Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 207/13
POSTANOWIENIE
Dnia 16 stycznia 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Irena Gromska-Szuster (przewodniczący)
SSN Dariusz Dończyk (sprawozdawca)
SSN Agnieszka Piotrowska
w sprawie z wniosku P. Spółki z ograniczoną odpowiedzialnością w B.
przy uczestnictwie T. Ltd. z siedzibą w M., Tokio (Japonia)
o zmianę wpisu hipoteki,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 16 stycznia 2014 r.,
skargi kasacyjnej uczestnika postępowania
od postanowienia Sądu Okręgowego w T.
z dnia 14 września 2012 r.,
uchyla zaskarżone postanowienie i sprawę przekazuje Sądowi
Okręgowemu w T. do ponownego rozpoznania i
rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego.
UZASADNIENIE
2
Postanowieniem z dnia 16 kwietnia 2012 r., Sąd Rejonowy w G. na skutek
skargi uczestnika postępowania T. Ltd. (Japonia) na czynność referendarza
sądowego z dnia 29 lutego 2012 r. oddalił wniosek złożony przez P. spółkę z o.o. z
siedzibą w B. o zmianę wpisu istniejącej dotychczas w księdze wieczystej Kw […]
hipoteki kaucyjnej w łączną. Sąd przyjął, że po wpisie hipoteki zwykłej lub kaucyjnej
do księgi wieczystej dokonanego przed 20 lutego 2011 r. przekształcenie tej
hipoteki na nową hipotekę łączną jest niedopuszczalne z uwagi na brak podstawy
prawnej. Prowadziłoby to obejścia przepisów o opróżnionym miejscu hipotecznym.
Apelacja wniesiona od postanowienia Sądu Rejonowego przez uczestnika
postępowania T. Ltd. została oddalona postanowieniem z dnia 14 września 2012 r.
Sądu Okręgowego w T., który podzielił ocenę prawną Sądu pierwszej instancji.
Stwierdził, że hipoteka łączna umowna powstaje w chwili dokonania czynności
prawnej (zawarcia umowy), tworząc nową kategorię zabezpieczenia. Z chwilą
postania tej hipoteki jest ona źródłem zabezpieczenia wierzytelności ze
skutkiem prawnym istniejącym od tej daty. Zatem, jeżeli umowa obejmuje treścią
swoich postanowień istniejące przed jej zawarciem „indywidualne” hipoteki,
które w zamiarze umawiających się miałyby wejść do konstrukcji umówionej
hipoteki łącznej umownej, tym samym hipoteka taka traci swój byt prawny i ulega
przekształceniu w hipotekę łączną.
Od powyższego postanowienia skargę kasacyjną wniósł uczestnik
postępowania T. Ltd., który zaskarżył je w całości. W ramach podstawy kasacyjnej
z art. 3983
§ 1 pkt 1 k.p.c. zarzucił naruszenie art. 76 ust. 3 w zw. z art. 68 ust. 2
ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (jedn. tekst: Dz. U.
z 2001 r. Nr 124, poz. 1361 ze zm., dalej: „u.k.w.h.”) w zw. z art. 10 ust. 1 ustawy z
dnia 26 czerwca 2009 r. o zmianie ustawy o księgach wieczystych i hipotece oraz
niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 131, poz. 1075, dalej: „ustawa o zmianie
u.k.w.h.”), a także przepisów art. 1011
– 10111
u.k.w.h. W ramach podstawy
kasacyjnej z art. 3983
§ 1 pkt 2 k.p.c. podniósł zarzut naruszenia art. 378 § 1 k.p.c.
Skarżący wniósł o uchylenie w całości zaskarżonego postanowienia Sądu
Okręgowego w T., jak i poprzedzającego go postanowienia Sądu rejonowego w G.
3
z dnia 16 kwietnia 212 r. i przekazanie sprawy Sądowi Rejonowemu w G. do
ponownego rozpoznania, ewentualnie o uchylenie zaskarżonego postanowienia i
przekazanie sprawy Sądowi Okręgowemu w T. do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zgodnie z art. 76 ust. 3 u.k.w.h., w celu zabezpieczenia tej samej
wierzytelności można, w drodze czynności prawnej, obciążyć więcej niż jedną
nieruchomość (hipoteka łączna umowna). Hipoteka łączna umowna może
powstać zarówno w ten sposób, że ustanawia się ją na kilku nieruchomościach
dotychczas nieobciążonych żadną hipoteką, jak również w ten sposób, że ta
sama wierzytelność zabezpieczona dotychczas hipoteką obciążającą jedną
nieruchomość zostaje zabezpieczona hipoteką łączną obciążającą dalsze
nieruchomości. W tym drugim przypadku nie mamy do czynienia z wygaśnięciem
dotychczasowej hipoteki obciążającej jedną nieruchomość i powstaniem w jej
miejsce jednej, nowej hipoteki łącznej umownej na kliku nieruchomościach.
Hipoteka łączna powstaje bowiem sukcesywnie wraz z jej wpisem w księgach
wieczystych prowadzonych dla kolejnych, oprócz obciążonej dotychczas,
nieruchomości mających stanowić przedmiot łącznego obciążenia. Jedynie więc
wpis w kolejnych księgach wieczystych ma charakter konstytutywny. W księdze
wieczystej, w której dotychczas była wpisana hipoteka, ulega ujawnieniu jedynie
zmiana jej charakteru przez dodanie określenia, że jest to hipoteka łączna i podanie
numeru księgi wieczystej prowadzonej dla nieruchomości współobciążonej hipoteką,
ewentualnie wraz z informacją o innym sądzie prowadzącym tę księgę wieczystą
(por. § 53 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 21 listopada 2013 r.
w sprawie zakładania i prowadzenia ksiąg wieczystych w systemie informatycznym
(Dz. U. z 2013 r., poz. 1411) oraz § 46 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości
z dnia 17 września 2001 r. w sprawie prowadzenia ksiąg wieczystych i zbiorów
dokumentów (Dz. U. Nr 102, poz. 1122 ze zm.). Przepis § 46 pkt 7 tego ostatniego
rozporządzenia wprost stanowi, że w łamie 7 „Wpis” ujawnia się m.in. zmiany
hipoteki umownej w hipotekę umowną łączną. Mimo więc, że do łącznego
obciążenia kilku nieruchomości hipoteką dla zabezpieczenia tej samej
wierzytelności dochodzi z chwilą dokonania wpisów tej hipoteki także w innych
księgach wieczystych nie oznacza to, iż dotychczas wpisana hipoteka na jednej
4
nieruchomości traci moc. W orzecznictwie Sądu Najwyższego przeważa bowiem
stanowisko dotyczące istoty hipoteki umownej łącznej o wielości praw
obciążających poszczególne nieruchomości, według którego hipotek jest tyle,
ile jest obciążonych nieruchomości, przy czym hipoteki te cechuje wzajemny
związek wynikający z zabezpieczenia tej samej wierzytelności (por. postanowienie
Sądu Najwyższego z dnia 4 grudnia 2009 r., III CZP 101/09, niepubl.).
Przed wejściem w życie, z dniem 20 lutego 2011 r., ustawy o zmianie
u.k.w.h. oprócz hipoteki umownej „zwykłej” przepisy u.k.w.h. przewidywały także
hipotekę umowną kaucyjną. Rozróżnienie to miało istotne znaczenie także
dla umownej hipoteki łącznej, gdyż hipoteki obciążające kilka nieruchomości dla
zabezpieczenia tej samej wierzytelności - tworzące hipoteką łączną - musiały być
jednorodzajowe. Jeżeli więc hipoteka umowna łączna powstawała przez późniejsze
ustanowienie hipoteki dla wierzytelności zabezpieczonej już wcześniej hipoteką
zwykłą albo kaucyjną, to również kolejne hipoteki dla zabezpieczenia tej samej
wierzytelności musiały mieć taki sam charakter, jak pierwsza hipoteka, a więc
odpowiednio: hipoteki zwykłej albo kaucyjnej. Wymaganie jednorodzajowości
hipoteki łącznej wykluczało także możliwość objęcia nią hipoteki umownej
i przymusowej.
Ustawa o zmianie u.k.w.h. oprócz wielu istotnych zmian w przepisach
dotyczących hipotek zniosła ich rozróżnienie na „zwykłą” i „kaucyjną”,
wprowadzając jedną hipotekę umowną. Nowa hipoteka umowna odpowiada
konstrukcyjnie dawnej hipotece kaucyjnej. Zgodnie bowiem z art. 102 u.k.w.h.,
obowiązującym do dnia 20 lutego 2011 r., wierzytelności o wysokości nieustalonej
mogły być zabezpieczone do oznaczonej sumy najwyższej (hipoteka kaucyjna).
Według zaś znowelizowanego art. 68 ust. 2 u.k.w.h., hipoteka zabezpiecza
wierzytelność do oznaczonej sumy pieniężnej. Natomiast istota hipoteki określanej
jako zwykła wynikała z art. 68 ust. 1 u.k.w.h., w brzmieniu sprzed 20 lutego 2011 r.,
według którego hipoteka zabezpieczała wierzytelności pieniężne tylko
w oznaczonej sumie pieniężnej.
Ustawą o zmianie u.k.w.h. wprowadzono także nową instytucję
rozporządzania opróżnionym miejscem hipotecznym, uregulowaną w art. 1011
-
5
art. 10111
, która istotnie modyfikuje dotychczasową zasadę posuwania się hipotek,
wynikającą z art. 249 k.c. w zw. z art. 12 u.k.w.h, polegającą na tym, że na
miejsce zwolnione wskutek wygaśnięcia hipotek z wyższym pierwszeństwem
posuwały się hipoteki obciążające nieruchomość z niższym pierwszeństwem.
W szczególności art. 1011
ust. 1 u.k.w.h. stanowi, że wygaśnięcie hipoteki nie
powoduje dotychczasowego skutku, lecz właścicielowi nieruchomości przysługuje
w granicach wygasłej hipoteki uprawnienie do rozporządzania opróżnionym
miejscem hipotecznym. Może on ustanowić na tym miejscu nową hipotekę albo
przenieść na nie za zgodą uprawnionego którąkolwiek z hipotek obciążających
nieruchomość. Jeżeli zaś hipoteka wygasła tylko w części, właściciel może
rozporządzać opróżnionym miejscem hipotecznym w tej części.
Z tej przyczyny, że z nową hipoteką umowną, mającą cechy poprzedniej
hipoteki kaucyjnej, powiązana jest instytucja rozporządzania opróżnionym
miejscem hipotecznym, a z poprzednią hipoteką kaucyjną powiązana była zasada
posuwania się hipotek, ustawodawca w przepisach przejściowych zachował
rozróżnienie pomiędzy tymi hipotekami, przyjmując w art. 10 ust. 1 ustawy
o zmianie u.k.w.h., że do hipotek kaucyjnych powstałych przed dniem wejścia
w życie tej ustawy, z zastrzeżeniem ust. 2, stosuje się jej przepisy, w brzmieniu
nadanym tą ustawą, z wyjątkiem przepisów o rozporządzaniu opróżnionym
miejscem hipotecznym. Innymi słowy, przepisy o opróżnionym miejscu hipotecznym
stosuje się jedynie do hipotek powstałych po dniu wejścia w życie przepisów
ustawy o zmianie u.k.w.h. Do hipotek kaucyjnych, które były ustanowione przed
dniem wejścia w życie nowych przepisów, nie ma więc zastosowania nowa
instytucja rozporządzania opróżnionym miejscem hipotecznym, lecz poprzednio
obowiązująca zasada posuwania się hipotek. Z przedstawionej regulacji, zawartej
w art. 10 ust. 1 ustawy o zmianie u.k.w.h., nie wynika jednak zakaz - po wejściu
w życie tej ustawy - objęcia hipoteką umowną łączną hipoteki kaucyjnej wpisanej
przed dniem 20 lutego 2011 r. Należy mieć bowiem na względzie, że zarówno
poprzednio wpisana hipoteka kaucyjna, jak również nowe hipoteki wpisane
począwszy od dnia 20 lutego 2011 r. - które mają być objęte węzłem prawnym
wynikającym z hipoteki umownej łącznej - są w konstrukcji prawnej jednorodzajowe,
do których ponadto mają zastosowania te same przepisy u.k.w.h. w brzmieniu
6
nadanym ustawą o zmianie u.k.w.h. Objęcie ich hipoteką umowną łączną nie może
jedynie prowadzić do tego, aby do dotychczas wpisanej hipoteki, zgodnie z art. 10
ust. 1 in fine ustawy o zmianie u.k.w.h., miały zastosowanie nowe przepisy
o rozporządzaniu opróżnionym miejscem hipotecznym. W konsekwencji hipoteka
ta musi pozostać hipoteką kaucyjną.
Uwzględniając powyższe za uzasadniony należy uznać zarzut naruszenia art.
76 ust. 3 w zw. z art. 68 ust. 2 u.k.w.h. w zw. z art. 10 ust. 1 ustawy o zmianie
u.k.w.h. oraz przepisów art. 1011
– 10111
u.k.w.h. poprzez przyjęcie przez
Sąd Okręgowy, że w razie połączenia w drodze umowy kilku hipotek w hipotekę
łączną zachodzi utrata bytu prawnego hipoteki istniejącej dotychczas, co wyłącza
możliwość przekształcenia ujawnionej w stanie prawnym przed wejściem w życie
ustawy o zmianie u.k.w.h. i ujawnienia w księdze wieczystej umownej hipoteki
kaucyjnej w drodze dołączenia do niej innych nowotworzonych hipotek,
gdyż prowadziłoby to do obejścia przepisów o opróżnionym miejscu hipotecznym.
Za uzasadniony należy uznać także zarzut naruszenia art. 378 § 1 k.p.c.
poprzez brak rozpoznania zarzutu apelacji dotyczącego naruszenia przez Sąd
Rejonowy w G. przepisu art. 328 § 2 k.p.c. W wyniku tego uchybienia Sąd drugiej
instancji nie odniósł się do podnoszonego w apelacji zarzutu, iż wniosek o wpis nie
zmierzał do tego, aby usunąć z dotychczasowego określenia hipoteki wpisanej
przed dniem 20 lutego 2011 r., że jest ona nadal hipoteką kaucyjną, lecz jedynie do
dodania określenia, że ma ona charakter także hipoteki umownej łącznej.
Nieodniesienie się do tego zarzutu mogło mieć istotny wpływ na wynik sprawy.
Z tych względów na podstawie art. 39815
§ 1 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. oraz
art. 108 § 2 w zw. z art. 391, art. 39821
i art. 13 § 2 k.p.c. orzeczono, jak w sentencji.
jw