Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I UK 172/13
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 3 grudnia 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Teresa Flemming-Kulesza (przewodniczący,
sprawozdawca)
SSN Małgorzata Gersdorf
SSN Józef Iwulski
w sprawie z odwołania J. W.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych o emeryturę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 3 grudnia 2013 r.,
skargi kasacyjnej ubezpieczonego od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 13 grudnia 2012 r.,
oddala skargę kasacyjną.
Uzasadnienie
2
Decyzją z 7 grudnia 2011 r. Zakład Ubezpieczeń Społecznych odmówił J.W.
prawa do emerytury, gdyż nie udowodnił on 15-letniego okresu pracy w
szczególnych warunkach.
Odwołanie od powyższej decyzji wniósł J. W.
Organ rentowy w odpowiedzi na odwołanie wniósł o jego oddalenie.
Sąd Okręgowy – Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w K. wyrokiem z 21
lutego 2012 r., zmienił zaskarżoną decyzję w ten sposób, że przyznał
odwołującemu się J. W. prawo do emerytury z tytułu pracy w warunkach
szczególnych poczynając od dnia 8 listopada 2011 r.
Sąd Okręgowy ustalił, że J. W. urodził się w 8 listopada 1951 r. Na dzień 1
stycznia 1999 r. udowodnił łącznie 25 lat okresów składkowych i nieskładkowych.
Organ rentowy nie uznał za udowodnione jakichkolwiek okresów pracy w
szczególnych warunkach. Odwołujący się „w pełnym wymiarze czasu pracy, na
podstawie umowy o pracę i na stałe pracował od 20 września 1976 r. do 14
stycznia 1989 r. w Spółdzielni Kółek Rolniczych w O”. Pracodawca wystawiając mu
świadectwo pracy w dniu 21 września 1990 r. stwierdził, iż wykonywał on pracę
traktorzysty, a ostatnio mechanika spawacza i nie zaznaczył, że była to praca w
szczególnych warunkach. Jednocześnie pracodawca wystawił świadectwo pracy w
szczególnych warunkach wskazując, że J. W. w okresie od 20 września 1976 r. do
14 stycznia 1989 r. był zatrudniony na stanowisku traktorzysty.
Jak ustalił Sąd pierwszej instancji, w okresie od 20 września 1976 r. do 31
stycznia 1987 r. J. W. był zatrudniony w Spółdzielni Kółek Rolniczych na
stanowisku traktorzysty a od 1 lutego 1988 r. do 14 stycznia 1989 r. na stanowisku
mechanika spawacza. W okresie od 20 września 1976 r. do 31 stycznia 1987 r. J.
W. obsługiwał ciągniki Ursus C-360 i Ferguson oraz obsługiwał koparko-spycharkę
Białoruś. W okresie żniw kierował kombajnem. Do jego obowiązków należało
wykonywanie zleconych prac polowych, w tym wykonywanie oprysków na polach
należących do spółdzielni oraz na polach rolników, gdyż spółdzielnia zajmowała się
świadczeniem usług dla ludności. Odwołujący się pracował przez cały rok jako
kierowca ciągnika, nie otrzymywał posiłków regeneracyjnych ani dodatku do
wynagrodzenia za pracę w warunkach szkodliwych. O tym, czy w danym dniu
będzie kierował ciągnikiem czy koparko-spycharką decydował dyspozytor. Nie było
3
miesięcy, w których kierował jednym pojazdem poza okresem żniw, podczas
których zajmował się prowadzeniem jedynie kombajnu. Od 26 stycznia 1976 r.
odwołujący się posiada uprawnienia traktorzysty a od 29 kwietnia 1977 r.
uprawnienie do obsługi kombajnu. Od 6 lutego 1980 r. odwołujący się posiada tytuł
mistrza w zawodzie mechanika maszyn i urządzeń rolniczych, a od 1988 r.
uprawnienia spawacza.
Sąd Okręgowy ustalił ponadto, że odwołujący się J. W. „w pełnym wymiarze
czasu pracy, na podstawie umowy o pracę i na stałe pracował od 24 września 1990
r. do 23 maja 2000 r. w Zakładzie Usług Rolno-Przemysłowych w S”. Pracodawca
wystawiając mu świadectwo pracy w dniu 1 maja 2000 r. stwierdził, iż wykonywał
on pracę spawacza i nie zaznaczył, że była to praca w szczególnych warunkach.
Jednocześnie pracodawca wystawił świadectwo o pracy w szczególnych
warunkach wskazując, że J. W. w okresie od 24 września 1990 r. do 23 maja 2000
r. był zatrudniony na stanowisku spawacza. W przedsiębiorstwie tym odwołujący
się wykonywał wyłącznie czynności spawacza; pracował w brygadzie składającej
się ze spawaczy. W zakładzie pracy panował taki podział czynności, że ślusarze
nie wykonywali czynności spawaczy, a spawacze zajmowali się tylko spawaniem
podzespołów. W razie potrzeby ślusarze pomagali spawaczom przy ich pracy.
Odwołujący się pracował jako pracownik fizyczny, nie pełnił w tym czasie żadnych
funkcji, pracował po 8 godzin dziennie. Czynności swoje wykonywał w Zakładach
[...] w W. gdzie spawał stalowe elementy: kołnierze, konstrukcje. J. W. pracował
jako spawacz elektryczny i gazowy.
Odwołujący nie jest członkiem OFE, nie pozostaje w stosunku zatrudnienia.
W okresie od 1 grudnia 1990 r. do 15 grudnia 1990 r. odwołujący się korzystał z
urlopu bezpłatnego.
Stanowisko traktorzysty i kombajnisty jest wymienione w dziale VIII poz. 3
pkt 2 i 3 Uchwały nr 2 Zarządu KZRK i OR z dnia 14 czerwca 1983 r. a stanowisko
spawacza elektrycznego i gazowego w dziale XIV poz. 12 pkt 1 i 3, stanowisko zaś
kierowcy pojazdów specjalistycznych w dziale VIII poz. 2 tej uchwały.
Sąd Okręgowy stwierdził, że wykonywanie pracy w szczególnych warunkach
powinno być stwierdzone przez pracodawcę w świadectwie wykonywania pracy w
szczególnych warunkach lub szczególnym charakterze. Niemniej, jak zauważył Sąd
4
Okręgowy, istnieje możliwość dowodzenia okoliczności szczególnego charakteru
lub szczególnych warunków pracy wszelkimi znanymi prawu procesowemu
dowodami.
Sąd Okręgowy zaznaczył, że w wykazie A w dziale VIII poz. 3 załącznika do
rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku
emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub
szczególnym charakterze (Dz.U. z 1983 r. Nr 8, poz. 43 ze zm.) jako praca w
szczególnych warunkach wymieniona jest praca kierowców ciągników i
kombajnistów, pod poz. 2 wymienione są prace kierowcy pojazdów
specjalistycznych, zaś prace przy spawaniu i wycinaniu elektrycznym, gazowym w
dziale XIV pkt 12.
Na tle powyższego, Sąd Okręgowy stwierdził, że praca wykonywana przez
odwołującego się na stanowisku traktorzysty, przy kierowaniu kombajnem oraz
koparko-spycharką w okresie od 20 września 1976 r. do 31 stycznia 1987 r., oraz
od 24 września 1990 r. do 23 maja 2000 r. była pracą wykonywaną w szczególnych
warunkach, określoną w dziale VIII pkt 2 i 3 oraz dziale XIV poz. 12 załącznika do
rozporządzenia z dnia 7 lutego 1983 r. Tym samym, Sąd Okręgowy uznał, że
odwołujący się przepracował łącznie ponad 15 lat w szczególnych warunkach: w
SKR w O. - 10 lat, 4 miesiące i 10 dni oraz w Zakładzie Usług Rolno-
Przemysłowych w S. - 8 lat, 3 miesiące i 6 dni (do 31 grudnia 1998 r.), z tym, że po
uwzględnieniu okresu korzystania z zasiłku chorobowego oraz urlopu bezpłatnego
(łącznie 296 dni) w Zakładzie tym pracował w szczególnych warunkach 7 lat, 5
miesięcy i 28 dni. Jak podkreślił Sąd pierwszej instancji, J. W. był na tych
stanowiskach zatrudniony w pełnym wymiarze czasu pracy i stale. Praca
odwołującego się we wskazanym okresie pomimo, że w świadectwie pracy nie
określono jej jako wykonywanej w szczególnych warunkach, może zostać tak
zakwalifikowana zwłaszcza, że podmiot uprawniony w wydanym świadectwie
potwierdził, iż praca odwołującego się była wykonywana warunkach szczególnych.
To, że pracodawca nieprecyzyjnie określił w świadectwie pracy charakter pracy
odwołującego się nie może być, zdaniem Sądu, okolicznością, która powoduje, iż
pracy w spornym okresie nie można zaliczyć do pracy w szczególnych warunkach.
Powyższe orzeczenie zaskarżył apelacją organ rentowy.
5
Sąd Apelacyjny – Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych wyrokiem z 13
grudnia 2012 r., zmienił zaskarżony wyrok i oddalił odwołanie.
W ocenie Sądu Apelacyjnego, spór na etapie postępowania apelacyjnego
sprowadzał się w istocie do prawidłowej wykładni prawa materialnego odnośnie do
kwalifikacji prawnej okresu wykonywania pracy na stanowiskach traktorzysty,
kombajnisty i operatora spycharko-ładowarki. Zaliczenie pracy na stanowisku
spawacza nie było już kwestionowane. Dokonując oceny w tym zakresie, Sąd
Apelacyjny nie podzielił stanowiska Sądu Okręgowego, że istotne znaczenie ma
rodzaj powierzonej pracy w oderwaniu od branży, w której praca na wskazanych
stanowiskach jest wykonywana.
Sąd Okręgowy zaliczył zajmowane przez ubezpieczonego stanowiska pracy
wykonywanej w rolnictwie, do prac wykonywanych w innym dziale gospodarki tj. w
transporcie i łączności wymienionych w dziale VIII pkt 2 i 3 załącznika do
rozporządzenia z dnia 7 lutego 1983 r., przy tym pominął, że pracy pracownika
zatrudnionego przy „pracach o znacznej szkodliwości dla zdrowia oraz o znacznym
stopniu uciążliwości …” nie można oceniać w oderwaniu od specyfiki „technologii”
branży w której praca jest wykonywana oraz, że dla jej kwalifikacji jako pracy w
szczególnych warunkach konieczne jest także takie jej zakwalifikowanie w
rozporządzeniu, zawierającym kwalifikacje stanowiskowo-branżową.
Zdaniem Sądu drugiej instancji, wykładnia językowa regulacji zawartej w
Wykazie A dział VIII pkt. 3 obejmuje swą treścią prace kierowców ciągników,
kombajnów lub pojazdów gąsienicowych a w pkt. 2, obejmuje także między innymi
prace kierowców samochodów specjalistycznych. Już w świetle powyższego, nie
ma podstaw aby rozważać pracę wnioskodawcy jako operatora spycharko-
ładowarki Białoruś (traktor z osprzętem) w płaszczyźnie pkt. 2 działu VIII jak to
czynił Sąd pierwszej instancji, a nie wskazanego powyżej pkt 3 działu VIII. W
ocenie Sądu Apelacyjnego, wskazana wykładnia językowa regulacji zawartej w
Wykazie A dział VIII pkt. 3, przy uwzględnieniu przyjętej przez rozporządzenie
kwalifikacji branżowo-stanowiskowej oraz przy uwzględnieniu systematyki
przepisów, nie pozwala na kwalifikowanie pracy kierowców ciągników, kombajnów
lub pojazdów gąsienicowych wykonujących swą pracę w rolnictwie jako pracy w
szczególnych warunkach. Wskazane stanowiska wymienione zostały w dziale VIII
6
wykazu „w transporcie i łączności”, a nie w dziale X „w rolnictwie i przemyśle rolno
– spożywczym”, ani w dziale XIV „prace różne”. Wobec powyższego nie ma
przesłanek, aby przyjmować, że wykonywanie prac na wskazanych stanowiskach
niezależnie od branży w której praca jest wykonywana skutkuje szkodliwością
pozwalającą na zaliczenie tego okresu jako uprawniającego do nabycia emerytury
w obniżonym wieku, tak jak to dotyczy na przykład pracy „przy spawaniu” (Dział XIV
poz. 12). Umieszczenie wskazanych stanowisk w dziale VIII w transporcie i
łączności, mimo ujęcia pracy traktorzysty, kombajnisty lub pojazdu gąsiennicowego
odrębnie od pracy kierowcy samochodów ciężarowych, autobusów i pojazdów
specjalistycznych, łączy szkodliwość tejże pracy nie z faktem prowadzenia tychże
pojazdów lecz z faktem prowadzenia tychże pojazdów przy uwzględnieniu specyfiki
„technologii” pracy w transporcie i łączności i obciążeń psychofizycznych
związanych z uczestniczeniem takich pojazdów w ruchu publicznym. Obciążeń,
których nie ma, jak uznał ustawodawca, przy wykonywaniu prac na wskazanych
stanowiskach w rolnictwie, gdzie dominują prace polowe. Wobec tego nie można
zaliczyć wnioskodawcy okresu wykonywania pracy jako traktorzysta, kombajnista i
operator spycharko-ładowarki od 20 września 1976 r. do 31 stycznia 1987 r. do
zatrudnienia powodującego obniżenie wieku emerytalnego.
W konsekwencji, w ocenie Sądu Apelacyjnego, nie mają istotnego znaczenia
wyjaśnienia ubezpieczonego dotyczące jego pracy w transporcie w okresie
zimowym tj. od grudnia do lutego przypadającym w latach 1976-1987.
Uwzględniając bowiem jedynie te okresy, w łącznym rozmiarze jedynie ok. 3 lat
pracy w warunkach szczególnych oraz okres pracy ubezpieczonego w ustalonym i
niespornym zakresie w Zakładzie usług Rolno-Przemysłowych w S. na stanowisku
spawacza (7 lat 5 miesięcy i 28 dni), ubezpieczony i tak nie legitymowałby się
wymaganym do nabycia uprawnień emerytalnych z art. 184 ustawy o emeryturach i
rentach z Funduszu Ubezpieczeń społecznych.
Powyższy wyrok został zaskarżony w całości skargą kasacyjną wniesioną
przez odwołującego się, w której zarzucono naruszenie prawa materialnego przez
niewłaściwe zastosowanie art. 184 ust. 1 w zw. z art. 32 ust. 1, 2 i 4 ustawy z dnia
17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych
(tekst jednolity: Dz.U. z 2004 r. Nr 39, poz. 353 ze zm.) oraz § 4 ust. 1
7
rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku
emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w
szczególnym charakterze (Dz.U. z 1983 r. Nr 8, poz. 43 ze zm.) przez niezaliczenie
odwołującemu się okresów zatrudnienia od 20 września 1976 r. do 31 stycznia
1987 r., w których pracował na stanowiskach traktorzysty, kombajnisty i operatora
koparko-spycharki w wymiarze 10 lat 4 miesięcy i 10 dni, wobec nieprawidłowej
wykładni prawa materialnego odnośnie kwalifikacji prawnej okresów wykonywania
wymienionych prac, do prac wykonywanych w szczególnych warunkach lub w
szczególnych charakterze.
Wskazując na powyższe wniesiono o uchylenie zaskarżonego wyroku Sądu
Apelacyjnego wydanego dnia 13 grudnia 2012 r., i oddalenie odwołania Zakładu
Ubezpieczeń Społecznych oraz zasądzenie na rzecz odwołującego się kosztów
postępowania kasacyjnego w tym kosztów zastępstwa procesowego według norm
przepisanych.
Sąd Najwyższy, zważył co następuje:
Podstawa skargi kasacyjnej nie jest uzasadniona. Sąd Apelacyjny
prawidłowo wyłożył i zastosował przepisy istotne dla dokonania oceny spełnienia
przez skarżącego przesłanek uzyskania emerytury w wieku obniżonym.
Zgodnie z art. 184 ust. 1 (w związku z art. 32 ust. 1, 2 i 4) ustawy z dnia 17
grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych
(obecnie jednolity tekst: Dz.U. z 2013 r., poz. 1440), ubezpieczonym urodzonym po
31 grudnia 1948 r. przysługuje emerytura, jeżeli w dniu wejścia w życie ustawy, tj. 1
stycznia 1999 r., osiągnęli okres zatrudnienia w szczególnych warunkach lub w
szczególnym charakterze wymagany w przepisach dotychczasowych do nabycia
prawa w wieku niższym niż 65 lat dla mężczyzn oraz okres składkowy wynoszący
25 lat. Przepisy dotychczasowe w rozumieniu art. 184 ust. 1 emerytalnej zawiera
rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku
emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w
szczególnym charakterze (Dz.U. Nr 8, poz. 43 ze zm.). Według § 1 ust. 1 tego
rozporządzenia, ma ono zastosowanie do pracowników wykonujących prace w
8
szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze, wymienione w § 4-15
rozporządzenia oraz w wykazach stanowiących załącznik do rozporządzenia.
Podstawę skargi kasacyjnej stanowi § 4 ust. 1 rozporządzenia, w myśl którego,
pracownik, który wykonywał prace w szczególnych warunkach wymienione w
wykazie A, nabywa prawo do emerytury, jeżeli spełnia łącznie następujące warunki:
1)osiągnął wiek emerytalny wynoszący dla mężczyzny 60 lat i 2) ma wymagany
okres zatrudnienia, w tym co najmniej 15 lat pracy w szczególnych warunkach. W
stanie faktycznym sprawy sporne było ostatecznie jedynie to, czy można zaliczyć
wnioskodawcy do wymaganych 15 lat pracy w szczególnych warunkach prace
wykonywane przez niego w Spółdzielni Kółek Rolniczych, w której obsługiwał
ciągniki Ursus i Ferguson oraz koparko-spycharkę Białoruś. Nie było sporne, że w
okresie letnim wnioskodawca wykonywał (w ramach obsługi wymienionych
pojazdów) prace polowe, natomiast w okresach zimowych (od grudnia do lutego)
wykonywał prace transportowe. W ocenie Sądu Najwyższego, Sąd Apelacyjny
prawidłowo nie zaliczył do prac wykonywanych w szczególnych warunkach prac
polowych, przy których był zatrudniony wnioskodawca jako obsługujący ciągniki i
spycharko-ładowarkę. O ile można się zgodzić, że prace transportowe wykonywane
przez wnioskodawcę jako kierowcę ciągników można zaliczyć do prac w
transporcie a zatem do prac objętych działem VIII poz. 3 wykazu A mimo, że
pracował on w spółdzielni rolniczej a nie w przedsiębiorstwie transportowym, to nie
ma żadnych podstaw do potraktowania prac polowych jako prac w transporcie.
Wymienienie w wykazie A, dziale VIII pod pozycją 3 prac kierowców ciągników i
kombajnów nie oznacza, że należy uznać za pracę w szczególnych warunkach
kierowanie tymi pojazdami przy jakichkolwiek zadaniach a nie tylko transportowych.
Prace uznane za wykonywane w warunkach szczególnych bez względu na miejsce
i rodzaj zostały wymienione w dziale XIV zatytułowanym „prace różne”. Tak zostały
ujęte np. prace przy spawaniu czy naprawie pomp wtryskowych. Inne działy wykazu
obejmują wymienione w nich prace w powiązaniu z rodzajami zakładów pracy lub
ich częściami. Nie można uznać, że praca kierującego ciągnikiem jest zawsze
pracą „w transporcie” nawet jeżeli kierujący niczego nie transportuje lecz wykonuje
przy pomocy ciągnika prace polowe. Sąd Najwyższy wielokrotnie podkreślał w
swym orzecznictwie, że podział wykazu A na „branże” ma istotne znaczenie. W
9
wyroku z 16 czerwca 2009 r. (I UK 24/09, LEX nr 518067) nie uznał za
uzasadnione zaliczenie do prac szkodliwych w „energetyce” wszelkich prac
związanych z montowaniem oraz eksploatacją instalacji i urządzeń elektrycznych.
Według Sądu Najwyższego, prace wykonywane w szczególnych warunkach
wymienione w dziale II wykazu A to tylko prace wykonywane w energetyce czyli w
ramach wytwarzanie (przetwarzania) energii elektrycznej oraz cieplnej i
dostarczania jej odbiorcom. W wyroku z 19 maja 2011 r. (III UK 174/10, LEX nr
901652) Sąd Najwyższy uznał, że praca maszynistów ciężkich maszyn
budowlanych lub drogowych może być potraktowana jako praca w szczególnych
warunkach tylko wtedy, gdy jest wykonywana „w budownictwie i w przemyśle
materiałów budowlanych” (dział V wykazu A) a nie w cukrowni. W tym wyroku Sąd
Najwyższy odwołał się do poglądów wyrażonych wcześniej w wyroku z 1 czerwca
2010 r. (II UK 21/10, LEX nr 619638). Sąd Najwyższy podkreślił w nim
stanowiskowo - branżowy charakter ujęcia (w rozporządzeniu z 1983 r. i wykazie A
stanowiącym załącznik do niego) prac wykonywanych w szczególnych warunkach.
Stwierdził, że nie można swobodnie ani dowolnie wiązać konkretnych stanowisk
pracy z branżami, do których nie zostały przypisane w rozporządzeniu. W wyroku z
19 marca 2012 r. (II UK 166/11, LEX nr 1171002) Sąd Najwyższy uznał, że
odesłanie w art. 32 ust. 4 ustawy emerytalnej do przepisów dotychczasowych (w
zakresie rodzaju prac i stanowisk) nie dotyczy kompetencji do tworzenia wykazów
obejmujących stanowiska, na których świadczy się pracę w szczególnych
warunkach, natomiast obejmuje samą treść tych wykazów. W tym wyroku również
został podzielony pogląd o istotnym znaczeniu przyporządkowania danego rodzaju
pracy do określonej branży przy jej kwalifikowaniu jako pracy wykonywanej w
szczególnych warunkach wyrażony w przywołanym wyżej wyroku z 1 czerwca
2010 r. (II UK 21/10).
Sąd Apelacyjny prawidłowo zastosował przepisy stanowiące podstawę
skargi kasacyjnej. Odmowa zakwalifikowania jako wykonywanej w szczególnych
warunkach pracy kierowcy ciągników w trakcie prac polowych a nie w transporcie
odpowiada rozumieniu tych przepisów przedstawionemu w orzecznictwie Sądu
Najwyższego, podzielanemu przez Sąd Najwyższy rozpoznający obecnie tę skargę.
Sąd Najwyższy nie znalazł przy tym podstaw do przydania znaczenia przepisom
10
innych aktów prawnych dotyczących kierowców. W uzasadnieniu skargi kasacyjnej
powołano się na ustawę z dnia 5 stycznia 2011 r. o kierujących pojazdami (Dz.U.
Nr 30, poz. 151 ze zm.). Sąd Najwyższy podzielił pogląd Sądu Apelacyjnego o
istotnym znaczeniu tego, czy praca kierowcy ciągnika wykonywana jest w
transporcie czy w ramach rolniczych prac polowych dla jej zakwalifikowania jako
wykonywanej w warunkach szczególnych a tylko ta kwalifikacja miała znaczenie w
tej sprawie.
Skarga kasacyjna podlegała zatem oddaleniu na podstawie art. 39814
k.p.c.