Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II UK 196/13
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 19 grudnia 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Romualda Spyt (przewodniczący)
SSN Beata Gudowska (sprawozdawca)
SSN Zbigniew Hajn
w sprawie z wniosku W. G.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych
z udziałem zainteresowanego M. G., P. LTD Spółka z o.o. w W.
o odpowiedzialność za zaległości składkowe,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 19 grudnia 2013 r.,
skargi kasacyjnej organu rentowego od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 18 października 2012 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i orzeczenia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
UZASADNIENIE
2
Wyrokiem z dnia 15 czerwca 2010 r. Sąd Okręgowy, Sąd Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych, oddalił odwołanie W. G. od decyzji Zakładu
Ubezpieczeń Społecznych, z dnia 19 sierpnia 2006 r., ustalającej jego
zobowiązanie do zapłaty zaległych składek na Fundusz Ubezpieczeń Społecznych
należnych od P. – LTD Spółki z o.o. za okres od grudnia 2000 r. do maja 2001 r., w
którym pełnił funkcję prezesa zarządu. Organ ubezpieczeń społecznych
poinformował spółkę o zaległości w dniu 30 listopada 2000 r., a następnie wysyłał
upomnienia. W dniu 4 marca 2002 r. wydał decyzję o wymierzeniu opłaty
dodatkowej. W postanowieniach o umorzeniu postępowania podjętych przez
komornika przy Sądzie Rejonowym w dniu 21 czerwca 2004 r. oraz przez
Naczelnika Urzędu Skarbowego W. w dniu 9 października 2006 r. stwierdzono
bezskuteczność egzekucji prowadzonej przeciwko spółce. Sąd pierwszej instancji
przyjął więc pozytywną przesłankę odpowiedzialności na podstawie art. 116 ustawy
z dnia z dnia 29 sierpnia 1997 r. Ordynacja podatkowa (jednolity tekst: Dz. U. z
2012 r., poz. 749 ze zm.; dalej – „Ordynacja podatkowa”) nie stwierdzając
przesłanek uwalniających odwołującego się – jako osoby trzeciej – od
odpowiedzialności za zaległości składkowe spółki, którą zarządzał. Ustalił, że
odwołujący się nie złożył wniosku o ogłoszenie upadłości i nie nastąpiło to bez jego
winy. Podejmowane przez niego działanie wówczas, gdy strata za okres od 1
października do 31 grudnia 2000 r. przekroczyła 50% kapitału zakładowego,
polegało na pisemnym wezwaniu jedynego wspólnika M. G., zainteresowanego w
sprawie, do zwołania nadzwyczajnego walnego zgromadzenia w celu powzięcia
uchwały dotyczącej dalszego istnienia spółki.
Sąd Apelacyjny, Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych uwzględnił apelację
ubezpieczonego i w wyroku z dnia 18 października 2012 r. stwierdził, że nie jest on
zobowiązany do pokrycia składek na Fundusz Ubezpieczeń Społecznych. Po
uzupełnieniu postępowania dowodowego ustalił, że w dniu 18 kwietnia 2001 r.
ubezpieczony złożył rezygnację z funkcji prezesa zarządu, a jego stosunek pracy
uległ rozwiązaniu z dniem 31 maja 2001 r. Nadzwyczajne walne zgromadzenie
odbyło się w dniu 24 maja 2001 r. i podjęło uchwały o zmianie umowy spółki oraz w
przedmiocie zmian w składzie zarządu. Sąd przyjął, że wystąpienie przez
3
ubezpieczonego do wspólnika o podjęcie decyzji w sprawie zwołania
nadzwyczajnego zgromadzenia wspólników w celu powzięcia uchwały dotyczącej
dalszego istnienia spółki (art. 233 k.s.h.) było równoznaczne z działaniami
zmierzającymi do ogłoszenia upadłości. W ocenie Sądu, bez uchwały tego organu,
zobowiązującej zarząd do złożenia wniosku o ogłoszeniu upadłości, wniosek taki
nie mógł być zgłoszony, zatem jego niezgłoszenie w okresie pierwszych czterech
miesięcy 2001 r. nastąpiło bez winy skarżącego.
Skarga kasacyjna organu rentowego, obejmująca wyrok Sądu drugiej
instancji w części dotyczącej orzeczenia o braku zobowiązania W. G. do
uregulowania składek za okres od dnia 1 grudnia 2000 r. do dnia 31 marca 2001 r.,
została oparta na obydwu podstawach. Skarżący zarzucił naruszenie przepisów
postępowania – art. 382 k.p.c. wskutek pominięcia części zebranego istotnego
materiału dowodowego w postaci sprawozdania zarządu spółki za rok
obrachunkowy 2000/2001, rachunku zysków i strat za rok obrotowy 2000/2001,
protokołu walnego zgromadzenia wspólników z dnia 31 sierpnia 2001 r. oraz
wydruku konta płatnika składek P. – LTD, Spółki z o.o. za okres od dnia 1 stycznia
1999 r. do dnia 31 kwietnia 2002 r., oraz art. 328 § 2 w związku z art. 391 k.p.c.
przez niewskazanie przyczyn tego pominięcia, jak też art. 227 w związku z art. 391
k.p.c. przez uwzględnienie dowodów, które nie miały istotnego znaczenia w
sprawie. W zakresie naruszenia prawa materialnego skarga została oparta na
podstawie naruszenia art. 1 i 4 § 1 rozporządzenia Prezydenta Rzeczpospolitej z
dnia 24 października 1934 r. - Prawo o postępowaniu układowym (Dz. U. Nr 93,
poz. 836 ze zm.), art. 4 § 1 i 2 pkt 2, art. 5 § 1 i 2 rozporządzenia Prezydenta
Rzeczpospolitej z dnia 24 października 1934 r. - Prawo upadłościowe (jednolity
tekst: Dz. U. z 1991 r. Nr 118, poz. 512) w związku z art. 201, 203 i 204 k.s.h. przez
niezastosowanie tych przepisów do obowiązków i uprawnień W. G. jako członka
zarządu spółki do podjęcia we właściwym czasie decyzji i zgłoszenia wniosku
ogłoszenie upadłości spółki lub otwarcie postępowania układowego. Skarżący
zarzucił jednak przede wszystkim naruszenie art. 233 k.s.h. przez jego
zastosowanie i zastąpienie przewidzianą w nim akcją czynności określonych w art.
116 § 1 Ordynacji podatkowej, a przez to obrazę tego przepisu w związku z art. 31
ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych
4
(jednolity tekst: Dz. U z 2009 r. Nr 205, poz. 1585 ze zm.) przez błędną wykładnię
przesłanek zwalniających z odpowiedzialności za zaległości składkowe.
W odpowiedzi na skargą kasacyjną odwołujący się wniósł o jej oddalenie.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Przepis art. 116 Ordynacji podatkowej odczytywany w związku z art. 31
ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych ustanawia solidarną
odpowiedzialność osób trzecich – członków zarządu spółki handlowej – całym
własnym majątkiem za składki na ubezpieczenie społeczne, zdrowotne oraz
Fundusz Pracy i Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych, na
wypadek całkowitej lub częściowej bezskuteczności ich egzekucji z majątku spółki.
Inaczej mówiąc, wykonanie zobowiązania publicznego przez podmiot prawny
wskazany w tym przepisie gwarantowane jest – na wypadek bezskuteczności
egzekucji przeciwko niemu – całym osobistym majątkiem członków zarządu. Ich
subsydiarna odpowiedzialność wynika z przypisanej członkom zarządu, służącej od
powołania do rezygnacji z funkcji, pełni uprawnień do reprezentowania spółki w
sądzie i poza sądem (art. 204 § 1 k.s.h.) oraz z obowiązku prawidłowego
prowadzenia spraw spółki. Sposób należytej dbałości członków zarządu o interesy
spółki, także ze względu na ochronę jej wierzycieli, wskazuje sam ustawodawca,
wymagając podjęcia akcji zapobiegającej całkowitej niewypłacalności spółki przez
działania opisane w art. 116 § 1 pkt 1 lit. a Ordynacji podatkowej.
Odpowiedzialność za długi spółki obciąża więc tylko tych członków zarządu, którzy
nie są w stanie wykazać, że niezgłoszenie we właściwym czasie wniosku o
ogłoszenie upadłości lub podjęcie postępowania zapobiegającego ogłoszeniu
upadłości (postępowania układowego) nastąpiło bez ich winy.
Zwołanie przez zarząd zgromadzenia wspólników i uzyskanie decyzji
właścicieli co do losu spółki nie jest przewidziane w art. 116 § 1 Ordynacji
podatkowej jako działanie odwracające przeniesienie na członka zarządu
zobowiązań spółki. Należy uwzględnić, że przepis ten ma charakter podwójnie
wyjątkowy; zastępuje zasadę regulowania własnych długów przez samą spółkę,
stanowiąc wyjątek w postaci odpowiedzialności subsydiarnej członków zarządu, a
5
następnie przewiduje wypadki uwolnienia się przez członków zarządu od tej
odpowiedzialności jako wyjątek od wyjątku. Taki charakter stosowanego przepisu
pozwala wyłącznie na wykładnię ścisłą, nierozszerzającą jego znaczenia w
porównaniu z tekstem, i przyjęcie, że skoro zwołanie zgromadzenia wspólników nie
jest przewidziane jako działanie uwalniające członka zarządu od wypełnienia
zobowiązań spółki, to czynności podejmowane przez zarząd na podstawie art. 233
§ 1 k.s.h. nie stanowią przesłanki uwalniającej jego członków od zastępczej
odpowiedzialności za zaległości składkowe zarządzanej osoby prawnej (por. wyrok
Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 23 marca 2006 r., II FSK 479/05,
ONSAiWSA 2006, nr 6, poz. 175). Czynności te – ze względu na obowiązujący w
sprawie stan prawny sprzed dnia 1 października 2003 r. – należy oceniać z
uwzględnieniem rozporządzeń Prezydenta Rzeczypospolitej – Prawo o
postępowaniu układowym oraz Prawo upadłościowe; powinny one polegać na
zgłoszeniu we właściwym czasie wniosku o ogłoszenie upadłości lub wszczęciu
postępowania zapobiegającego upadłości (por. art. 5 § 2 Prawa upadłościowego).
Niezgłoszenie we właściwym czasie wniosku o ogłoszenie upadłości lub
zaniechanie podjęcia postępowania układowego uwalnia członków zarządu od
osobistej odpowiedzialności za długi zarządzanego podmiotu tylko przez wykazanie
braku winy. Zastosowanie tych przepisów wymaga ustalenia czasu, w którym
członek zarządu – ze względu na zaprzestanie płacenia długów spółki – nie
działając na szkodę, lecz w interesie wierzycieli powinien, lecz bez swej winy nie
zgłosił wniosku o wszczęcie postępowania umożliwiającego równomierne i
niesymboliczne zaspokojenie dłużników spółki. Zarząd powinien zgłosić wniosek o
upadłość, jeżeli tylko zachodzi zagrożenie niewypłacalnością, której nastąpienie w
sposób oczywisty niweczy sens postępowania upadłościowego, pozbawiając
wszystkich wierzycieli jakiejkolwiek ochrony prawnej ich interesów (wyroki Sądu
Najwyższego z dnia 18 października 2000 r., V CKN 109/00, niepublikowany i z
dnia 14 czerwca 2006 r., I UK 324/05, OSNP 2007 nr 13-14, poz. 200).
W judykaturze, w różnych stanach faktycznych, zostały opisane cechy
decydujące o „właściwym” czasie zgłoszenia wniosku o ogłoszenie upadłości,
mające charakter obiektywny i weryfikowalny, oraz przyczyny usprawiedliwiające
jego niezgłoszenie (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 22 czerwca 2006 r., I UK
6
369/05, niepubl.; z dnia 14 września 2007 r., III UK 24/07, OSNP 2008 nr 21-22,
poz. 324; z dnia 2 października 2008 r., I UK 39/08, OSNP 2010 nr 7-8, poz. 97; z
dnia 10 lutego 2011 r., IV CSK 335/10, OSNC-ZD 2011 nr C, poz. 58; z dnia 10
marca 2011 r., III UK 89/10, niepubl.; z dnia 2 czerwca 2011, I CSK 574/10,
niepubl. oraz z dnia 4 października 2011 r., I UK 113/11, OSNP 2012 nr 23-24, poz.
293). Oczywiste jest w świetle tych orzeczeń, że zastosowanie art. 116 § 1 pkt 1 lit.
a Ordynacji podatkowej nie odnosi się do okresu późniejszego od chwili, w której
powstał obowiązek zgłoszenia wniosku (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 2
października 2008 r., I UK 39/08, OSNP 2010 nr 7-8, poz. 97), a w związku z tym
obowiązek członka zarządu opisany w tym przepisie nie może być odnoszony do
czasu, gdy bilans sporządzony przez zarząd wykazuje stratę przewyższającą sumę
kapitałów zapasowego i rezerwowych oraz połowę kapitału zakładowego (art. 233
k.s.h. in principio). W takim stanie finansowym spółki, gdy wielkość straty zagraża
bytowi spółki, zarząd jest obowiązany niezwłocznie zwołać zgromadzenie
wspólników w celu powzięcia uchwały dotyczącej dalszego istnienia spółki.
Obowiązek zwołania zgromadzenia wspólników przewidziany w art. 233 k.s.k. nie
wyłącza ani nie zastępuje ciążącego na zarządcach obowiązku zgłoszenia wniosku
o ogłoszenie upadłości i nie ogranicza zarządu w jego prawie reprezentacji spółki w
zakresie zgłoszenia takiego wniosku.
Takich czynności ubezpieczony nie podjął i nie jest to w sprawie sporne, jak i
to, że w czasie pełnienia mandatu nie był ograniczony w działaniach przynależnych
członkowi zarządu. Trafny zatem jest zawarty w skardze kasacyjnej zarzut
naruszenia art. 116 § 1 Ordynacji podatkowej w związku z art. 31 ustawy o
systemie ubezpieczeń społecznych przez błędną wykładnię przesłanek
zwalniających z odpowiedzialności za zaległości składkowe.
Mając to na względzie, Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji (art. 39815
§ 1
k.p.c.).