Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 687/13
POSTANOWIENIE
Dnia 11 grudnia 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Mirosława Wysocka (przewodniczący)
SSN Iwona Koper (sprawozdawca)
SSN Kazimierz Zawada
Protokolant Hanna Kamińska
w sprawie ze skargi K. F.-N. i K. N.
o wznowienie postępowania
w sprawie Sądu Rejonowego w B.
z wniosku A. J. następcy prawnego T. J.
przy uczestnictwie T. B.
o dział spadku,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej
w dniu 11 grudnia 2013 r.,
na skutek skargi kasacyjnej K. F.-N. i K. N.
od postanowienia Sądu Okręgowego w B.
z dnia 11 października 2012 r.
1) oddala skargę kasacyjną;
2) zasądza od K. F.-N. i K. N. na rzecz A. J. kwotę 3 600 zł (trzy
tysiące sześćset) tytułem kosztów postępowania kasacyjnego.
UZASADNIENIE
Prawomocnym postanowieniem z dnia 24 lutego 2011 r. Sąd Rejonowy w B.,
w wyniku zgodnego wniosku stron, dokonał działu spadku po E. B. zmarłym w dniu
14 stycznia 2009 r. przyznając T. J. prawo własności działek nr 134/26, 134/32 oraz
2
powstałych z podziału działki nr 134/24 działek nr 134/34, 134/33, zaś T. B.
własność działki nr 134/31, z jednoczesnym zasądzeniem od T. J. na rzecz T. B.
kwoty 240.000 zł tytułem dopłaty do udziału w majątku spadkowym.
K. F. – N. i K. N. wnieśli skargę o wznowienie postępowania w tej sprawie.
W uzasadnieniu skargi podali, że w dniu 24 września 2010 r. T. B. zawarła z nimi
przedwstępną umowę sprzedaży udziału w działce 134/24 (zgodnie z umową -
sprzedaży niezabudowanej działki bądź niezabudowanych działek o obszarze
6.400 m2
, które powstaną z podziału działki nr 134/24), zobowiązując się zawrzeć
umowę przyrzeczoną po uzyskaniu decyzji o zatwierdzeniu projektu podziału działki.
Oświadczyła przy tym, że druga spadkobierczyni wyraziła zgodę na zawarcie
umowy przedwstępnej oraz zobowiązała się dokonać działu spadku i zniesienia
współwłasności, w wyniku którego uzyska wyłączną własność działki objętej umowa
przedwstępną. T. B. zawarła w dniu 28 października 2010 r. kolejną umowę
przedwstępną sprzedaży obejmująca udział w tej nieruchomości ze S. i B. M.
Skarżący podnosili, że jako uprawnieni z umowy przedwstępnej są
zainteresowanymi w rozumieniu art. 510 § 1 k.p.c. w sprawie o dział spadku, w
której nie brali udziału.
Postanowieniem z dnia 21 lutego 2012 r. Sąd Rejonowy w B. oddalił skargę,
wskazując w jego uzasadnieniu, że skarżący jako nabywcy udziału w konkretnym
przedmiocie wchodzącym w skład spadku (art. 1036 k.c.) nie wstąpili w prawa i
obowiązki spadkobiercy. Następstwo takie, przewidziane w art. 1053 k.c., odnosi
się jedynie do nabywcy spadku lub udziału w spadku. Nabywca udziału
w przedmiocie spadkowym nie jest więc uprawniony do żądania działu spadku,
natomiast jest osobą zainteresowaną w spawie o dział spadku i może wziąć udział
w toczącym się już postępowaniu, wszczętym na żądanie osoby uprawnionej
w każdym stanie sprawy. W konsekwencji tego jest również uprawniony do
żądania wznowienia takiego postępowania, jeśli nie był jego uczestnikiem,
a wydane w tym postępowaniu postanowienie narusza jego prawa. W ocenie Sądu
Rejonowego nie dotyczy to jednak skarżących, albowiem są oni jedynie stroną
umowy przedwstępnej zobowiązującej do zawarcia umowy przyrzeczonej, której
przedmiotem jest udział w nieruchomości należącej do spadku, nie są zaś
nabywcami przedmiotu wchodzącego do spadku. Skarżącym przysługują natomiast
3
uprawienia z tytułu umowy przedwstępnej określone w art. 390 k.c., które mogą
realizować w drodze procesu cywilnego.
Zaskarżonym obecnie postanowieniem Sąd Okręgowy w B. oddalił apelację
wnoszących skargę o wznowienie od postanowienia Sądu Rejonowego,
podtrzymując ocenę tego Sądu, że skarżący nie wykazali istnienia po ich stronie
interesu prawnego uzasadniającego udział w sprawie o dział spadku, a tym samym
legitymacji do wniesienia skargi o wznowienie postępowania zakończonego
prawomocnym postanowieniem o dziale spadku (art. 510 § 1 i 2 oraz art. 524
k.p.c.). Wskazał, że T. B. nigdy nie była samodzielnym właścicielem spornej działki,
była natomiast – jak wynika to z aktu poświadczenia dziedziczenia – jej
współwłaścicielką w ½ części i nie mogła bez zgody drugiej współwłaścicielki
rozporządzić udziałem w niej. Zobowiązując się w umowie przedwstępnej do
przeniesienia własności mającej powstać w przyszłości działki ponosi
odpowiedzialność wobec drugiej strony, co nie powoduje powstania po stronie
przyszłych nabywców z umowy przedwstępnej sprzedaży interesu prawnego do
złożenia skargi o wznowienie postępowania zakończonego prawomocnym
postanowieniem o dział spadku. Zdaniem Sądu Okręgowego oceny tej nie może
zmienić fakt, że Sąd Okręgowy B. wyrokiem z dnia 4 kwietnia 2012 r. zobowiązał T.
B., która uznała powództwo, do złożenia oświadczenia wobec skarżących o
przeniesieniu własności działki nr 134/34 o obszarze 6.389 m2
, gdyż wyrok ten
wiąże sądy orzekające w niniejszej sprawie co do jego treści, lecz nie przesądza
skutku rzeczowego w zakresie przeniesienia własności. W dacie tego wyroku T. B.
nie posiadała bowiem tytułu własności do przedmiotowej działki, a nie będąc jej
wyłącznym właścicielem nie mogła bez zgody współwłaścicielki przenieść na
skarżących prawa jej własności. Skarżący nie mogą więc powoływać się w
uzasadnieniu swojego interesu we wznowieniu postępowania na przysługujące im
prawo własności, bądź współwłasności masy spadkowej, które im nie przysługuje.
Interes prawny skarżących nie może być utożsamiany z ich interesem faktycznym
w dokonaniu innego działu spadku.
W skardze kasacyjnej od postanowienia Sądu Okręgowego, opartej na obu
ustawowych podstawach, skarżący K. F. – N. i K. N. zarzucili naruszenie:
4
1/ art. 64 k.c. i art. 155 § 1 k.c. w zw. z art. 390 § 2 k.c. przez błędną wykładnię
i niewłaściwe zastosowanie polegające na nieprawidłowym uznaniu, że wyrok Sądu
Okręgowego w B. z dnia 4 kwietnia 2012 r., wydany na podstawie roszczenia z
umowy przedwstępnej, nie zastępuje oświadczenia woli T. B. i nie powoduje skutku
rzeczowego w postaci przeniesienia prawa własności nieruchomości na skarżących,
2/ art. 1036 k.c. przez błędną wykładnię i niewłaściwe zastosowanie polegające na
nieprawidłowym uznaniu, że T. B. jako współwłaściciel udziału w przedmiocie
należącym do spadku nie mogła rozporządzić udziałem w tym przedmiocie, chociaż
taka czynność rozporządzająca jest skuteczna i ważna a jedynie może być uznana
za bezskuteczną w stosunku do współspadkobiercy,
3/ art. 365 w zw. z art. 366 k.p.c. przez niewłaściwe zastosowanie i błędne uznanie,
że sąd rozpoznający skargę o wznowienie postępowania nie jest związany
prawomocnym wyrokiem z dnia 4 kwietnia 2012 r. w zakresie przeniesienia prawa
własności,
4/ art. 510 § 1 i 2 k.p.c. i art. 524 § 2 przez niewłaściwe zastosowanie polegające
na błędnym uznaniu, że po stronie skarżących nie istniał interes prawny do
wystąpienia w sprawie o dział spadku i nie zachodziła konieczność wezwania ich
do udziału w tej sprawie, co w konsekwencji powodowało niemożność żądania
wznowienia postępowania.
Wnosili o uchylenie zaskarżonego postanowienia i przekazanie sprawy
Sądowi Okręgowemu do ponownego rozpoznania lub uchylenie postanowienia
i wznowienie postępowania zakończonego postanowieniem Sądu Rejonowego w B.
z dnia 24 lutego 2011 r., ewentualnie uchylenie postanowienia i wznowienie
postępowania oraz dokonanie działu spadku i przyznanie T. B. m. innymi prawa
własności spornej działki nr 134/34.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zgodnie z art. 524 § 2 k.p.c. zainteresowany, którym nie był uczestnikiem
postępowania zakończonego prawomocnym postanowieniem co do istoty sprawy,
może żądać wznowienia postępowania, jeżeli postanowienie to narusza jego prawa.
W takim przypadku stosuje się przepisy o wznowieniu postępowania z powodu
pozbawienia możności działania. Przy odpowiednim stosowaniu art. 401 pkt 2 k.p.c.
nie jest przy tym konieczne, by zainteresowany został pozbawiony możności
5
działania na skutek naruszenia przepisów prawa. Użyte w art. 524 § 2 k.p.c. pojęcie
„narusza jego prawo” oznacza naruszenie prawa materialnego (uchwała SN z dnia
18 grudnia 1974 r., III CZP 88/74 OCNCP 1976, nr 1, poz. 4, uzasadnienie uchwały
SN z dnia 11 września 1991 r., III CZP 79/91, OSNCP, nr 5, poz. 69).
Ze względu na niebezpieczeństwo destabilizacji stosunków prawnych
w następstwie wzruszania prawomocnych orzeczeń, przepis art. 524 § 2 k.p.c.,
powinien być stosowany ściśle zarówno w zakresie oceny, czy zainteresowany
rzeczywiście został pozbawiony możności działania, jak i co do tego, czy
orzeczenie rzeczywiście narusza jego prawo. W piśmiennictwie i judykaturze trafnie
podnosi się, że skarga o wznowienie postępowania nie służy korygowaniu
wszelkich nieprawidłowych orzeczeń, lecz zmierza do wyeliminowania z obrotu
prawnego prawomocnego orzeczenia zapadłego w postępowaniu, które dotknięte
jest określonymi przez ustawę wadliwościami (postanowienie SN z dnia 20 maja
1999 r., II UKN 105/99, OSNP 2000, nr 19, poz. 735). Wystąpienie z taką skargą
nie może być uznane za czynności zmierzające do „dochodzenia” czy
„zaspokojenia” roszczenia (postanowienie SN z dnia 22 czerwca 1998 r., I CKN
143/98, OSP 2000, z. 2, poz. 22; por. też postanowienie SN z dnia 28 lipca 1992 r.,
III CZP 87/92, OSP 1993, z. 5, poz. 94).
Osoba występująca z żądaniem wznowienia postępowania nieprocesowego
na podstawie art. 524 § 2 k.p.c. powinna wykazać, że w postępowaniu, którego
dotyczy to żądanie, była „zainteresowanym w sprawie” w rozumieniu art. 510 § 1
k.p.c. Jest nim osoba, której praw w sposób bezpośredni lub pośredni dotyczy
wynik postępowania.
Do kręgu osób zainteresowanych w sprawie o dział spadku należą osoby,
którym ustawa przyznaje prawo wystąpienia z żądaniem dokonania działu spadku
przez sąd, tj. spadkobiercy (art. 1037 k.c.), nabywca udziału w spadku (art. 1051
w zw. z 1053 k.c.) oraz ich spadkobiercy, wierzyciel spadkobiercy, który dokonał
zajęcia praw spadkowych swojego dłużnika w drodze egzekucji (art. 887 § 1 w zw.
z art. 912 § 1 k.p.c.). Przytoczone wyliczenie nie ma charakteru pełnego
i zamkniętego.
Jak wskazał Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 10 grudnia 1969 r., III CZP
91/69, (OSNCP 1970, nr 6, poz. 107) nabywca udziału w konkretnym przedmiocie
6
spadkowym, co odpowiada sytuacji z art. 1036 k.c., nie wstępuje w prawa
i obowiązki spadkodawcy, nie jest więc uprawniony do wystąpienia z żądaniem
działu spadku. Jest natomiast osobą zainteresowaną w sprawie o dział spadku
i może wziąć udział w toczącym się już postępowaniu wszczętym przez osobę
uprawnioną (art. 510 § 1 k.p.c.).
W okolicznościach sprawy skarżący, w dacie wydania postanowienia
działowego nie legitymowali się jednak tytułem własności do udziału w działce nr
134/24 który należał do T. B. Zawarta przez nich z T. B. przedwstępna umowa
sprzedaży tego udziału (niezależnie od tego czy spełniała przesłankę określenia
istotnych postanowień umowy przyrzeczonej), zobowiązująca ją do zawarcia w
przyszłości umowy definitywnej, co do zasady nie mogła wywołać skutku
rozporządzającego.
Jako bezprzedmiotowy ocenić należy w tym stanie rzeczy podniesiony
w skardze kasacyjnej zarzut niewłaściwego zastosowania art. 1036 k.c., mający za
punkt odniesienia sytuację, w której doszło do rozporządzenia udziałem
w przedmiocie należącym do spadku.
Ubocznie jedynie, w związku z zawartymi w zaskarżonym postanowieniu
wywodami dotyczącymi wykładni tego przepisu pozostaje wskazać, że
rozporządzenie przedmiotem wchodzącym w skład spadku stanowi w istocie
rozporządzenie udziałem w tym przedmiocie, o którym jest mowa w art. 1036 k.c.
i jeżeli zostało dokonane bez zgody któregokolwiek ze spadkobierców
współspadkobierców może być uznane za bezskuteczne, o ile naruszałoby
uprawnienia przysługujące temu spadkobiercy na podstawie przepisów o dziale
spadku (postanowienia SN: z dnia 23 stycznia 2013, I CSK 262/12, i z dnia 11 maja
2011, I CSK 473/10, nie publ.). Sama czynność pozostaje ważna i wywołuje skutki
prawne między stronami czynności prawnej oraz osobami trzecimi, za wyjątkiem
współspadkobierców, którzy nie wyrazili na nią niezgody. Przepis art. 1036 k.c.,
jako odrębne uregulowanie prawa spadkowego, wyłącza art. 1035 k.c. i wynikające
z niego odesłanie do przepisów o współwłasności (art. 199 k.c.).
Skarżący domagali się wznowienia postępowania w oparciu o twierdzenie,
że wydane w postępowaniu toczącym się bez ich udziału postanowienie o dziale
spadku po E. B. narusza ich prawa, pozbawiając możliwości realizacji
7
zamierzonego skutku umowy przedwstępnej zawartej z T. B. Podnosili, że w
następstwie dokonanego działu spadku, utracili, jako uprawnieni z tej umowy,
możliwość dochodzenia roszczeń o zawarcia umowy przyrzeczonej. Jednocześnie
jednak podnieśli w skardze kasacyjnej zarzuty, których uwzględnienie prowadzić
musi do podważenia tego ich twierdzenia, kwestionując w nich uznanie przez Sąd
Okręgowy, że prawomocny wyrok Sądu Okręgowego w B. zobowiązujący T. B. do
złożenia oświadczenia woli przenoszącego na skarżących własności nieruchomości
objętej umowa przedwstępną, nie wywołał skutku rzeczowego.
Zarzuty te są uzasadnione.
Prawomocne orzeczenie sądu stwierdzające obowiązek strony do złożenia
oznaczonego oświadczenia woli zastępuje to oświadczenie (art. 64 k.c. oraz art.
1047 k.p.c.). Jeżeli więc oświadczenie to ma stanowić składnik umowy, jaka ma być
zawarta pomiędzy stronami, to do zawarcia tej umowy konieczne jest złożenie
odpowiedniego oświadczenia woli przez drugą stronę z zachowaniem wymaganej
formy. Nie dotyczy to jednak zawarcia umowy przyrzeczonej w umowie
przedwstępnej (art. 390 § 2 k.c.) oraz wypadków, gdy sąd uwzględnia powództwo
o stwierdzenie obowiązku zawarcia umowy całkowicie zgodnie z żądaniem
powoda; w takich wypadkach orzeczenie sądu stwierdza zawarcie umowy
i zastępuje tę umowę (uchwała składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia
7 stycznia 1967 r. - zasada prawna, III CZP 32/66, OSNCP 1968, nr 12, poz. 199).
Wyrok zastępującego umowę na podstawie art. 64 k.c. ma charakter
konstytutywny. Wraz z nastąpieniem jego konstytutywnego skutku wygasa
zobowiązanie pozwanego do złożenia oznaczonego oświadczenia woli (zawarcia
umowy) oraz wygasa odpowiadające temu obowiązkowi roszczenie powoda.
W przypadku, gdy wyrok wywołuje skutek równoznaczny z zawarciem umowy
mającej przenieść z pozwanego na powoda własność nieruchomości (udziału), to
z chwilą jego uprawomocnienia się powód, jednocześnie z wygaśnięciem
przysługującego mu roszczenia przeciwko dłużnikowi, nabywa własność
nieruchomości lub udział w niej. W tym więc przypadku wyrok stanowi zarazem
dowód nabycia własności nieruchomości (udziału). Do przeniesienia własności
nieruchomości nie jest konieczny wpis do księgi wieczystej, który ma charakter
deklaratoryjny.
8
Przepis art. 1047 § 1 k.p.c., mieszczący się w dziale o egzekucji roszczeń
niepieniężnych, normuje skutek orzeczenia sądowego, równoznaczny ze złożeniem
oświadczenia woli przez dłużnika, w odniesieniu do postępowania egzekucyjnego,
czyniąc w ten sposób zbędnym przymusowe wykonanie takich orzeczeń.
Błędne jest na tym tle stanowisko Sądu Okręgowego uznające
w okolicznościach sprawy, że prawomocny wyrok Sądu Okręgowego w B. z dnia
4 kwietnia 2012 r. nie spowodował skutku w postaci przeniesienia prawa własności
nieruchomości na skarżących. Przepis art. 1047 § 1 k.p.c., mieszczący się w dziale
o egzekucji roszczeń niepieniężnych, normuje skutek orzeczenia sądowego,
równoznaczny ze złożeniem oświadczenia woli przez dłużnika, w odniesieniu do
postępowania egzekucyjnego, czyniąc w ten sposób zbędnym przymusowe
wykonanie takich orzeczeń.
Przepis art. art. 365 § 1 k.p.c. przyznaje prawomocnym orzeczeniom sądu
wydawanym w postępowaniu cywilnym moc wiążącą, która odnosi się do ich
sentencji. Orzeczenie prawomocne wiąże nie tylko strony i sąd, który je wydał, lecz
również inne sądy i inne organy państwowe, a w wypadkach w ustawie
przewidzianych także inne osoby. Moc wiążąca orzeczenia sądu obejmuje fakt
istnienia orzeczenia oraz określony walor prawny rozstrzygnięcia zawartego
w treści orzeczenia.
Słusznie zarzucają skarżący, że pominięcie przez Sąd Okręgowy tego
drugiego aspektu mocy wiążącej orzeczenia narusza art. 365 k.p.c.
Mimo trafności omówionych zarzutów wniesiona skarga okazała się
nieuzasadniona. Z przyczyn uprzednio wskazanych przyczyn, jako bezpodstawne
muszą być bowiem ocenione, przesądzające o możliwości jej uwzględnienia,
zarzuty obrazy art. 524 § 1 i 2 k.p.c. i art. 510 § 1 k.p.c.
Z tych względów orzeczono jak w sentencji (art. 39814
k.p.c.).
9