Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CSK 51/13
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 12 grudnia 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Teresa Bielska-Sobkowicz (przewodniczący)
SSN Mirosław Bączyk
SSN Irena Gromska-Szuster (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa Skarbu Państwa - Urzędu Skarbowego w G.
przeciwko A. F.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 12 grudnia 2013 r.,
skargi kasacyjnej pozwanej
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 5 września 2012 r.,
1) oddala skargę kasacyjną;
2) zasądza od pozwanej na rzecz Skarbu Państwa -
- Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa kwotę 2 700 zł (dwa
tysiące siedemset złotych) tytułem zwrotu kosztów
postępowania kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Zaskarżonym wyrokiem z dnia 5 września 2012 r. Sąd Apelacyjny oddalił
apelację pozwanej A. F. od wyroku Sądu pierwszej instancji zasądzającego od
pozwanej na rzecz Skarbu Państwa - Urzędu Skarbowego w G. kwotę 149 419 zł z
ustawowymi odsetkami od dnia 7 czerwca 2010 r. z zastrzeżeniem, że powyższe
roszczenie może być zaspokojone wyłącznie z nieruchomości bliżej opisanej w
wyroku, dla której prowadzona jest określona księga wieczysta i tylko do wysokości
hipoteki przymusowej ustanowionej na nieruchomości na rzecz Urzędu
Skarbowego w G.
Sądy ustaliły między innymi, że nieruchomość tę nabyli A. Ł. i P. Ł. jako
wspólnicy spółki cywilnej „B.” w G. W prowadzonej dla nieruchomości księdze
wieczystej została wpisana hipoteka ustawowa w kwocie 157 374 zł z odsetkami na
rzecz Urzędu Skarbowego w G. za zaległości podatkowe spółki cywilnej „B.”
wynoszące 54 681,76 zł z odsetkami z tytułu podatku VAT za 1995 r. Podstawę
wpisu hipoteki stanowiła decyzja Urzędu Skarbowego, dotycząca Przedsiębiorstwa
Wielobranżowego B. spółki cywilnej A. Ł. i P. Ł. Spółka ta funkcjonowała do
października 2002 r. Wydana też została decyzja administracyjna o
odpowiedzialności A. Ł. i P. Ł., jako osób trzecich, za zobowiązania podatkowe
zlikwidowanej spółki cywilnej w wysokości 5 394,23 zł., jednak ostatecznie
wyrokiem Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego, który uprawomocnił się w dniu
15 kwietnia 2008 r., decyzja ta została uchylona.
W dniu 20 kwietnia 2007 r. A. Ł. i P. Ł. wystąpili do Sądu Rejonowego w G. o
uzgodnienie treści księgi wieczystej prowadzonej dla przedmiotowej nieruchomości
z rzeczywistym stanem prawnym przez wykreślenie hipoteki ustawowej w
wysokości 157 374 zł, ustanowionej na rzecz Urzędu Skarbowego w G., wskazując,
że hipoteka wygasła, gdyż nie istnieje wierzytelność nią zabezpieczona, bowiem
decyzje podatkowe stanowiące podstawę wpisu hipoteki zostały uchylone.
Prawomocnym wyrokiem z dnia 12 grudnia 2007 r. Sąd Rejonowy w G. ustalił, że w
księdze wieczystej prowadzonej dla przedmiotowej nieruchomości wpisana jest
hipoteka przymusowa kaucyjna do kwoty 149 419 zł na rzecz Urzędu Skarbowego
w G., a dalej idące powództwo oddalił.
3
W dniu 4 lutego 2008 r. A. Ł. i P. Ł. darowali pozwanej: córce A. i siostrze P.,
opisaną wyżej nieruchomość. W akcie notarialnym wskazano, że w dziale IV księgi
wieczystej prowadzonej dla nieruchomości wpisana jest hipoteka ustawowa w
kwocie 157 347 zł na rzecz Urzędu Skarbowego w G. a w dziale III wpisane jest
ostrzeżenie o wszczęciu egzekucji na wniosek komornika z dnia 3 sierpnia 2000 r.
Darczyńcy oświadczyli też w akcie notarialnym, że nieruchomość tę nabyli w dniu 4
grudnia 1993r. jako wspólnicy spółki cywilnej B. w G., która została zlikwidowana i
obecnie oni są współużytkownikami wieczystymi i współwłaścicielami
nieruchomości z udziałami po ½ części.
W dniu 10 grudnia 2008 r. pozwana wystąpiła do Sądu Rejonowego w G. z
powództwem o wykreślenie z przedmiotowej księgi wieczystej wpisanej tam
hipoteki na rzecz Urzędu Skarbowego, wskazując, że została ona wpisana
bezprawnie za zobowiązania podatkowe spółki cywilnej B., nie dotyczyła właścicieli
nieruchomości A. i P. Ł., którzy nigdy nie byli właścicielami takiego
przedsiębiorstwa. Powołała się też na brak decyzji wydanej na podstawie art. 115
ordynacji podatkowej o odpowiedzialności wspólników za zaległości spółki cywilnej
z tytułu podatku VAT, stwierdzając, że w tej sytuacji ich zobowiązania podatkowe
nie istnieją i brak podstaw do istnienia hipoteki na nieruchomości stanowiącej ich
współwłasność. Prawomocnym wyrokiem z dnia 23 lutego 2010 r. Sąd Rejonowy w
G. oddalił powództwo.
Rozpoznając roszczenie dochodzone w obecnej sprawie, Sądy obu instancji
przede wszystkim nie podzieliły zarzutu pozwanej niedopuszczalności drogi
sądowej, stwierdzając, że roszczenie o zasądzenie od dłużnika hipotecznego kwoty
określonej w hipotece, obciążającej jego nieruchomość, ma charakter
cywilnoprawny i jako sprawa cywilna należy do drogi sądowej zgodnie z art. 1 i 2
k.p.c.
Wskazały, że w świetle art. 65 i art. 75 u.k.w.h. wierzyciel hipoteczny w celu
uzyskania tytułu wykonawczego upoważniającego go do prowadzenia egzekucji na
podstawie hipoteki ustanowionej na nieruchomości osoby trzeciej, musi uzyskać
tytuł wykonawczy przeciwko tej osobie, którym może być wyrok zasądzający od niej
na jego rzecz kwotę zabezpieczoną hipoteką, z ograniczeniem odpowiedzialności
4
właściciela nieruchomości do tej nieruchomości i do wysokości hipoteki
przymusowej, zgodnie z art. 319 k.p.c.
W ocenie Sądów, nieuzasadniony jest zarzut pozwanej, że ustanowiona
hipoteka wygasła wobec likwidacji spółki cywilnej B., której zadłużenie podatkowe
zostało zabezpieczone tą hipoteką, a nie wydano decyzji o odpowiedzialności
osobistej wspólników za te zobowiązania. Sądy wskazały, że zobowiązanie
podatkowe spółki cywilnej zabezpieczone hipoteką powstało, gdy prowadziła ona
jeszcze działalność i wtedy też wydano decyzję stanowiącą podstawę wpisu
hipoteki. Przez czas istnienia spółki, tj. do października 2002 r. nie było podstaw do
wydania decyzji o odpowiedzialności wspólników za zobowiązania podatkowe
spółki, a po zakończeniu działalności przez spółkę wydanie takiej decyzji nie było
już możliwe z uwagi na upływ 5-letniego terminu przedawnienia wobec wspólników,
przewidzianego w art. 70 § 1 ordynacji podatkowej. Natomiast zgodnie z art. 70 § 8
ordynacji zobowiązanie podatkowe spółki, jako zabezpieczone hipoteką, nie
wygasło, gdyż nie uległo przedawnieniu. Podstawą wpisu hipoteki przymusowej
była decyzja w przedmiocie wymiaru podatku od towarów i usług wydana wobec
spółki w dacie, gdy ona istniała. Decyzja ta nie może być zmieniona jak również nie
ma podstaw do ponownego orzekania w tym przedmiocie, a fakt, że nie wydano
decyzji o odpowiedzialności podatkowej wspólników spółki cywilnej, nie ma wpływu
na funkcjonującą w obrocie prawnym decyzję określającą wymiar podatku od
towarów i usług wobec spółki cywilnej, której zobowiązanie zostało zabezpieczone
hipoteką. Wobec zbycia przez wspólników zlikwidowanej spółki cywilnej
nieruchomości obciążonej hipoteką, pozwana jako nabywca stała się dłużnikiem
rzeczowym strony powodowej i wniesione wobec niej powództwo jest uzasadnione.
W skardze kasacyjnej opartej na obu podstawach pozwana w ramach
pierwszej podstawy zarzuciła naruszenie art. 65 § 1 u.k.w.h. w zw. z art. 108 § 1,
art. 115 § 1 i 2 przez nieprawidłowe zastosowanie i bezpodstawne przyjęcie, że nie
istnienie w chwili obecnej dłużnika osobistego, którym z tytułu podatku od towarów i
usług była spółka cywilna „B.” i brak decyzji przenoszącej odpowiedzialność za jej
zobowiązania podatkowe na wspólników spółki cywilnej nie stoi na przeszkodzie do
przyjęcia, iż pozwana stała się dłużnikiem rzeczowym wobec nabycia od byłych
wspólników spółki cywilnej przedmiotowej nieruchomości.
5
W ramach drugiej podstawy zarzuciła naruszenie przepisów prawa
procesowego, skutkujące nieważnością postępowania z przyczyn określonych w art.
379 pkt1 w zw. z art. 386 § 2 k.p.c. z powodu niedopuszczalności drogi sądowej.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Nie jest uzasadniony najdalej idący zarzut nieważności postępowania
z powodu niedopuszczalności drogi sądowej (art. 379 pkt 1 w zw. z art. 386 § 2
k.p.c.).
Zgodnie z art. 1 k.p.c., przedmiotem regulacji kodeksu postępowania
cywilnego jest postępowanie sądowe w sprawach z zakresu prawa cywilnego,
rodzinnego i opiekuńczego, prawa pracy, ubezpieczeń społecznych oraz w innych
sprawach, do których przepisy tego kodeksu stosuje się na mocy ustaw
szczególnych. Wymienione sprawy są sprawami cywilnymi, podlegającymi
rozpoznaniu przez sądy powszechne i Sąd Najwyższy, chyba że określony przepis
ustawy przekazuje je do rozpoznania sądów szczególnych lub innych organów
(art. 2 § 1 i 3 k.p.c.).
Ocena sprawy na płaszczyźnie art. 1 i art. 2 k.p.c. zależy przede wszystkim
od przedmiotu procesu, a więc od przedstawionego przez powoda pod osąd
roszczenia oraz wskazanego przez niego stanu faktycznego, będącego podstawą
tego roszczenia. Dopuszczalność drogi sądowej zależy więc od okoliczności
faktycznych przytoczonych przez powoda oraz od roszczenia zgłoszonego na ich
podstawie (porównaj między innymi postanowienie Sądu Najwyższego z dnia
10 marca 1999 r., II CKN 340/98, OSNC 1999/9/161).
Droga sądowa jest dopuszczalna, jeżeli powód zgłosił roszczenie procesowe
sformułowane jako żądanie zasądzenie, ustalenia lub ukształtowania stosunku
prawnego lub prawa, dotyczące równorzędnych podmiotów i oparł je na
zdarzeniach prawnych, które mogą stanowić źródło stosunków cywilnoprawnych
(porównaj między innymi postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 22 kwietnia
1998 r. I CKN 1000/97, OSNC 1999/1/6, uchwałę składu siedmiu sędziów z dnia
5 kwietnia 2006 r. III CZP 121/05, OSNC 2006/11/178 i postanowienie z dnia
21 marca 2013 r. III CZP 9/13, niepubl.).
Zgłoszone przez stronę powodową roszczenie o zasądzenie od pozwanej,
jako dłużnika hipotecznego, określonej kwoty zabezpieczonej hipoteką, na rzecz
6
wierzyciela hipotecznego jest niewątpliwie roszczeniem cywilnoprawnym, opartym
na fakcie obciążenia określoną hipoteką nieruchomości, a zatem niezależnie od
tego jaka wierzytelność: cywilnoprawna czy publicznoprawna została
zabezpieczona hipoteką, jest to roszczenie cywilnoprawne, oparte na zdarzeniu
prawnym mogącym stanowić źródło stosunków cywilnoprawnych, co sprawia, że
zgodnie z art. 2 § 1 k.p.c. dopuszczalna jest droga sądowa do jego dochodzenia,
skoro sprawy takie nie zostały przepisem szczególnym przekazane do właściwości
innych organów (art. 2 § 3 k.p.c.).
W literaturze i orzecznictwie Sądu Najwyższego dominuje stanowisko, że
wierzyciel, który chce zaspokoić wierzytelność zabezpieczoną hipoteką z tejże
hipoteki ustanowionej na nieruchomości stanowiącej własność osoby niebędącej
jego dłużnikiem osobistym, musi przedstawić tytuł wykonawczy przeciwko
dłużnikowi hipotecznemu, a takim tytułem może być wyrok sądu zasądzający
należność zabezpieczoną hipoteką od dłużnika hipotecznego na rzecz wierzyciela
z ograniczeniem odpowiedzialności dłużnika hipotecznego jedynie do
nieruchomości obciążonej hipoteką i do wysokości tej hipoteki (porównaj między
innymi orzeczenia Sądu Najwyższego z dnia 6 marca 1997 r. I CKU 78/96, z dnia
16 lipca 2003 r. V CK 19/02 i z dnia 25 sierpnia 2004 r. IV CK 606/03, niepubl.).
Jak wskazano wyżej, taka sprawa jest sprawą cywilna, niezależnie od tego jaka
wierzytelność została zabezpieczona hipoteką.
Wbrew twierdzeniom skarżącej, stanowiska tego nie podważa uchwała Sądu
Najwyższego z dnia 7 maja 2010 r. III CZP 20/10 (OSNC 2010/12/158),
stwierdzająca, że zaspokojenie z przedmiotu zastawu skarbowego następuje na
podstawie wydanego przeciwko podatnikowi administracyjnego tytułu
wykonawczego także wtedy, gdy właścicielem tego przedmiotu nie jest podatnik,
a zatem nie jest potrzebne wydanie odrębnej decyzji administracyjnej
o odpowiedzialności właściciela przedmiotu zastawu za zobowiązania podatnika.
Stanowiska tego nie można bowiem odnieść do zaspokojenia wierzytelności (także
podatkowej) z nieruchomości obciążonej hipoteką, gdy właścicielem nieruchomości
jest osoba trzecia a nie dłużnik osobisty wierzyciela. Zgodnie bowiem z art. 75
u.k.w.h. w związku z art. 776 i art. 777 k.p.c., jak również zgodnie z art. 2 i art. 110
ustawy z dnia 17 czerwca 1966 r. o postępowaniu egzekucyjnym w administracji
7
(jedn. tekst: Dz. U. z 2012 r., poz. 1015 ze zm.), niezależnie od tego, czy egzekucję
z nieruchomości obciążonej hipoteką prowadzi się dla zaspokojenia należności
publicznoprawnych (podatkowych) czy cywilnoprawnych, egzekucja taka może być
prowadzona jedynie w celu wyegzekwowania należności pieniężnych określonych
lub ustalonych tylko w ostatecznej decyzji administracyjnej lub wynikających
z orzeczenia sądu zaopatrzonego w klauzulę wykonalności. Jeżeli zatem
należności podatkowe dłużnika osobistego zostały zabezpieczone na
nieruchomości, która stała się później własnością osoby trzeciej, wierzyciel, chcąc
zaspokoić tę wierzytelność z nieruchomości obciążonej hipoteką, musi uzyskać
tytuł wykonawczy przeciwko osobie trzeciej będącej właścicielem tej nieruchomości,
a tym tytułem może być, jak wskazano wyżej, wyrok sądu zasądzający od dłużnika
hipotecznego na rzecz wierzyciela hipotecznego określoną kwotę wynikającą
z zabezpieczenia hipotecznego, zawierający odpowiednią klauzulę ograniczającą
odpowiedzialność dłużnika hipotecznego.
Przechodząc do rozważenia opartego na pierwszej podstawie kasacyjnej
zarzutu wygaśnięcia hipoteki z powodu nieistnienia wierzytelności zabezpieczonej
hipoteką w wyniku likwidacji dłużnika osobistego - spółki cywilnej - którego dług
podatkowy został zabezpieczony hipoteką, należy stwierdzić, że zgodnie z art. 94
u.k.w.h., hipoteka, jako prawo akcesoryjne, nie może - co do zasady - istnieć bez
wierzytelności, którą zabezpiecza. Jedną z przyczyn wygaśnięcia zobowiązania
może być utrata bytu prawnego przez dłużnika, jednak tylko wtedy, gdy brak jest
następcy prawnego, który przejął odpowiedzialność za długi zlikwidowanego
podmiotu. Jak przyjmuje się w bowiem w literaturze i orzecznictwie, utrata bytu
prawnego przez dłużnika na ogół nie powoduje wygaśnięcia wierzytelności
obciążającej tego dłużnika osobiście i rzeczowo, gdyż z reguły jest następstwo
prawne i następca prawny przejmuje całość lub część praw i obowiązków dłużnika
(porównaj między innymi orzeczenia Sądu Najwyższego z dnia 20 września 2007 r.
II CSK 240/07, z dnia 7 października 2008 r. III CSK 112/08, z dnia 10 lutego 2012 r.
II CSK 325/11 i z dnia 6 lipca 2012 r. V CSK 394/11, niepubl.).
Wyrażane jest też stanowisko, że mogą istnieć zobowiązania, mimo utraty
bytu prawnego dłużnika osobistego, jeżeli charakter wierzytelności umożliwia
zaspokojenie z substratu majątkowego pozostałego po zlikwidowanej osobie
8
prawnej czy też z zabezpieczeń tej wierzytelności na przedmiotach osób trzecich
(porównaj wyrok Sądu Najwyższego z dnia 10 maja 2012 r. I CSK 369/11, niepubl.).
Rozważenia zatem wymaga, czy likwidacja spółki cywilnej „B.”, prowadzonej przez
A. Ł. i P. Ł., której dług podatkowy został zabezpieczony przedmiotową hipoteka,
spowodowała wygaśnięcie tego długu, a tym samym wygaśnięcie hipoteki. Dług
podatkowy spółki został zabezpieczony hipoteką, dawniej przymusową, a obecnie
ustawową, na nieruchomości wchodzącej do majątku spółki cywilnej, która w
świetle art. 7 ust.1 ordynacji podatkowej, była podatnikiem, zaś jej wspólnicy byli
osobami trzecimi w rozumieniu art. 115 ordynacji. Zgodnie natomiast z art. 863 k.c.,
nieruchomość nabyta przez wspólników w czasie trwania spółki cywilnej do jej
majątku, stanowiła współwłasność łączną wspólników A. i P. Ł. Po rozwiązaniu
spółki cywilnej, nieruchomość ta stała się z mocy prawa (art. 875 k.c.)
współwłasnością w częściach ułamkowych wspólników A. i P. Ł. i oni też przejęli z
mocy prawa, na podstawie tego samego przepisu, odpowiedzialność za długi
zlikwidowanej spółki, w tym także za jej długi publicznoprawne. Skoro zatem są
następcy prawni zlikwidowanej spółki cywilnej, którzy z mocy prawa (art. 875 k.c.)
ponoszą odpowiedzialność za jej długi, także podatkowe i stali się
współwłaścicielami w częściach ułamkowych nieruchomości obciążonej hipoteką za
długi podatkowe zlikwidowanej spółki, to brak jakichkolwiek podstaw do przyjęcia,
że wierzytelność podatkowa zlikwidowanej spółki zabezpieczona tą hipoteką
wygasła. W tej sytuacji dla ich odpowiedzialności za dług podatkowy spółki cywilnej
zabezpieczony hipoteką na nieruchomości stanowiącej ich współwłasność nie ma
znaczenia brak decyzji administracyjnej wydanej na podstawie art. 115 ordynacji
podatkowej, gdyż za dług ten odpowiadali oni nie jako osoby trzecie na podstawie
art. 115 ordynacji, lecz na podstawie art. 875 k.c., jako następcy prawni
zlikwidowanej spółki cywilnej oraz na podstawie art. 65 w zw. z art. 75 u.k.w.h., jako
współwłaściciele nieruchomości obciążonej hipoteką za ten dług, a więc dłużnicy
rzeczowi.
Skoro zatem dług podatkowy zlikwidowanej spółki cywilnej nie wygasł, nie
wygasła też wierzytelność strony powodowej z tego tytułu zabezpieczona hipoteką,
a więc nie wygasła również hipoteka, co zresztą stwierdziły także Sądy we
wskazanych wyżej sprawach o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym
9
stanem prawnym i o wykreślenie hipoteki. Pozwana, jako nabywca nieruchomości
obciążonej tą hipoteką, stała się dłużnikiem rzeczowym strony powodowej,
zobowiązanym do zaspokojenia wierzyciela tylko z tego powodu, że została
właścicielką nieruchomości obciążonej hipoteką (porównaj między innymi uchwałę
Sądu Najwyższego z dnia 2 września 1983 r., III CZP 40/83, OSNC 1984/4/46 oraz
wyroki z dnia 24 listopada 1998 r. I CKN 864/98, OSNC 1999/6/111 i z dnia
10 września 1999 r., III CKN 331/98, OSNC 2000/3/57).
Z tych wszystkich względów za nieuzasadnione należało uznać również
kasacyjne zarzuty naruszenia prawa materialnego, co prowadziło do oddalenia
skargi kasacyjnej na podstawie art. 39814
k.p.c. i zasądzenia od pozwanej na rzecz
strony powodowej kosztów postępowania kasacyjnego na podstawie art. 98 w zw.
z art. 108 § 1 i art. 39821
k.p.c.