Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II UK 232/13
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 8 stycznia 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Jerzy Kuźniar (przewodniczący)
SSN Jolanta Strusińska-Żukowska (sprawozdawca)
SSN Małgorzata Wrębiakowska-Marzec
w sprawie z wniosku G. R.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych Oddział w T.
o rentę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 8 stycznia 2014 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawcy od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 28 września 2012 r.
oddala skargę kasacyjną.
UZASADNIENIE
Sąd Apelacyjny – Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych wyrokiem z dnia 28
września 2012 r. oddalił apelację wnioskodawcy G. R. wniesioną od wyroku Sądu
Okręgowego – Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych we W. z dnia 29 grudnia
2011 r., oddalającego jego odwołanie od decyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych
Oddziału w T. z dnia 19 lipca 2011 r. odmawiającej prawa do renty z tytułu
niezdolności do pracy.
2
Powyższe rozstrzygnięcie zostało poprzedzone ustaleniami, z których
wynikało, że wnioskodawca urodził się w dniu 9 lutego 1948 r. Był zatrudniony od 30
maja 1966 r. do 27 sierpnia 1966 r. w Zespole Gospodarki Pomocniczej P.T.T.K. w
K., następnie od 26 listopada 1968 r. do 31 stycznia 1977 r. w Fabryce Automatów
Tokarskich „P.-W.” w K. i w okresie od 4 kwietnia 1977 r. do 31 grudnia 1990 r. w
Spółdzielni Handlowej w R. Od 15 stycznia 1991 r. do 30 listopada 1992 r. był osobą
bezrobotną z prawem do zasiłku.
W dniu 3 czerwca 2011 r. odwołujący się złożył do organu rentowego wniosek
o rentę z tytułu niezdolności do pracy. Orzeczeniem z dnia 28 czerwca 2011 r. lekarz
orzecznik uznał wnioskodawcę za całkowicie niezdolnego do pracy, ustalając datę
powstania tej niezdolności po 30 maja 1994 r. Wnioskodawca nie wniósł sprzeciwu
od tego orzeczenia. Zakład Ubezpieczeń Społecznych Oddział w T. zaskarżoną
decyzją z dnia 19 lipca 2011 r. odmówił wnioskodawcy prawa do renty z tytułu
niezdolności do pracy, stwierdzając że w dziesięcioleciu poprzedzającym datę
złożenia wniosku, tj. od 3 czerwca 2001 r. do 3 czerwca 2011 r., nie udokumentował
żadnego okresu ubezpieczenia wobec wymaganych 5 lat, a łączny jego staż
ubezpieczeniowy wynosi 23 lata, 9 miesięcy i 19 dni okresów składkowych.
Akceptując te ustalenia, Sąd Apelacyjny stwierdził, że prawidłowo Sąd
pierwszej instancji na podstawie na art. 57 i 58 w związku z art. 5 ust. 1, 6 ust. 1 pkt
1 i 2 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu
Ubezpieczeń Społecznych (jednolity tekst: Dz. U. z 2013 r., poz. 1440 ze zm., dalej
jako: „ustawa o emeryturach i rentach”) uznał, że wnioskodawca nie spełnił
wymogów umożliwiających przyznanie prawa do renty z tytułu niezdolności do
pracy.
Sąd odwoławczy wskazał, że zgodnie z art. 57 ust. 1 i 2 ustawy o
emeryturach i rentach, renta z tytułu niezdolności do pracy przysługuje
ubezpieczonemu, który spełnił łącznie następujące warunki:
1) jest niezdolny do pracy;
2) ma wymagany okres składkowy i nieskładkowy;
3) niezdolność do pracy powstała w okresach, o których mowa w art. 6
ust. 1 pkt 1 i 2, pkt 3 lit. b, pkt 4, 6, 7 i 9, ust. 2 pkt 1, 3-8 i 9 lit. a, pkt 10 lit. a, pkt 11-
3
12, 13 lit. a, pkt 14 lit. a i pkt 15-17 oraz art. 7 pkt 1-4, 5 lit. a, pkt 6 i 12, albo nie
później niż w ciągu 18 miesięcy od ustania tych okresów.
Przepisu ust. 1 pkt 3 nie stosuje się do ubezpieczonego, który udowodnił
okres składkowy i nieskładkowy wynoszący co najmniej 20 lat dla kobiety lub 25 lat
dla mężczyzny oraz jest całkowicie niezdolny do pracy. Zgodnie z art. 58 ust. 1 i 2 tej
ustawy, warunek posiadania wymaganego okresu składkowego i nieskładkowego, w
myśl art. 57 ust. 1 pkt 2, uważa się za spełniony, gdy ubezpieczony osiągnął okres
składkowy i nieskładkowy wynoszący łącznie co najmniej 5 lat, jeżeli niezdolność do
pracy powstała w wieku powyżej 30 lat. Okres, o którym mowa w art. 58 ust. 1 pkt 5,
powinien przypadać w ciągu ostatniego dziesięciolecia przed zgłoszeniem wniosku o
rentę lub przed dniem powstania niezdolności do pracy; do tego dziesięcioletniego
okresu nie wlicza się okresów pobierania renty z tytułu niezdolności do pracy, renty
szkoleniowej lub renty rodzinnej. Zgodnie z art. 58 ust. 4 tej ustawy, przepisu ust. 2
nie stosuje się do ubezpieczonego, który udowodnił okres składkowy, o którym
mowa w art. 6, wynoszący co najmniej 25 lat dla kobiety i 30 lat dla mężczyzny oraz
jest całkowicie niezdolny do pracy.
Sąd Apelacyjny podniósł, że wnioskodawca na podstawie orzeczenia lekarza
orzecznika z dnia 28 czerwca 2011 r. został uznany za całkowicie niezdolnego do
pracy, przy czym lekarz ustalił, że całkowita niezdolność do pracy powstała po dniu
30 maja 1994 r. Te ustalenia nie były kwestionowane przez odwołującego się w toku
postępowania sądowego. Zgodnie z art. 14 ust. 2 ustawy o emeryturach i rentach,
jeżeli nie ma możliwości ustalenia daty powstania niezdolności do pracy, ani okresu
jej powstania, za datę powstania niezdolności do pracy przyjmuje się datę
zgłoszenia wniosku o świadczenie. Skoro więc lekarz orzecznik ZUS nie ustalił ani
daty, ani okresu, w którym powstała niezdolność do pracy wnioskodawcy, to
prawidłowo organ rentowy przyjął za datę powstania tej niezdolności datę zgłoszenia
wniosku o rentę, tj. 3 czerwca 2011 r. Biorąc zaś pod uwagę to, że ostatnim tytułem
ubezpieczenia, któremu podlegał wnioskodawca, było pobieranie zasiłku dla osób
bezrobotnych do dnia 30 listopada 1992 r., należało stwierdzić, że w dziesięcioleciu
poprzedzającym datę złożenia wniosku, tj. od 3 czerwca 2001 r. do 3 czerwca
2011 r., wnioskodawca nie udokumentował żadnego okresu ubezpieczenia wobec
wymaganych 5 lat.
4
Sąd odwoławczy nie znalazł też podstaw do zakwestionowania ustalenia
Sądu Okręgowego, że wnioskodawca nie legitymuje się łącznym okresem
składkowym i nieskładkowym w wymiarze 25 lat. Odwołujący się nie przedstawił
bowiem żadnych dowodów umożliwiających zaliczenie innych okresów składkowych
czy nieskładkowych niż uznane przez organ rentowy i uwzględniony przez Sąd
Okręgowy okres zatrudnienia w Zespole Gospodarki Pomocniczej P.T.T.K. w K. od
30 maja 1966 r. do 27 sierpnia 1966 r., czyli w wymiarze 2 miesięcy i 27 dni.
Załączona do odwołania kserokopia pisma DSP/103/03/76, z którego zapisu
zawartego w pkt 6 wynika okres zatrudnienia wnioskodawcy od 30 maja 1966 r. do
30 kwietnia 1971 r., nie mogła zaś wpłynąć ostatecznie na rozstrzygnięcie sprawy,
albowiem w toku postępowania sądowego dokumentacją pracowniczą potwierdzony
został jedynie okres zatrudnienia wnioskodawcy, poczynając od 30 maja 1966 r. do
27 sierpnia 1966 r. W takiej sytuacji łącznie udowodniony okres składkowy i
nieskładkowy, którym legitymuje się ubezpieczony, wynosi 24 lata i 16 dni, co
uniemożliwia zastosowanie wobec niego regulacji zawartej w art. 57 ust. 2 i art. 58
ust. 4 ustawy o emeryturach i rentach.
Biorąc to pod uwagę, Sąd Apelacyjny uznał, że wnioskodawca nie spełnił
warunków uprawniających do renty z tytułu niezdolności do pracy, co trafnie
stwierdził Sąd Okręgowy.
W wywiedzionej od wyroku Sądu Apelacyjnego skardze kasacyjnej
ubezpieczony podniósł zarzut naruszenia przepisów postępowania, które miało
wpływ na wynik sprawy tj.: art. 233 § 1 w związku z art. 391 k.p.c. oraz art. 378 § 1
k.p.c., art. 382 k.p.c. i art. 386 § 4 k.p.c., co polegało na przyjęciu przez Sąd drugiej
instancji za własne ustaleń faktycznych Sądu pierwszej instancji, bez jakichkolwiek
merytorycznych rozważań w tej kwestii, a także zarzut naruszenia prawa
materialnego tj.: art. 2, art. 32 ust. 8, art. 67 ust. 1 i art. 68 ust. 2 Konstytucji RP,
przez nierówne traktowanie i różnicowanie osób na posiadających i
nieposiadających ubezpieczenia.
Opierając skargę na takich podstawach, skarżący wniósł o uchylenie
zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy Sądowi Apelacyjnemu do ponownego
rozpoznania, ewentualnie o uchylenie zaskarżonego wyroku i poprzedzającego go
5
wyroku Sądu Okręgowego oraz przekazanie sprawy temu Sądowi do ponownego
rozpoznania.
W uzasadnieniu skarżący podniósł, że Sąd drugiej instancji, przyjmując
wszelkie ustalenia Sądu pierwszej instancji, zupełnie pominął dowód z zeznań
wnioskodawcy, uznając iż dla ustalenia stanu faktycznego były one przydatne
jedynie w niewielkim stopniu, a także nie ustosunkował się do załączonego do akt
sprawy pisma stanowiącego dowód zatrudnienia odwołującego się w okresie od 30
maja 1966 r. do 30 kwietnia 1971 r. Brak jakiegokolwiek ustosunkowania się do
dowodów, mających na celu ustalenie wyższego stażu pracy, ewidentnie świadczy o
naruszeniu wymogów przeprowadzenia wnikliwej oceny materiału dowodowego, co
doprowadziło do nierozpoznania istoty sprawy przez Sąd pierwszej instancji, w
którego następstwie powinnością Sądu Apelacyjnego było uchylenie zaskarżonego
wyroku i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania.
Według skarżącego, zastosowanie do oceny nabycia przez wnioskodawcę
uprawnień do renty wymogów, o jakich stanowi art. 58 ust. 1 i 2 ustawy o
emeryturach i rentach, doprowadziło do naruszenia zasady sprawiedliwości
społecznej przez zróżnicowanie obywateli na bardziej i mniej uprzywilejowanych ze
względu na posiadanie lub też nieposiadanie zatrudnienia. Tak ukształtowane
wymogi nabycia prawa do świadczenia naruszają zasady sprawiedliwości społecznej
i zagwarantowane w art. 67 ust. 2 Konstytucji RP prawo do zabezpieczenia
społecznego obywatelom pozostającym bez pracy.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W literaturze i orzecznictwie Sądu Najwyższego nie ma wątpliwości, że
postępowanie przed sądem drugiej instancji - ze względu na przyjęty model apelacji
pełnej - stanowi kontynuację postępowania pierwszoinstancyjnego, sąd odwoławczy
jest zatem sądem merytorycznym i powinien dokonać własnych ustaleń faktycznych
i na ich podstawie ocenić zasadność odwołania. Nie może więc ograniczyć się -
inaczej niż w systemie rewizyjnym - jedynie do skontrolowania prawidłowości
orzeczenia sądu pierwszej instancji. Na sądzie odwoławczym spoczywa, podobnie
jak na sądzie pierwszej instancji, obowiązek wskazania w uzasadnieniu wyroku
6
podstawy faktycznej rozstrzygnięcia, a więc ustalenia faktów, które uznał za
udowodnione, dowodów, na których się oparł, i przyczyn, dla których innym
odwodom odmówił wiarygodności i mocy dowodowej, oraz wyjaśnienia podstawy
prawnej wyroku z przytoczeniem przepisów prawa (art. 328 § 2 w związku z art. 391
§ 1 k.p.c.). Przepis art. 328 § 2 k.p.c. ma - przez odesłanie unormowane w art. 391
k.p.c. - odpowiednie zastosowanie w postępowaniu przed sądem drugiej instancji.
Zakres jego zastosowania zależy od treści wydanego wyroku oraz od działań
procesowych podejmowanych przez sąd odwoławczy, wynikających z zarzutów
apelacyjnych i limitowanych granicami apelacji. W wypadku orzeczenia
oddalającego apelację, wydanego na podstawie materiału zgromadzonego w
postępowaniu w pierwszej instancji, bez uzupełniania postępowania dowodowego,
sąd odwoławczy nie musi powtarzać dokonanych w sprawie ustaleń faktycznych;
wystarczy stwierdzenie, że ustalenia sądu pierwszej instancji podziela i przyjmuje za
swoje (por. np. orzeczenia Sądu Najwyższego: z dnia 13 grudnia 1935 r., C III
680/34, Zb. Urz. 1936, poz. 379; z dnia 14 lutego 1938 r., C II 2613/37, Przegląd
Sądowy 1938, poz. 380; z dnia 10 listopada 1998 r., III CKN 792/98, OSNC 1999 nr
4, poz. 83 i z dnia 6 lipca 2011 r., I CSK 67/11, niepublikowany). Konieczne jest
jednak wówczas ustosunkowanie się do wszystkich zarzutów apelacji i wyjaśnienie,
dlaczego zarzuty te zostały uznane za bezzasadne; wystarczy przy tym wskazanie -
jako podstawy prawnej rozstrzygnięcia - art. 385 k.p.c. (por. wyroki Sądu
Najwyższego: z dnia 19 lutego 1998 r., III CKN 372/97, niepublikowany oraz z dnia 8
października 1998 r., II CKN 923/97, OSNC 1999, nr 3, poz. 60).
Wbrew zarzutom skargi kasacyjnej Sąd Apelacyjny sprostał tym wymogom w
niniejszej sprawie. Orzekał bowiem na podstawie materiału dowodowego zebranego
przed Sądem pierwszej instancji, akceptując w całości dokonaną przez Sąd
Okręgowy ocenę dowodów i poczynione przez ten Sąd ustalenia faktyczne. Sąd
pierwszej instancji wziął zaś pod uwagę zarówno zeznania ubezpieczonego, jak i
załączony do odwołania dokument dotyczący zwolnienia od wymagań
kwalifikacyjnych, ustosunkowując się do treści tych dowodów w uzasadnieniu
swojego wyroku. Odnośnie do dowodu z zeznań wnioskodawcy podniesiono, że nie
wniosły one nic istotnego do sprawy, albowiem ubezpieczony nie potrafił wskazać
przebiegu swojego zatrudnienia w sposób umożliwiający jego weryfikację, poza
7
nieuwzględnionym przez organ rentowy okresem zatrudnienia w Zespole
Gospodarki Pomocniczej P.T.T.K. w K. od 30 maja 1966 r. do 27 sierpnia 1966 r.,
który został potwierdzony zachowaną dokumentacją osobową tego zakładu pracy. Z
tej też przyczyny za niemający znaczenia dla rozstrzygnięcia sprawy uznano
dokument załączony do odwołania. Dokument ten został sporządzony przez Fabrykę
Automatów Tokarskich „P. – W.” w K., w której ubezpieczony rozpoczął pracę 26
listopada 1968 r., wobec czego zawarte w nim stwierdzenie o tym, że w okresie od
30 maja 1966 r. do 30 kwietnia 1971 r. ubezpieczony był pracownikiem
niewykwalifikowanym, nie mogło być dowodem na posiadanie przez niego okresu
zatrudnienia przed 26 listopada 1968 r. Na podstawie zachowanej dokumentacji
osobowej z tego zakładu, w którym wcześniej pracował wnioskodawca, tj. Zespołu
Gospodarki Pomocniczej P.T.T.K. w K., można zaś stwierdzić, że ten okres
zatrudnienia, rozpoczęty 30 maja 1966 r., został zakończony 27 sierpnia 1966 r.,
wobec czego tylko w takim wymiarze mógł być uwzględniony.
Sąd Apelacyjny ustosunkował się także do wszystkich zarzutów apelacji,
które sprowadzały się wyłącznie do okoliczności świadczących o trudnej sytuacji
bytowej i finansowej odwołującego się, podnosząc że tego rodzaju argumenty nie
mogą wpłynąć na ocenę spełnienia przez niego przesłanek uprawniających do renty
z tytułu niezdolności do pracy.
W tym stanie rzeczy i biorąc pod uwagę, że art. 233 § 1 w związku z art. 391
k.p.c., jako dotyczący oceny dowodów, w ogóle nie może stanowić podstawy skargi
kasacyjnej (por. art. 3983
§ 3 k.p.c.), zarzuty naruszenia przepisów prawa
procesowego należało uznać za nieuzasadnione.
Zarzuty naruszenia prawa materialnego są również chybione. Regulacji
zawartej w art. 58 ust. 1 i 2 ustawy o emeryturach i rentach nie można oceniać w
kategoriach nierównego traktowania ubezpieczonych i jej zgodności lub
niezgodności z konstytucyjnymi zasadami wyrażonymi w przepisach wymienionych
w skardze. Przepisy te określają warunki, od których uzależnione jest prawo do renty
z tytułu niezdolności do pracy. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej w art. 67 ust. 1
zapewnia wszystkim obywatelom prawo do zabezpieczenia społecznego w razie
niezdolności do pracy w zakresie i formie określonym ustawą. Powołana ustawa
przewiduje zabezpieczenie w formie renty z tytułu niezdolności do pracy, a zakres
8
świadczeń z tego tytułu ograniczony jest tylko do osób ubezpieczonych.
Ubezpieczenie rentowe jest odrębnym ubezpieczeniem od ubezpieczenia
emerytalnego (art. 1 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń
społecznych, jednolity tekst: Dz. U. z 2013 r., poz. 1442 ze zm.). W przypadku tego
ostatniego ubezpieczenia składki gromadzone są w funduszu emerytalnym, a
świadczenia przyznawane po osiągnięciu określonego wieku stanowią w pewnym
stopniu ekwiwalent zgromadzonych składek (art. 24 ust. 1 i 25 ust. 1 ustawy o
emeryturach i rentach). Zdarzeniem uprawniającym do świadczeń z tego funduszu
jest osiągniecie wymaganego wieku niezależnie od istnienia ubezpieczenia w chwili
wystąpienia zdarzenia i długości okresu ubezpieczenia. Ubezpieczenie rentowe
funkcjonuje na innych zasadach. Zdarzeniem uprawniającym do świadczeń z tego
ubezpieczenia jest powstanie niezdolności do pracy, które może nastąpić w każdym
czasie. Z istoty tego ubezpieczenia wynika, że świadczenia nie mogą być pokryte ze
zgromadzonych przez ubezpieczonego składek. Źródłem świadczeń jest fundusz
rentowy powstały ze składek wpłacanych przez wszystkich ubezpieczonych na
wypadek ryzyka wystąpienia niezdolności do pracy. W konsekwencji ze świadczeń z
tego funduszu korzystają tylko osoby podlegające ubezpieczeniu w czasie, kiedy
wystąpiło objęte ubezpieczeniem zdarzenie. Jednym z warunków uprawniających do
renty z tytułu niezdolności do pracy, określonym w art. 57 pkt 3 ustawy o
emeryturach i rentach, jest powstanie tej niezdolności w okresie ubezpieczenia;
najpóźniej w ciągu 18 miesięcy po jego ustaniu. Skutkiem związania prawa do
świadczeń z ubezpieczeniem jest utrata tego prawa po ustaniu ubezpieczenia.
Osoba, której ubezpieczenie ustało, nie ma żadnych uprawnień wynikających z tego
ubezpieczenia i aby uprawnienia takie uzyskać musi ubezpieczyć się ponownie.
Kolejnym warunkiem, określonym w art. 57 ust. 1 pkt 2 ustawy o emeryturach
i rentach jest posiadanie odpowiednio długiego okresu ubezpieczenia. Przepis art.
58 ust. 1 uzależnia długość tego okresu od wieku, w którym ubezpieczony staje się
niezdolnym do pracy. Bierze się tu pod uwagę wynikającą z wieku, w którym można
podjąć działalność podlegającą ubezpieczeniu, możliwość podlegania
ubezpieczeniu. I tak wymagany okres ubezpieczenia osoby, która stała się niezdolna
do pracy przed ukończeniem 20 lat wynosi 1 rok, a osoby, której niezdolność do
pracy powstała po ukończeniu 30 lat wynosi 5 lat. W stosunku do tych ostatnich
9
osób przepis art. 58 ust. 2 wprowadza dodatkowy warunek, a mianowicie okres 5 lat
powinien przypadać w ciągu ostatniego dziesięciolecia przed zgłoszeniem wniosku o
rentę lub przed dniem powstania niezdolności do pracy. Regulacja uzależniająca
prawo do renty z tytułu niezdolności do pracy powstałej po ukończeniu przez
ubezpieczonego 30 lat od posiadania pięcioletniego okresu ubezpieczenia w ciągu
ostatniego dziesięciolecia przed powstaniem tej niezdolności nie jest wyrazem
nierównego traktowania ubezpieczonych, lecz wynika z powiązania prawa do
świadczeń rentowych z podleganiem ubezpieczeniu rentowemu w okresie
bezpośrednio poprzedzającym powstanie niezdolności do pracy. Jak wskazano
wyżej, okres ubezpieczenia rentowego po przerwie w ubezpieczeniu trwającej kilka
lat zaczyna biec na nowo, a z poprzedniego ubezpieczenia nie wynikają uprawnienia
w zakresie prawa do renty. W przypadku osoby, podlegającej ubezpieczeniu w
odpowiednio długim okresie poprzedzającym powstanie niezdolności do pracy (por.
art. 57 ust. 2 i art. 58 ust. 4 ustawy o emeryturach i rentach), prawo do świadczeń
powiązane jest z ubezpieczeniem rentowym. Nie ma takiego powiązania w
przypadku osoby, która stała się niezdolna do pracy po wieloletniej przerwie w
ubezpieczeniu.
Pod wpływem przesłanki łagodzenia rygoryzmu imperatywnych norm prawa
ubezpieczenia społecznego, w celu ochrony ryzyka osiągnięcia wieku emerytalnego
oraz skutków niezdolności do pracy lub śmierci żywiciela rodziny, zostało natomiast
w ustawie o emeryturach i rentach ukształtowane prawo do świadczeń wyjątkowych.
Jak bowiem prawidłowo wskazał Sąd odwoławczy, ubezpieczonym oraz pozostałym
po nich członkom rodziny, którzy wskutek szczególnych okoliczności nie spełniają
warunków wymaganych w ustawie do uzyskania prawa do emerytury lub renty, nie
mogą - ze względu na całkowitą niezdolność do pracy lub wiek - podjąć pracy lub
działalności objętej ubezpieczeniem społecznym i nie mają niezbędnych środków
utrzymania, Prezes Zakładu może przyznać w drodze wyjątku świadczenia w
wysokości nieprzekraczającej odpowiednich świadczeń przewidzianych w ustawie,
co wynika z art. 83 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach.
Z tych względów Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji (art. 39814
k.p.c.).
10