia 7 lipca 1999 r., I CKN 504/99).
Naruszenie obu tych przepisów mogło mieć wpływ na wynik sprawy. Artykuł
1184 § 1 k.p.c. daje pierwszeństwo woli stron w kształtowaniu reguł postępowania
arbitrażowego, niemniej zarówno strony przy określaniu reguł tego postępowania,
jak i sąd arbitrażowy, prowadząc to postępowanie, muszą respektować także
bezwzględnie obowiązujące przepisy ustawy. Jednym z takich przepisów jest art.
1183 zdanie drugie k.p.c. Według tego przepisu, każda ze stron ma prawo do
wysłuchania i przedstawienia swoich twierdzeń oraz dowodów na ich poparcie.
Jak wyjaśnia się w piśmiennictwie, chodzi tu, w zakresie odnoszącym się do
dowodów, o możliwość przedstawienie dowodów koniecznych, tj. potrzebnych do
rozstrzygnięcia sprawy. Skorzystanie z możliwości, które gwarantuje stronom ten
przepis, zależy od ich woli. Strona może zatem nie stawić się na rozprawie
arbitrażowej, na której miała być słuchana lub zrezygnować z przeprowadzenia
innych zgłoszonych dowodów, i to nie wpłynie na prawidłowość przebiegu dalszego
8
postępowania. Będzie natomiast stanowić naruszenie tego przepisu, wyrażającego
jedną z podstawowych zasad postępowania arbitrażowego, przeprowadzenie przez
sąd polubowny postępowania z pominięciem zgłoszonego dowodu, gdy strona nie
zrezygnowała z jego przeprowadzenia, a dowód ten był konieczny do
rozstrzygnięcia sprawy. Jak wiadomo, Sąd Polubowny w uzasadnieniu swego
wyroku wskazał, iż pominął wnioskowany przez stronę skarżąca dowód
przesłuchania S. D. i S. R. jedynie ze względu na to, iż nie stawili się oni na
rozprawie w dniu 13 października 2010 r. W tych okolicznościach wskazane wyżej
naruszenie przez Sąd Apelacyjny art. 378 § 1 i art. 382 k.p.c. mogło uniemożliwić
uwzględnienie podniesionej przez powodową spółkę przyczyny uchylenia
zaskarżonego wyroku Sądu Polubownego: niezachowanie wynikających z ustawy
podstawowych zasad postępowania przed sądem polubownym (art. 1206 § 1 pkt 4
k.p.c.), wskutek naruszenia art. 1183 zdanie drugie k.p.c.
Pozostałe zarzuty kasacyjne okazały się natomiast chybione.
Zakresy zastosowania przepisów określających przyczyny uchylenia wyroku
sądu polubownego nie pokrywają się, dlatego dane zdarzenie mogące stanowić
przyczynę uchylenia wyroku sądu polubownego określoną w art. 1206 § 1 pkt 4
k.p.c. nie może być jednocześnie kwalifikowane jako przyczyna uchylenia wyroku
sądu polubownego przewidziana w innych przepisach art. 1206 k.p.c. W związku
z tym bezprzedmiotowe byłoby rozpatrywanie w sprawie w kontekście wskazanego
wyżej uchybienia art. 378 § 1 i art. 382 k.p.c. podniesionych w skardze kasacyjnej
zarzutów naruszenia art. 1206 § 1 pkt 2 i art. 1206 § 2 pkt 2 k.p.c.
Sąd arbitrażowy nie jest związany przepisami o postępowaniu przed sądem
państwowym (art. 1184 § 2 in fine k.p.c.). W sprawie nie ma podstaw do przyjęcia,
że Sąd Polubowny wbrew tej regulacji stosował art. 157 § 1 i art. 158 § 1 k.p.c.
W rezultacie zarzut kasacyjny naruszenia art. 157 § 1 oraz art. 158 § 1 k.p.c. jest
nietrafny.
Treść uzasadnienia zaskarżonego wyroku nie uniemożliwiała
przeprowadzenia kontroli kasacyjnej, tym samym nie mógł być też uwzględniony
zarzut naruszenia art. 328 § 2 k.p.c. Podobnie bezzasadny, na tle regulacji
art. 3983
§ 1 pkt 2 k.p.c., okazał się zarzut naruszenia art. 233 k.p.c. - w istocie
ograniczający się do zarzutu naruszenia art. 233 § 1 k.p.c. (co do naruszenia art.
9
328 § 2 oraz art. 233 § 1 k.p.c. jako podstawy kasacyjnej zob. np. wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 18 stycznia 2013 r., IV CSK 269/12).
Ze względu na zasadność niektórych podstaw kasacyjnych Sąd Najwyższy
na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c. orzekł jak w sentencji.
jw